|
”ڏس!“ توراوُ چيو، ”تنھنجي ماءَ سياڻي آ، تڏھن ئي
ته مون لاءِ ڳاڙھي بتي ٻاري رکي اٿائين.“
ڪامي ڳاڙھي داغ ڏانھن نھاريو. ھوريان ھوريان ھلڪي چانڊوڪي جي
روشنيءَ ۾ گهر جي جاءِ ڇت ظاھر ٿي، جا پري کان
ڪبوترن جي ڇپري جيان لڳي رھي ھئي. اوچتو ھنن پري
ڪناري کان ھڪ سامونڊي پکيءَ جي رڙ ٻڌي، جنھن جي
معني ھئي ته وير چڙھڻ واري ھئي.
”وير چڙھي پئي.“ توراوُ چيو.
”ڄاري وري وجھڻ ويندوُ ڇا؟ مان به ھلانوَ.“
”نه. ھينئر وقت ناھي. سڀاڻي صبح جو ويِر جي لھي وڃڻ کان پوءِ.“
ٻيڙيءَ آخري ڄار مان به شڪار ڪڍيو ۽ اچي ڪاٺيءَ جي
بنڊن جي ٺھيل گهر سان لڳي بيٺي. ڪامي ڏاگهري تي
چڙھندي رڙ ڪئي، ”امان! امان!“ بيگم ڪازوئي اٿي
تڪڙو ڌيءَ سان ملڻ آئي، ٻئي وچ ڪمري ۾ ھڪٻئي سان
مليون ڪامي ڀاڪر پائي ماءُ کي چنبڙي پئي. اندر
ايندڙ چانڊوڪيءَ جي روشنيءَ ۾ سندس اکين ۾ ڳوڙھا
چٽا ڏيکارجي رھيا ھئا.
توراوُ ٻيڙي ٻڌي، تڏي جي ڳولا ۾ ويو. تڏو کڻي ھن اھو اچي وچ
ڪمري ۾ وڇايو ۽ چيو،”توھان ٻئي ھن تي سمھي
سگهندوُ.“ ھن چُلھه تي وڃي کوٽھڙو ڪري، دٻيل باھه
دکائي، ۽ سگريٽ ٺاھيو. ”کين ھفتو ھتي ٿيو آھي، پر
ڪوبه کين برداشت نٿو ڪري.“ ھن سگريٽ چلھه مان
دکائيندي چيو، ”ادي ڪازوئي، تون ڪامي سوڌو ھتي رھي
پوُ. ڪوبه ڀوُ ڀولو نه ڪر. ھو ويا ته اسان توکي
نئون گهر اڏي ڏينداسين. ايندڙ فصل جي پوکيءَ لاءِ
تو کي گھربل مدد ۽ مال به ڏينداسين…“
”منهنجي ٻانهُن ۾ اڃا سگھ آهي، مون کي اڃا توهان جهڙا رفيق آهن.
ڳڻتي ڇا لاءِ ڪريان. رڳو…“ اڳتي چوڻ کان اڳ ڪا مهل
هٻڪي بيٺي، ”هو جيئرو هو ته به سور هيم، پر هاڻي
مري ويو آهي ته به سور آهين.“
توراؤ، ڪازوئي جا ڏکڙا پرجھي ويو ۽ سندس شخصيت کي سلام ڪيو. ”ان
باري ۾ سوچ ئي نه، ادي! سمجھ ته ڄڻ تو پٽ ڄڻيوئي
ڪين هو. آخر هو هئو به ته مُو جي پيدائش نه، ۽ کيس
خوني ۽ خراب بنائڻ وارا به آمريڪي هئا. هو تنهنجو
پٽ نه هو. مان قسم سان ٿو چوانءِ ته جي هو تنهنجو
پٽ هجي ها ته مان گھڻو اڳ ۾ سندس ڪنڌ ڪپي ڇڏيان
ها!“
بيگم ڪازوئي ماٺ رهي.
توراؤ چوندو رهيو، ”توکي خبر آهي ته هنن جي رٿا هئي ته هتي چوڪي
قائم ڪري اسان جون زمينون ۽ سمنڊ اسان کان کسي
وٺن؟“
”خبر آ.“
”زام مرڻ واري ڏينهن مون کي ٻڌايو هو.“
”ڇا؟“
”ڇا ٻڌايو هئائين ته هو هت رهندا، ۽ سڄي زمين پنهنجي قبضي ۾
ڪندا ۽ اسان کان وري مسواڙي ڍل وٺندا! ۽ اسان کي
ٿانون ٺاهڻ لاءِ مٽي به کانئن اڳ جيان فوٽن پيري
پئسن سان خريدڻي پئي ها!“ توراؤ وڌيڪ ڪاوڙجي سمنڊ
ڏانهن اشارو ڪندي چيو، ”خيالي پلاءُ! اسان وري
ائين هرگز نه ٿيڻ ڏينداسين. منهنجي وڏي پٽ ٻانهن
وڃائي آهي، پر مان ڪجھ به نٿو چوان. ان ڏينهن مان
به گوريلن ۾ شامل ٿيندس. ڀل سڀ ڇو نه غار ۾ مري
وڃن، پر هان ڊئٽ پنهنجي بچاءَ جي جنگ جاري رکندو،
پر اهو وڌ ۾ وڌ خراب سوچي سگھجي ٿو__ ڇو ته اسان
جا ماڻهو، ائين نٿا مري سگھن. بيگم ڪازوئي، ڪامي
سان ها ۾ ها ملائي. ”ست ڏينهن ٿيا آهن ۽ هو غار تي
ڪو به اثرائتو دٻاءُ وجھي نه سگھيا آهن. الٽو جيڪو
سو سڄي ڳوٺ جون ڪايون ۽ ٽيَٽَون، مُردن ۽ زخمين
ڍوئڻ لاءِ، ڍوئي کپايون اٿن.“ ”ان حساب سان هنن
لاءِ رڳو اها راهه وڃي بچي آهي ته ٽپڙ ٻڌي هتان
هليا وڃن. سڀني فوجين جا حوصلا پست ٿي ويا آهن.
جتي وڃن ٿا اتي ماڻهو کين دڙڪا داٻ ڏين ٿا. هنن ۾
ڪمپني بڻجي چڪي آهي. سڀاڻي مان ڏسڻ ويندس…“
ڪاميءَ توراؤ جي ڪن ۾ ڀڻڪيو. ”جڏهن به غار ڏانهن سامان نيڻ لاءِ
ماڻهو چونڊيو ته مون کي نه وسارجو.“
ڪاميءَ سان ٿيل ويڌن جو سوچي توراؤ جو چهرو موٽ ۾ لال ٿي ويو.
ماتا ساؤ هن کي ٻڌايو هو ته ڇوڪريءَ کيس ساڻس ٿيل
آپدا جو ذڪر ڪندي آخر ۾ ٻڌايو هو. ”مون کي ائين
ڪرڻو هو، ماتا ساؤ! اهوئي طريقو هو جنهن سان مان
گرفتار ٿيڻ بعد، غار تائين رسد پهچائي پئي سگھيس!“
توراؤ ان ڪري اها رٿ ٻڌي ڏاڍو ڪاوڙجي ويو. نه، نه!
تون نه!“
هن ڪاوڙ مان سگريٽ جو ٽوٽو فرش تي اڇلايو ۽ منهن مونن ۾ وجھي
ڪنهن سوچ ۾ پئجي ويو. آخر هو اٿيو. ”ماڻهي سمهي
پئي آهي تون به سمهي رهه.“ هو اٿي هڪ ڪنڊ ڏي ويو ۽
تڏن جي هڪ ٺهيل جھوليءَ ۾ وڃي ليٽي پيو.
”چاچا؟“ ڪاميءَ ڌيرج سان پڇيو. ”ڄار وجھڻ وڃو ته مون کي سڏجو،
ها نه؟“
”ها ها.“ منٽ پوءِ هو کونگھرا هڻي رهيو هو. پر ڪامي ڪافي وقت
جاڳندي رهي.
جڏهن پکيءَ جي پڪار پڌرو ڪيو ته وير لهڻ شروع ڪرڻ واري هئي ته
توراؤ به جاڳيو، باهه دکائي ۽ سگريٽ ٻاريو. پوءِ
ڪا جھٽ هو چپ چاپ سگريٽ پيئندو رهيو. پوءِ اوندهه
۾ هٿوراڙيون ڏئي ڄار ڳولڻ لڳو. ڪامي گھور ننڊ ۾
هئي ۽ هن کيس ان حال ۾ ڇڏڻ ئي بهتر سمجھيو.
هن ٻيڙي کولي. رات جي اوندهه اڃا باقي هئي. ڪوهيڙي ۾ لهرون ۽
ڇوليون نظر نه پئي آيون. سٺي شڪار جي خيال ۽ توقع
سان توراؤ ونجھ هلائڻ شروع ڪيو. هن جوءِ ۾ پهچي
ڄار وجھڻ شروع ڪئي. گپل پنڌ ۾ ڄار وڇائي هو پوئتي
موٽيو ۽ شڪار ڪڍڻ لڳو. پهرين حصي کي ڇڪڻ ۾ ئي هن
کي انبار مڇيءَ جا هٿ لڳا. اوچتو ڪا ڳري شيءِ ڄار
جي پاسي کان بڙڪو کائي ٻاهر نڪتي . هن ڄار کي
مٿانئس ڦٽي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پر هيل وري به اها
شيءِ ان ۾ نه آئي ۽ پري ترندي رهي. هن وڌي وڃي
جھڪي ان ۾ هٿ وڌو ۽ کيس ڇڪيو. منهن اونداهيءَ ۾ هن
کان ”ائي“ جي اچرج واري رڙ نڪري وئي، سندس ڄار جي
مٿان هڪ مڙهه تري رهيو هو. توراؤ دل جھلي مڙهه کي
ڇڪي ڀرسان آندو. ان ۾ ڪا ڌپ ڪانه هئي. ”ٻيڙيءَ ۾
آڻيانس،“ هن سوچيو. پر ائين ڪندي ڀؤ به ٿيس پئي.
سو ڇڏي ٻيڙي ٻئي پاسي ڪيائين. ڪجھ وقت کان پوءِ
وري اهو مڙهه سندس اڳيان آيو. ڪپڙي جي بوٽ کي ڇُهي
هن اندازو لڳايو ته لاش دشمن جي سپاهيءَ جو آهي
”تو کي ڪڍڻ ضروري نه آهي! مڇين جي کاڄ لاءِ ڇڏڻ ئي
بهتر ٿيندو!“ پر وري خيال ڦري ويس. ”ڪهڙي خبر؟
وٽانئس ڪو پستول نڪري يا هٿ بم نڪري پوي.“ سڄي
سگھ سهيڙي هن لاش ٻيڙيءَ ۾ آندو. هو هڪ معمولي
فوجي سپاهي ئي هو. سندس وردي ۽ بوٽ ٻڌائي رهيا
هئا. باک ڦٽيءَ جي هلڪي سنجھندي ۾ هن ڏٺو ته فوجي
اکيون ڦاڙي آسمان کي تڪي رهيو هو.ٻيڙيءَ جي تري ۾
تازيون ڦاسايل مڇيون ٽپي ڦٿڪي رهيون هيون. توراؤ
هٿ ڌوتا ۽ لاش ڏانهن جھڪيو. هن ۾ اڃا بڻانس نه
پيدا ٿي هئي. پر منهن ڪاراٽجي چڪو هو ۽ کل ۾ ڏرا
پئجي ويا هئا. ٻانهون هوا ۾ مڙي ويل هيون، ڄڻ ڪنهن
شيءِ کي پڪڙڻ جي ڪوشش رهيون هيون، آڱريون اڌ بند
ٿيل هيون. توراؤ گھڻي دير هن کي ڏسڻ جي سگھ نه
ساري سگھيو. ڇو جو هن کي وهم ويٺو ته هن کيس اڳ
ڪٿي ڏٺو هو. اهڙي ماڻهوءَ جو منهن جو سخت ۾ سخت ۽
گندي ۾ گندو ڪم ڪرڻ تي هريل هجي. شايد ڪو هاري،
مهاڻو يا ٻيڙيات هو جو پنهنجو پورهيو ۽ سگھ وڪڻي
سختين ۽ طوفانن کي منهن ڏيندو هجي. ٻه عجيب اکيون،
اڌ کليل، ميرانجھڙا تارا، ڄڻ رک ٻرڪيل هجين، ۽ جن
۾ ڪروڌ ۽ پڇتاءَ جي جھلڪ هجي. مٿي کنيل ۽ التجا
ڪندڙ ٻانهن جو نظارو توراؤ کان ڏٺو نه سٺو ويو سو
هن انهن کي هيٺ ڪرڻ لاءِ زور ڏيڻ شروع ڪيو. پر هو
هيٺ ئي رهڻ بجاءِ وري بُل کائي مٿي کڄي آيون، ۽
ائين کڄي بيٺيون ڄڻ ڪنهن کي ڀاڪر ۾ وٺڻ واريون
هجن، پر سندن اڳيان ڪجھ به ڪين هو جنهن کي کڻي
ڀاڪر پائن، رڳو ڪوهيڙو هو، ڌنڌ هو ۽ باک جي وڌندڙ
روشني.
هڪ ڀيرو وري توراؤ ٻانهن هيٺ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اتفاق سان وري
سندس هٿ سان ڇهاءُ ٿي پيس. هن ائين ڇرڪ ڀري هٿ
هٽايو ڄڻ ته اهو ڪنهن چلهه سان ٽڪرايو هوس. پوءِ
هن مئل ماڻهوءَ جو هٿ کڻي چڱيءَ ريت جاچيو. ”الله،
الله“ هن ڌيمي آواز ۾ چيو. تريءَ جي وچ کان سواءِ
فوجيءَ جي هٿ جي سڄي کل سخت ۽ پٿر جهڙي هئي، جا
هيئنر لاڳيتو پاڻيءَ ۾ رهڻ سبب اڇي ٿي نرم ٿيڻ
شروع ٿي هئي. آرام سان توراؤ هٿ کي هيٺ ڇڏيو. هن
پنهنجي سڄي سگھ ويندي محسوس ڪئي. ”ائين ئي آ جيئن
مان سوچيو…“ هن ڀڻ ڀڻ ڪئي. ”نه همراهه ڏهه سال کان
هر هلائيندو رهيو آهي. سندس هٿ جي کل ٻڌائي ٿي…“
گھڻي دير کان پوءِ ئي هو مُڙدي جي تلاشي وٺڻ جي
سگھ ساري سگھيو. ڪو هٿيار ڪو نه هو. رڳو هڪ ڳريل
ڦاٽل چمڙي جو ٻٽو جنهن ۾ ڪي ڪاغذ، ڪجھ، بل ۽
نگوڊان ڊيم جو فوٽو هو، جي سڀ پاڻيءَ ڳاري ڇڏيا
هئا. هڪ کيسي مان ٽڪرو تازي کوپري (ناريل) جو
نڪتس.
توراؤ لاش اڳيان منجھيو وائڙو ٿيو بيٺو رهيو. مڇي ٻڇي سڀ وسري
ويس. ڪيتريون وڏيون وڏيون مڇيون اچي ڄار ۾ پيون
هيس پر هن لاءِ مڙيوئي خير هو. نه هن جو ڪو ٻيڙيءَ
سان ٽڪرجندڙ لهرن ڏي ئي خيال هو. هن کي ائين لڳي
رهيو هو ڄڻ سوين سيون اچي سرير ۾ چڀيون هيس. سندس
ذهن تي ڪيترن ئي سوالن حملو ڪري ڏنو. مڙهه ڪٿان
آيو؟ ڪهڙي جنگ ۾ مئو هو؟ ۽ ڪڏهن؟ سڀ ڳالهيون مشڪوڪ
هيون. وڌ ۾ وڌ مڙس ٻه ڏينهن اڳ مئو هوندو. اهو اڃا
سٺي حالت ۾ هو، شايد ان ڪري جو لوڻياٺي پاڻيءَ ۾
پيو هو. توراؤ ان الجھن ۾ ئي الجھيو رهيو ۽ فيصلو
نه ڪري سگھيو ته لاش کي ڪناري تي کڻي هلي يا اتي
ئي ڦٽو ڪري.
پوءِ هن کي اوچتو ڳوٺڙي ۾ ڪيمپ ڪيل سپاهي ياد اچي ويا. ”نه“، هن
پاڻ کي چيو، ’مون کي اهو موٽائي سمنڊ ۾ نه اڇلائڻ
گھرجي. چڱو ائين ٿيندو ته ڪامي کي موڪلي بيگم هائي
ٿيپ کي اطلاع ڪريان.‘ هن ونجھ ورتو ۽ ٻيڙيءَ کي
پٺتي گھر طرف هلايو. هو دل ۾ سوچيندو رهيو، ”او
نٻل ۽ نماڻا! او نٻل ۽ نماڻا، توهان پنهنجون
ساريون ۽ سرزمين غاصبن ۽ چورن کي ڏئي ڇڏيون ۽ کين
ظلم ڪرڻ ۾ مدد ڪئي! هن لاش سان، مان توهان جي اکين
تان گمراهيءَ جون پٽيون لاهي ڇڏينديس!“
(4)
ڄاتل سگنل وارا ٽي گھمرا ٽڪ ٽڪ جا آواز ٻڌي ٽام چان تهخاني جو
ڳجھو دروازو کوليو. بيگم هائي ٿيپ نِوڙي پنهنجو
ڪنڌ اندر ڪيو ۽ جھڪي آواز ۾ چيائين، ”هڪ عجيب
ڳالهه ٿي آهي.“
”وري ڇا ٿيو؟“
”ڪامي توراؤ جي گھران آئي آهي ۽ ٻڌايو اٿائين ته توراؤ کي سمنڊ
مان زخمي سولجر جو لاش هٿ آيو آهي.“
”ريگيولر فوجي آهي يا آرمڊ پوليس جو؟“
”باقاعده فوج جو. ورديءَ سان. کيس پيٽ ۾ زخم هو. اسان کي شڪ ٿو
پوي ته هي انهن مان هڪ آهي، جن کي هيليڪاٻٽرن تي
نيو ويو هو، ۽ پنڌ ۾ شايد سمنڊ ۾ اڇلايو ويو آهي.“
اهو ٻڌي ٽام چان منهن ڳڙکي مان ٻاهر ڪڍيو، ”مڙهه اڃا توراؤ جي
گھر آهي؟“
”هائو.“
ٽام چان ڪجھ دير سوچيو، ”اهو صحيح آهي ته ٻه ڏينهن اڳ هيليڪاپٽر
زخمي کڻي ويا هئا. اهو پڪ انهن مان هڪ هوندو پر پڪ
ڪرڻ لاءِ اسان کي فوجين مان جاچ ڪرڻ ۽ پڇا ڳاڇا
ڪرڻ گھرجي.چڱو ٿيندو جي باقاعدي فوج جي سپاهين کان
پڇا ڪجي. جي ان جي تصديق ٿي ته اهو لاش کليو کلايو
ڳوٺڙي ڏانهن کڻي وڃو ته جيئن ٻين فوجين لاءِ ڏسڻ
ممڪن ٿي پوي ۽ هو صدمو کائن ۽ ڪاوڙجن. ان کي،
فوجين کي ڀڙڪائي عوام طرف مائل ڪرڻ ۽ آمريڪين ۽
ڊيم جي ڇاڙتن کي ننگو ڪرڻ لاءِ ڪتب آڻين. هنن کي
مهم جي اعليٰ اختياريءَ خلاف احتجاج ڪرڻ تي آماده
ڪيو. هنن جا حوصلا پست ٿيا ته ڇڏي وڃڻ لاءِ مجبور
ٿيندا“
”ٺيڪ آ.“
”انتهائي هوشياري ۽ خبرداريءَ سان ڪم ڪجو. ڏسجو ته جيئن توهان
جي هٿن مان کسي نه وڃن.“
”ائين نه ڪبو. ٻي ڳالهه ٻڌو، هيڏانهن ايندي دڳ ۾ سپاهين سان ٽڪر
ٿيو، جي غار کي بند ڪرڻ وڃي رهيا هئا. ڏسجي پيو ته
اڄڪلهه ڪمانڊر خود مهم جي مهنداري پيو ڪري.“
”توهان پنهنجو ڪم ڪندا رهو، غار کي بند ڪرڻ ڪو سولو ڪم نه آهي.
ان کان سواءِ توهان جي جدوجهد چڱيءَ مهل تي شروع
ٿي پوي ته ان ڪمانڊر کي به خودبخود واپس گھرائي
وٺندا.“
بيگم هائي ٿيپ رڌڻي ۾ وڃي اتان ٿال چانورن جو کڻي آئي، ”اچي
توهان جا چانور. منهنجو سڄي ڏينهن ۾ موٽڻ ڏکيو ٿو
نظر اچي. رکي ڇڏيو.“
”تو نيرن ڪئي آهي؟“
”اڃا ته خيال ئي نه ٿيو آهي. توهان خيال سان ويٺا هججو. سگنل
کان سواءِ در نه کولجو.“
جيئن بيگم هائي ٿيپ ٻڌايو هو تيئن صحيح هو. صبح ٿيڻ سان ئي
ڪمانڊر سانگ غار کي بند ڪرڻ جا حڪم ڏيڻ شروع ڪيا
هئا. هو پاڻ کي غار طرفان ٿيندڙ ڪنهن به گوليبازي
کان بچائڻ لاءِ غار کان ڪافي هيٺ ويهي رهڻ جو
فيصلو ڪري چڪو هو، ۽ پنهنجي ماڻهن کي غار ۾ هٿ بم
هڻندو ڏسي رهيو هو. پهرين ٻن ماڻهن کي، هٿ بمن
اڇلائڻ کان اڳ ئي غار وارن موت جو مهمان ڪري ڇڏيو،
نه رڳو اهي به مئا پر هٿ بم به سندن هٿن ۾ ئي ڦاٽا
جنهن ڪري سندن ڀرسان بيٺل چار ماڻهو ٻيا به مري
ويا. هڪ ٽڪرو ڪمانڊر جي ڀرسان اچي ڪريو ۽ سندس
ٽوپيءَ کي ٽنگ ڪري ويو. ٻيا سپاهي سيمينٽ جي ڳوڻين
پويان لڪي ويٺا ۽ وري اٿڻ جي همت منجھن ڪانه ٿي.
سانگ پنهنجو مٿو کنهيو. کيس لوهو ٽوپلو ڪونه هو. هن پاڻ جھلي
سپاهين کي وري حملي ڪرڻ ۽ بمن اڇلائڻ جو حڪم ڏنو.
هن ڀيري پنج يا ڇهه هٿ بم غار ۾ اڇلايا ويا. ڌماڪن
ڪري ڪافي گھاٽو دونهون ٿي ويو، جنهن ڪري سپاهين
موقعو وٺي ٻيا بم به اڇلايا. گوريلن جون رائفلون
ماٺ رهيون. ڪيترن منٽن لاءِ رڳو بمن جا آواز پئي
آيا. ”حملو ڪيو!“ ڪمانڊر رڙ ڪئي ۽ اڌ ڏنڊيءَ سان
غار طرف اشارو ڪيو.
سپاهي غار طرف ڊوڙيا. هيڏي يا هوڏي وارو معاملو هو. يا هٽڙيءَ
مان هٽ ٿيڻو هون يا هٽڙي به چٽ ٿيڻي هين. هو ان ۾
اندر گھڙي ويا. ٻاهر ڪمانڊر رڳو ٿامپسن جي
گوليبازيءَ جو مسلسل آواز ئي ٻڌي سگھيو. اڳ جيان
هيل به گوريلا غار ۾ پٺتي پرڀرو هٽي ويا، ۽ پهريان
ڇهه فوجي اتي اچي بيٺا جتي اول هنن جا پهريدار
بيٺل هئا. هو اتي بيهي اندر گوليون هلائي رهيا
هئا، ۽ اڳتي يا پٺتي نه پئي ٿي سگھيا. اڳيان
گوريلن جو ڀؤ ۽ پويان ڪمانڊر جي گولين جو.
سانگ ٻين سپاهين کي بنياد کوٽڻ ۽ سِرن کي لنگھ تائين پهچائڻ جو
حڪم ڏنو. هنن يڪدم سرن جا ٽي بار کڻي ورتا. پر
اوچتو اندرين پاسي بيٺل فوجي پٺيءَ ڀر ڊوڙندا آيا
۽ اها ٺاهيل ڀت به ڊاهي ڇڏيائون. ڪاوڙجي ڪمانڊر
کين ڏنڊين سان مارڻ شروع ڪيو، ۽ وري تيزيءَ سان ڀت
جي اوساريءَ جو حڪم ڏنو، ۽ گڏو گڏ اندر بمن اڇلائڻ
جو پڻ، ته جيئن گوريلا پٺتي ئي هٽيا بيٺا هجن.
بم ڦاٽندا رهيا ۽ گوريلا غار جي ڇيڙي واري پاسي سرنگن ۾ لڪا
ويٺا هئا. آخر غار جو منهن ڀت سان ڍڪجي ويو. پر
ٻنهي پاسن کان ڀت ۽ غار جي وچ ۾ ڪجھ وٿي بچي پئي،
اها هنن سيمنٽ ۽ ڪنڪريٽ ملائي بند ڪئي، ۽ بعد ۾ ڀت
تي پٺيان هڪ ٻه پڙديون وڌيڪ به ڏنيون ته جيئن وڏيڪ
مضبوط ٿئي.
ٺيڪ ان مهل مسٽر سانهه، نفسياتي کاتي جو سيڪنڊ ليفٽينيٽ تيز تيز
ڊوڙندو اتي اچي پڳو. ”ڪمانڊر!“ هن رڙ ڪئي ۽ هٿ
گوڏن تي هنيان، ”غضب ٿي ويو، فوجي بغاوت ڪري رهيا
آهن، حالت ڏاڍي نازڪ ٿي وئي آهي!“
”هوش اٿي؟ ڳالهائين ڇا ٿو!؟“
”ڪمانڊر…“
”چئو چئو، نٿو اڪلئي ڇا؟“
”ماڻهن سمنڊ مان فوجيءَ جو لاش ڪڍيو آهي“
”فوجيءَ جو؟“
”هائو ڪمانڊر! سو به باقاعدي فوج جو. هو ان کي سڄي ڳوٺ ۾ گھمائي
رهيا آهن. اسان جا ماڻهو به ڏسڻ ويا ۽ ٽين ڪمپني
جي فوجين سڃاتو ته اهو ساؤ هان جو لاش هو. هو ان
کي سمنڊ ۾ ٻڏل ڏسي وائڙا ٿي ويا، ڇاڪاڻ ته هو انهن
مان هڪ هو جي هيليڪاپٽر رستي اماڻيا ويا هئا. سڀ
ڇتا ٿي پيا آهن. چون ٿا ته ڄاڻي واڻي زخمين کي
سمنڊ ۾ اڇلايو ويو آهي.“
ڪمانڊر پيلو ٿي ويو. ”تو پاڻ لاش ڏٺو؟ ڇا اهو سچ پچ ٽين ڪمپني
واري ساؤهان جو آهي؟“
”مون پنهنجين اکين سان ڏٺو، بلڪل اهو آهي.
هن اک ٿيٽ سان چوگرد نهاريو. ”۽ پوءِ ڇا ٿيو؟“
”پوءِ احتجاج ٻين ڪمپنين تائين ڦهلجي ويو. هرڪو آمريڪين کي
گاريون ڏئي رهيو آهي ۽ مٿن زخمين کي ٻوڙڻ جا الزام
هڻي رهيو آهي __ نه ته هو چون ٿا ته هان جو لاش
مڇيءَ مارڻ جي ڄاريءَ ۾ ڪيئن آيو؟“
”مڇيءَ مارڻ جي ڄاريءَ ۾!؟“
”هائو ڪمانڊر هڪ مهاڻي ئي شڪار ڪندي اهو هٿ ڪيو آهي. ٻي ڳالهه
ته مان توهان کي اهو ٻڌائڻ وساري ويٺس ته شهري
محافظن مان چار ڄڻا رات ڀڄي ويا آهن.“
اهو مٿي جو سور به هاڻي ڏيڻو هيئي؟“
”توهان کي ٻڌائڻ فرض ۽ ضروري هو نه.“
حرامي ڪنهن جاءِ جا! ٻڌاءِ ته ان ٻڏل فوجيءَ تي هينئر ڇا پيو
ٿئي؟“
”سائين، بس، قيامت آ قيامت! ڪن پنهنجا طنبو ساڙي ڇڏيا آهن، ڪن
پنهنجون رائفلون نديءَ ۾ اڇلائي ڳوٺاڻن جي جلوس ۾
شرڪت ڪئي آهي. سيڪنڊ ليفٽينيٽ پنهنجو منهن ڦيريو،
هٿن سان ڪنن ڀرسان طوتارو ٺاهيو ۽ چيو ”ٻڌو، ٻڌو!
اهو انهن جو آواز اٿو.“
ڪمانڊر، انجنيئرن جي ليفٽينيٽ تو ڏانهن منهن ڪيو ۽ چيو، ”ڀت کي
وڌيڪ مضبوط ڪيو.“ پوءِ سانهه کي هن چيو، ”هل ته
ڏسون.“
اڳيان سيڪنڊ ليفٽينيٽ هليو ۽ پٺيان ڪمانڊر ٿيس. هلندي ۾ ڪمانڊر
پڇيس، ”ڳوٺ ۾ مهاڻي آندو ڇا؟“
”نه ٻيا به ڪيترائي هئا.“
”۽ تون ڪٿي هُئين؟ تو کين روڪيو ڇو نه؟“
”ڪمانڊر، مون کي گھڻي دير سان خبر پئي.
”مون کي ته ان ۾ به ويٽ ڪالگن جي شرارت نظر اچي ٿي.“
”هائو، پر لاش سچو پچو آهي.“
”بدن ۽ منهن اڃا سلامت اٿس؟“
”ٿورو خراب ٿيو آهي، پر ڏسڻ سان ئي هان کي سڃاڻي ٿو سگھجي.
لوڻياٺي پاڻيءَ سندس شڪل ٽوڙڻ ڦوڙڻ نه ڏني آهي.
سانگ چپ چاپ پنڌ ڪندو رهيو. پوءِ اوچتو هو هلندي بيهي رهيو ۽
ڏنڊيءَ سان ڀر ۾ بيٺل هڪ گاهه جي ٻوٽي تي وسڪارو
ڪري ڏنائين ۽ ڏند ڀيڪوڙي چيائين، ”مادر…! صدر
نگوڊين ڊيم کي به سڌ نه هوندي ته هن معاملي ۾ ڇا
ڪجي! ههڙن پٺيان ٿيندڙ يا غير متوقع حملن ۾ اسان
ڇا ٿا ڪري سگھون! مان هتي اچڻ مهل اهو چڱي طرح
ڄاتو پئي ته __ ڪوبه اهڙو ڪم نه ڪيو جنهن ڪري عوام
چڙي يا ڀڙڪي!“
”هائو، پر هينئر ته خود فوجين بلوو ڪيو آهي.“
”تون ڏسجان!“ سانگ رڙ ڪئي، ”مان ان جو مٿو ڀڃي ڇڏيندس جنهن
منهنجي منهن تي هٿيار ڦٽا ڪيا!“
سيڪنڊ ليفٽينيٽ ماٺ ٿي ويو. ان ناريل جي وڻ وٽان لنگھندي، جتي
اها نوڙي اڃا لڙڪي پئي هئي، جنهن ۾ سئو کي لٽڪايو
ويو هو، هن چيو، ”ڪمانڊر هي سڀ گوڙ ان ڊگھن وارن
واريءَ ڪتيءَ سان شروع ٿيو آهي. اسان کي گھربو هو
ته…“
”اسان کي گھربو هو ته…؟“،
ڪمانڊر سندس ويچارا ڪڍيا.
”اسان کي هن کي اڃا دير سان مارڻ گھربو هو، ڇاڪاڻ ته هوءَ ڳوٺ ۾
مقبول هئي. هرڪو کيس چاهيندو هو. ائين ڪرڻ سان
شايد ليفٽينيٽ زام به مارجڻ کان بچي پوي ها.“
”بڪواس توکي خبر آ ته زام جي خونڻ چري هئي.“
”سائين معاف ڪجو. هوءَ توهان اسان وانگر سياڻي هئي. هن پنهنجي
پاڙيسرين ۽ ويٽ ڪانگن تي حملو نه ڪيو.“
”اهو ٻڌائي ٿو ته هوءَ چري هئي جو دشمن بجاءَ پٽ کي ماريائين.“
ايتري يقين هوندي به سانگ نه ڄاتو ته ڇا ڪري. هن کي پڪ هئي ته
زام کي سندس چريءَ ماءُ ماريو هو، ۽ اميد پئي
ڪيائين ته اهو هڪ جنونيءَ جو معمولي واقعو هو ۽ ان
کان وڌيڪ ڪجھ به نه. هن اهو مڃڻ کان انڪار پئي ڪيو
ته اهو ڪو سزا ۽ جزا جو معاملو هو، حالانڪ سندس
اندر ڪڏهن ڪڏهن ائين به سوچيو پئي. ان ڪري هن ڄاتو
پئي ته جي هر ڪنهن کي ڏوهه جي سزا ملڻي آهي ته
پوءِ هو پاڻ به ان کان بچي نه سگھندو. هن کي اڳين
ڪيل ظلمن ۽ شرارتن جي ڳڻتي نه هئي، ڇو جو هو اهي
علائقا ڇڏي آيو هو جتي هن رت وهايو هو. پر هِت هن
به ڏوهه ڪيا هئا. هڪ ته هن زخميءَ کي گولي هڻي
ماريو هو. ٻيو کيس خبر هئي ته يانڪين هن جي ماڻهن
کي سمنڊ ۾ اڇلايو هو. ڇڙي گھمائيندي هن پنهنجي دل
جو راز ڳولي ورتو. ”جيتوڻيڪ اسپتال واري ڳالهه جي
هر ڪنهن کي خبر آهي،“ هن پاڻ کي چيو، ”هيليڪاپٽر
وارو معاملو انتهائي راز آهي. مون کي هر ڳالهه کان
انڪار ڪرڻ گھرجي. پر جيڪو سو ناپسنديدگي جو اظهار
ڪريان. ”مان به توهان سان گڏ احتجاج ڪندس، دوستو!
کين ائين چوندس.“
ڪمانڊر ۽ علمدار ندي پار ڪئي. رينجرن جا طنبو اڃا ڀريا پيا هئا،
پر باقاعدي فوج وارا خالي هئا. رينجرن هنن کي هٿ
ڪيل گرانڊ رائفلن جا ڍير ڏيکاريا. ”ڪمانڊر، هينئر
هينئر نديءَ مان ڳولي ڪڍيون آهن.“
رائفلون ڏسي، ۽ ڳوٺ طرفان گوڙ ٻڌي، ڪمانڊر فيصلو ڪيو ته اڪيلو
وڃڻ عقلمندي نه ٿيندي. ”مون سان هلو.“ هن رينجرن
کي حڪم ڏنو، ”مشين گنون به کڻي اچو!“
چار ماڻهو سندن ڪڍ لڳا. رستي تي پڳا ته سج ڪاپار تي اچي چڪو هو.
ڇوليون هڻندڙ ۽ گجندڙ هجوم سي لي چوسول وٽ پهچي
چڪو هو.
”يانڪي مرده باد!“
نگوڊين ڊيم مرده باد!“
ڪاوڙيل رڙن جا پڙاڏا ٿيڻ لڳا. بي شمار قدمن رستي جي مٽيءَ کي بي
آرامي ڪري ڇڏيو هو. سانگ جلدي پٺتي پير ڪيا. ”مان…
مان چوڪيءَ تي ٿو هلان.“ هن پنهنجي زيردست کي چيو،
”تون وڃي چئين ته يڪدم ڪيمپ ڏانهن موٽي وڃن.
پنهنجي عريضي پيش ڪن ته ان کي فيصلي لاءِ مٿي
موڪليو ويندو. رينجر هتي ترس ۽ احتجاجين کي اڳتي
وڌڻ کان روڪين. جي ضرورت پوي ته انهن جي ٽڙڻ پکڙڻ
لاءِ ڪجھ ايم_ جي جا فائر به ڪن. سمجھيئي؟“
هو ٻنين مان ٿيندو، وچون وچون سنتري ساڻ ڪري موٽيو. رينجر روڊ
سان تيار ٿي بيٺا ته هجوم به اچي پهتو. نفسياتي
کاتي جي سيڪنڊ ليفٽينيٽ، ٻانهون مٿي ڪري رڙ ڪئي،
”بيهي رهو! مان توهان سان ڪجھ ڳالهائڻ ٿو چاهيان.“
”اسان کي توهان جون تقريرون نه کپن! رستي تان هٽي وڃ!“ هڪ فوجي
چيو.
”ڪمانڊر مون کي حڪم ڏنو آهي ته…“
”ته ڇا؟“
احتجاجين جو پهريون دستو بيهي رهيو.
”هن چيو آهي ته ڪوبه احتجاج يا خواري ٿيڻ جهڙو واقعو نه ٿيڻ
گھرجي. ويٽ ڪانگ ان کي وڌيڪ ڪنهن حرڪت لاءِ ڪتب
آڻيندا. جي عوام ۽ فوجين جا ڪي مطالبا آهن ته
ڪمانڊر انجام ڪيو آهي ته هو ان تي همدرديءَ سان
غور ڪندو ۽ اهي اعليٰ اختياريءَ ڏانهن سفارش ڪري
موڪليندو. ان ڪري فوجين کي کپي ته يڪدم پنهنجي
ڪيمپ ڏانهن هليا وڃن نه ته ڪمانڊر نتيجن لاءِ
ذميدار نه هوندو.“
اسان کي توسان ڪجھ به نه ڪرڻو آهي نه ڳالهائڻو آهي! ڪمانڊر پاڻ
ڪٿي آهي؟“
ڪيترائي ماڻهو هجوم مان سيٽجي، ڪروڌ ۾ ٻاهر نڪتا. ليفٽينيٽ
ڏڪندي ڏڪندي چيو. ”مان…“ هو ڪمانڊر چوڪيءَ تي آهي…
پڪسري جاءِ ۾.“
”هلو ڙي هلو!“ هجوم اڳتي وڌيو. سندن اڳيان سؤ کن بلوائي هئا.
رينجرن پنهنجون رائفلون احتجاجين ڏانهن تاڻيون.
سپاهين جن کي دلي طور رينجرن لاءِ ڌڪار ٿي چڪي
هئي، ”ڪتؤ اٿوَ همت ته هلايو گولي!“
هجوم ۾ جن فوجين کي رائفلون هيون تن يڪدم کڙ کڙ ڪري اهي چارج
ڪيون، رينجرن ڏانهن سڌيون ڪيون ۽ گھوڙن تي آڱريون
رکيون. ٻئي ڌريون ساهه منجھائي هڪٻئي ڏي
گھورينديون رهيون. بيگم بااُو دڳ ٺاهيندي اڳيان
وڌي آئي. هوءَ سڌو رينجرن ڏانهن وئي، هنن ڏانهن
نهاري کين ماٺ رهڻ لا وينتي ڪئي، ۽ پنهنجي دستوري
مٺڙي آواز ۾ چيائين، ”هائي، هائي، ان حد تائين وڃڻ
مان هڙ حاصل، جڏهن ته ان ۾ توهان جو ڪوبه ڏوهه نه
آهي؟“ بيڪار هڪٻئي کي مارڻ ڇا لاءِ؟ مهرباني ڪري
اسان جي ٻڌو ۽ پنهنجون بندوقون هيٺ ڪريو.“
جيئن ته ڪوبه هن کي ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو، سو هوءَ پاڻ اڳتي وڌي
۽ پنهنجي پاسي وارن ٻن فوجين جون رائفلون هٿن سان
هيٺ ڪري، رينجرن سان مخاطب ٿي، ”ٻڌو، سائين
رينجرؤ! اسان مان ڪنهن کي به توهان خلاف دل ۾ ڪجھ
نه آهي. اسان يانڪين خلاف احتجاج ڪري رهيا آهيون
جن زخمين کي سمنڊ ۾ اڇلايو آهي. سندن دوادرمل ڪرڻ
بجاءِ کين مڇين جو کاڄ ٿيڻ لاءِ سمنڊ ۾ ڦٽو ڪيو!
توهان انهن جي جاءِ تي هجو ها ته ڇا ڪريو ها؟“
ماٺ. مادام بااُو پنهنجي تقرير جاري رکي. ”جانور به هڪٻئي جي
مدد ڪندا آهن. يانڪي ته جھنگلي جانورن کان به وڌيڪ
خونخوار آهن. ڏسو نه، هنن توهان جي زخمي فوجين سان
ڪهڙو ورتاءُ ڪيو آهي. ۽ اڃا ته رڳو هڪڙو لڌو آهي،
ٻين ويچارن جو ته الائجي ڪهڙو حشر ٿيو هوندو!“
ڳالهائيندي ڳالهائيندي بيگم بااُو باقاعدي فوجين جون تاڻيل
رائفلون به هيٺ ڪندي وئي. سندس آواز ۾ ڪڏهن اپيل ۽
التجا هئي ته ڪڏهن ڪاوڙ ۽ ڪروڌ. سندس تقرير چڱو
اثر ڪيو. رينجرن جي مهندار کيس چتائي ڏٺو ۽ چيو،
”ٺيڪ آ، ٺيڪ آ. اسان کي بيوقوف نه سمجھ، اسان کي
خبر آهي ته تنهنجي سڄي بڪواس جو مطلب ڇا آهي.“
ماٺيءَ عورت جي منهن تي مرڪ اچي ويئي،“ مان ته هڪ اڻڄاڻ عورت
آهيان. واقعي توهان کي حقيقين جي وڌيڪ ۽ ڳوڙهي خبر
هوندي. ڳالهائيندي هوءَ بهادريءَ سان اڳتي وڌندي
به رهي ۽ باقاعدي فوج جا بلوائي سندس پٺيان وڌڻ
لڳا، ۽ انهن جي پويان عوام. انهن ۾ اُڀي مٿي ۽ اڇي
پوتيءَ واري ماتا ساؤ به هئي. سانهه ۽ سندس ماڻهو
رڍن جيان رستي تان لهي ٿي بيٺا. بيگم بااُو انهن
مان هڪ کي چوندو ٻڌو. ”ڇا ته زبان اٿس! ديجھان
ڏائڻ جي زبان ته ڪهڙي آهي!“
هوءَ ڪافي هوشيار هئي ان ڪري ڪوبه جواب نه ڏنائين. رينجر وڻن
هيٺان ويهي رهيا ۽ جلوسي لنگھي ويا. ٻڏل فوجي جي
ڪائيءَ کي به فوجي ۽ ٻه ڳوٺاڻا ڪلهو ڏئي هلي رهيا
هئا، انهن مان هڪ توراؤ هو. کانئس ٻئي وارو ورتو
ته ساهي پٽڻ لاءِ هو پٺيان ٿي ويو. لاش اڃا ان
حالت ۾ هو جنهن ۾ لڌو ويو هو. ٻانهون مٿي کڄيل ۽
اکيون اڌ کليل. پر چمڙي ڪاري ٿي وئي هيس.
عورتن وري رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. ”آمريڪي مرده باد! نگوڊين ڊيم
مرده باد! فوجين جا قاتل مرده باد! مئل فوجي
موٽائي ڏيو!“
فوجي نعرن ۾ شامل ٿيا. ”کنڌا کڻڻ ڇڏي ڏيو! اسان چوڪي قائم ڪئي
هئي.“ بلوائين، سنترين کي چيو، ”ڪمانڊر کي ٻاهر
ڪڍو!“
”هو هتي ڪونهي، غار ڏانهن ويو آهي.“
”اڙي ڪڃريءَ جا پٽ! اسان کي چوت ٿو بڻائين؟ اسان کي خبر آ ته هو
هتي آهي!“
ڪجھ بلوائين رائفلون سڌيون ڪري سنترين طرف وڌيا. ”اڙي!“ هڪ
سنتري رڙ ڪئي، ”ايڏي ڊيگھ ۾ ڇوٿا وڃو؟ اسان ته
ساٿي آهيون. آهيون نه؟“
”ڪمانڊر کي ٻاهر ڪڍو نه ته ساٿي ٻاٿي ڪا ڳالهه نه آهي!“ سنتريءَ
پنهنجي اک ڀڳي، گھر طرف ڏٺو ۽ جھڪي آواز ۾ چيو،
”هاڻي هاڻي آيو آهي… اسان کي ائين چوڻ لاءِ چيو
اٿائين.“
”سڏي اچينس!“
”ڪجھ گوليون هلايو ته جيئن اسان کي اندر پٺتي هٽڻ لاءِ جواز
ملي.“ ٻئي سنتريءَ چيو.
بلوائين هوا ۾ فائر ڪيا. کلندي سنتري اندر گھڙيا. ڪافي وقت هجوم
ٻاهر ترسيو پر ڪوبه نه موٽيو. فوجين پنج ڇهه وڌيڪ
فائر به ڪيا. آخر ڪار ڪمانڊر دروازي وٽ آيو ۽ ڏاڪڻ
لهي دروازي طرف آيو. هو ڇڙي لوڏي رهيو هو. ۽ هو
بلوائين جي اڳيان اچي بيٺو ۽ کين پريشان نگاهن سان
ڏسڻ لڳو.
بيگم هائي ٿيپ نعرا هڻايا ۽ هجوم زور سان جواب ڏنا. ڪمانڊر ڇرڪي
اکيون هيٺ ڪري ڇڏيون. هو مئل ٻڏل فوجيءَ جو لاش هن
اڳيان آڻي کڻي آيا. هن ٻنهي هٿن سان ان کي پري ڪرڻ
لاءِ چيو، ”ان جي ضرورت ناهي! ڪا ضرورت ناهي! مون
کي سڀ خبر آ.“
بيگم بااُو چيلهه تي هٿ رکي ٽوڪ ۽ چڙ واري کِل ۾ اچي ڇٽي. ”تون
سچ ٿو چئين ته تو کي خبر آ! يانڪي تنهنجي راضپي
کان سواءِ ائين ڪري ئي نه پئي سگھيا!“
ڪمبڻيءَ ۾ اچي ڪمانڊر ان کان انڪار ڪيو، ”نه ائين ناهي! مون ته
رڳو منٽ ڏيڍ اڳ اها ڳالهه ٻڌي آهي. يانڪين ته مون
کي ڪجھ نه ٻڌايو هو. مان… مون کي پاڻ توهان وانگر
سخت ڪاوڙ آهي. مان پاڻ پنهنجي پوري سگھ ۽ آواز سان
توهان سان احتجاج ۾ شامل ٿو ٿيان. اهي سڀ منهنجا
ماڻهو هئا… منهنجا. منهنجي دل ٽٽي پئي آهي!“
بلوائين جي قطار ۾ ڀڻ ڀڻ شروع ٿي؛ ”تون ڪوڙو آهين!“ انهن مان هڪ
رڙ ڪئي. ”تون خاطريءَ سان يانڪين سان گڏ ڪم ڪري
رهيون آهين. تون پنهنجي دل جي ڳالهه ٿو ڪرين__ اچ
ته ان بابت به ڳالهائي ڇڏيون! هنن جي زخمين کي
سمنڊ ۾ اڇلڻ کان اڳ ۾ تو پاڻ هڪ زخمي فوجي ماري
ڇڏيو. اسان تنهنجي پوئواري نٿا ڪري سگھون. اسان
مڙهه ٿيڻ نٿا چاهيون. اسين وڃو پيا.“
”نه. ائين نه ڪيو. مان خود توهان سان گڏ عريضيءَ تي صحيح ٿو
ڪريان.“
”صحيح ڪرين يا نه ڪرين! پر ان بعد اسان لازماً هليا وينداسين.“
”خدا جي واسطي، هنن عورتن جي هٿان بيوقوف نه بڻجو. اسين ويٽ
ڪانگن کي ذري گھٽ نابود ڪرڻ وارا آهيون.“
”اسان جو ڇا؟ تون وڃي ختم ڪرين__ اسان کان سواءِ“
ڪمانڊر سانگ ٻانهون مٿي ڪري کين جھلڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ رڙ ڪئي،
”ٻڌي ڇڏيو. ويٽ ڪانگ گھٽجي ۽ ٻوساٽجي مري رهيا
آهن_ اسان کين ڀت ڪڍي غار ۾ جيئرو دفنائي ڇڏيو
آهي.“
(5)
بمن جو وسڪارو بند ٿيو ته گوريلا به لنگھ واري پوزيشن ڏانهن
موٽي آيا، هنن کي هٿوراڙيون ڏئي رستو ڳولڻو پيو،
ڇو جو ٻاهران روشنيءَ جو هڪ ترورو به اندر نه اچي
رهيو هو.
”اوچتو ايتري اونده. ڇو ٿي وئي؟“ ڊئٽ پڇيو.
”تعجب آ،“ لگان ۽ ڪوين يڪ آواز ۾ چيو.
”اتي ترسو،“ ڊئٽ چيو. ”مان وڃي ڏسي ٿو اچان ته ڇا ماجرا آهي.“
ڊئٽ زمين تي ريڙهيون پائيندو ويو. هڪ هٿ ۾ بم جھليو ٻيو هٿ هو
غار جي پاسي سان گھمائيندو هوريان هوريان ٻاٽ
اوندهه ۾ اڳتي وڌندو رهيو. آخر هو ان نئين ڀت وٽ
پهتو، جنهن دروازو بندي ڇڏيو هو. ڇهڻ سان ئي هن
نيون سرون ۽ آلو سيمنٽ محسوس ڪيو. هن پورو زور
لڳايو پر ان کي چوري به نه سگھيو. گھٻرائجي ۽
هراسجي هن ڀڻ ڀڻ ڪئي، ”ياخدا. اسان کي ته پوري
ويا آهن.“ هو پٺتي پير ٿيو ۽ رڙ ڪيائين، ”اچو ۽
ڏسو!“
”ڇا آهي؟“
”اسان کي پوري بند ڪري ويا آهن!“
”ڇا؟“
”هنن غار جو منهن ڀت سان بند ڪري ڇڏيو آهي!“
هائي ٿيپ سڀني کان اڳيان وڌيو ”ائين هوندو، هنن بم اسان کي پري
رکڻ لاءِ استعمال ڪيا ۽ ان وچ ۾ ڪم ڪندا رهيا.
سيمنٽ کي اڃا سڪڻ جھڙو وقت نه گذريو هوندو، ان ڪري
اسان آسانيءَ سان اها ڊاهي سگھون ٿا. اچو ته
ڏسونس.“
”تون هتي ترس،“ لگان چيو، ”اسان ڊيوٽيءَ تي هئاسين، ان ڪري اهو
اسان جو معاملو آهي.“
لگان، ڪوين، بارين ۽ ڊئٽ سان گڏ اڳتي ويو. ”اهو سڀ ڪجھ هاڻي ئي
ڪرڻو پوندو.“ بارين چيو. ”سيمنٽ جي سڪڻ کان اڳ ۾
ئي.“
”ائين برابر آهي، پر سڄي کي ڪيرائڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي. بس ڪجھ
ڳڙکيون فائر ڪرڻ جيتريون ٺاهي وٺجن.“
”ڪهڙو نه سٺو خيال آ!“
”شروع مان ٿو ڪيانس.“ ڊئٽ چيو.
هن آڱرين سان سيمنٽ کي کوٽي کرچي، ٿوري تڪليف سان سر ٻاهر ڪڍي
ورتي. لگان پنهنجي پاسي کان ائين ڪيو. ڊئٽ تڪڙو ڪم
ڪري رهيو هو. ان ڪري جلد ئي وڃي پوئينءِ سر کي
ورتائين، ۽ ٿوري جاکوڙ سان ٻاهر ڪڍي ڦٽي ڪيائين.
غار ۾ وري هڪ دفعو روشني گھڙي آئي.
”هڻي هنڌ ڪيوسين.!“ ڊئٽ چيو.
هڪڙو وڏو ڌماڪو، لگان جي پيرن وٽ ڪرڻ کان اڳ ڊئٽ رڳو ڀيانڪ رڙ
ڪري سگھيو. لگان يڪدم کيس ٻانهن ۾ کنيو. سندس
رتوڇاڻ منهن تي هٿ رکي هن کيس سڏڻ شروع ڪيو، ”ڊئٽ
! ڊئٽ!! ٻڌين ٿو؟“
پر جواب ڪونه مليو. لگان سندس دل تي هٿ رکيو. اها بيهي چڪي هئي.
ڏک ۾ ٽمٽار ٿي لگان بت بڻجي ويهي رهيو. دشمن ان
ٽنگ مان گولي هلائيندو رهيو جو ڊئٽ کوٽيو هو.
گولين جي وسڪاري ۽ ڏک جي حملي دوران لگان کي ڊئٽ
جا اهي لفظ ياد اچي ويا: ”پپيتي سان جھينگن جهڙي
ٻي شيءِ مون کي اڃا تائين نه وڻي آهي. جڏهن به مان
نانيءَ وٽ ويندو هوس ته پيٽ ڀري کاڌو کائيندو
هوس.“
ڪوين صدمي کان گنگ ٿي بيٺي هئي. اوچتو هن جھڪي زمين تان ڊئٽ جي
رائفل کنئين ۽ ان جي ڪلپ چڪاسي ساهه منجھائي هوءَ
تيستائين صبر ڪيو بيٺي رهي جيسين ٻاهران گولين جو
آواز بند نه ٿيو. پوءِ اوچتو تڪڙو سوراخ مان ٻاهر
جھاتي پاتائين. ٻاهر هڪ سولجر بيٺو پنهنجي تامپسن
۾ نئين ڪلپ وجھي رهيو هو. ڪوين نشانو وٺي فائر
ڪيو_ ٻاهران رڙيون ٻڌڻ ۾ آيون. هوءَ هٽي سوراخ کان
پاسيرو ٿي بيٺي. ٻاهر ماٺ ٿي وئي. هن دل ۾ چيو،
”مري ويو. پڪ ٻيو سندس جاءِ وٺڻ ايندو.“
جلدئي گارانڊ جا شاٽس ٻڌڻ ۾ آيا. سرن جا ٽڪر اڏامڻ لڳا. ”تنهنجي
ڪلپ خالي ٿي ته منهنجو وارو ايندو.“ هن دل ۾ چيو.
اٺن ٺڪائن کان پوءِ هن جلدي نشانو ورتو ۽ فائر
ڪيو. وري رڙيون ٿيون ۽ پوءِ ماٺ ٿي وئي.
”واهه ڪوين واه!“ بارين چيو. ”ان جو به ڪم لاٿو هوندئي.“
جواب ڏيڻ ڌاران ڪوين رافل ڪلهي ۾ لڙڪائي ۽ ڊئٽ جي جسم سان، جو
گرم هو، ٿي ويٺي. هن سندس وارن کي سنواريو ۽ منهن
تان رت اگھي. پوءِ ٻانهن تي کڻي کيس اندر کڻي هلي.
بارين وائڙو ٿي ويو هو. ”ڪوين جي ٻن فائرن ته وڄائي ڇڏيو.“ هن
لگان کي چيو، ”مان ته سمجھيو هو ته…“
”تون سمجھين ٿو ته ٻئي مري ويا هوندا؟“
”بلڪل، بچڻ جو سوال ئي نٿو اٿي.“
لگان شوڪارو ڀريو. ”اسان واقعي ئي انڌا ٿي ويا هئاسين جو محسوس
نه ڪري سگھياسين ته ڪو ٻاهران بيٺا هوندا.“
”خير، هاڻي ڇا ٿيندو.“
”ڇا ڪرڻ گھرجي؟“
”ڪجھ نه هڪ سوراخ ڪافي آهي . تازي هوا جي هونئن به اسان وٽ
گھٽتائي ڪانه آهي.“
”پر حملو ڪيئن جاري رکنداسين؟“
”هو هيٺ لهي ويا ته پوءِ ڏسنداسين. اسان سوراخ هڪ ماڻهوءَ جي
اچڻ وڃڻ جيترو موڪرو ڪري وٺنداسين. ان ۾ ڪا ڏکيائي
نه ٿيندي.“
”چڱو… هل ته ڀلا موٽون.“
هر ڪو ڊئٽ جي لاش جي چوڌاري ويٺو هو، جو پٽ تي وڇايل هڪ نيلان
جي ٽڪري تي پيو هو. سندس هڪ پاسي نام نهو موم بتي
جھليو ويٺي هئي. ان جي ڀرسان اُوت، ٿئي کي ڳراٽڙي
پايو ويٺو هو. ٿئي اکيون ڦوٽاڙي ڏسي رهيو هئي.
هائي ٿيپ ٻئي پاسي کان ويٺو ڊئٽ جي رت اگھيل چهري
کي چتائي ڏسي رهيو هو. سندس نرڙ ۾ ٽنگ هئا، جن مان
هوريان هوريان رت وهي رهي هئي. ڪوين بي آراميءَ
سان مڙهه کي هر هر هٿ لائي ڏسي رهي هئي.
هائي ٿيپ چپ ۾ چڪ پاتو. ”اسان کي جنگ ۾ نقصان جي توقع نه ڪرڻ
گهرجي.“ هن چيو، ”پر مون کي رڳو هن جي نانيءَ جو
خيال ستائي رهيو آهي. ان ويچاريءَ ٻڍڙيءَ کي اسان
ڇا چونداسين جنهن جو هي اڪيلو آسرو ۽ آڌار هو؟“
”ڏاڍو خراب نقصان.“ ٽونگيپ پنهنجو گلو صاف ڪندي چيو، ”مان هن
جهڙو سٺو ڇوڪرو ٻيو نه ڏٺو هو. مان پاڻ ڳڻيو ته هن
پورا ڇهه دشمن گوليءَ جو کاڄ بڻايا هئا. اُڃ مري
رهيا هياسين تڏهن به هن جي چرچن کي بس نه آئي.
ڪنهن کي به هن کان ڪا شڪايت ڪانه هئي.“
هائي ٿيپ آواز جھڪو ڪيو، ”هن جي پيءُ جون هاٺيون به هن غار ۾ ئي
آهن. ٻئي مري ويا، پيءُ به ته پٽ به.“
”مان اڄ رات هن لاءِ دعا گهرندس، ”ٽونگيپ نهايت سنجيدگيءَ سان
چيو، ”ته هن جي روح به ائين ئي خوش باش ۽ پرمسرت
هجي، جيئن پاڻ جيئرو هو.“
”اهو ضروري ناهي،“ بارين وچ ۾ چيو، ”اهوئي ڪافي ٿيندو ته کيس
بهترين پوشاڪ پارائي، سٺي ڪفن جي ٽڪري ۾ ويڙهيو
وڃي.“
اوچتو ڪوين گھٽيل آواز ۾ چيو، اهو ڪم مان ڪنديس.
”هائو.“ هائي ٿيپ چيو، ”سندس ڪپڙن جي ڳوٿري هتي آهي. وڃي ڪو سٺو
چونڊي اچوس.“
نام نهو اٿي ماڻهن کي چيو، ”توهان پنهنجن چوڪين تي وڃو. مان ۽
ڪوين هن جي سار لهنديوسين.“
ٻئي ڇوڪريون ڊئٽ جي ڳوٿري کڻي آيون. ڪچي ريشم جي ڀوري رنگ جي
ننڍڙي ڳوٿري جا اسڪولي ٿيلهي کان ڪجھ وڏيرڙي هئي.
ڪوين جي دل ڀرجي آئي، ڇو جو بلاشڪ اها سندس نانيءَ
پنهنجي هٿن سان اُڻي هوندي. اندر هن کي هڪ ننڍڙي
هڙ نيلان ۾ خبرداريءَ ۽ خيال سان ويڙهيل نظر آئي.
هڪ سليٽي رنگ جو جوڙو، هڪ چتين لڳل ڪارو پاجامو ۽
هڪ ننڍڙو نوٽبڪ جنهن جي پهرين صفحي تي صدر هوچي
منهه جو فوٽو لڳل هو، ۽ جنهن هيٺان ٻه لفظ لکيل
هئا، ”چاچو هو.“
ڪوين سليٽي جوڙو ڪڍي ٻيا ٽپڙ سنڀالي ڳوٿريءَ ۾ موٽائي رکيا. ٻئي
ڊئٽ طرف موٽيون، اتي رڳو اوت ۽ ٿئي ويٺا هئا. ڪوين
کين ٿام ۽ بَي ڏانهن وڃڻ لاءِ چيو.
اوت هائو ڪئي ته ٿئي زور ڀريو ته اوت کيس ڊڊيءَ تي کڻي هلي. اوت
به کيس کلندو کڻي هليو. ننڍڙو ڪارو گلر ٻارن جي
پيرن سان گڏ هلي رهيو هو. نام نهو موم بتي ڪوين کي
ڏني ۽ چيو، ”ترس ته مان سندس منهن اُگھڻ لاءِ آلو
ٽوال کڻي اچان.“ ڪوين بت بڻجي ڊئٽ جي نرڙ وارن
ٽنگن کي آڱر سان ڇهي ڏٺو. پنهنجن ٻن گولين جو سوچي
هن کي ڪا خاص خوشي نه ٿي رهي هئي. هن ان ماڻهوءَ
کي چڱيءَ طرح ”هائي الله!“ جي رڙ ڪندي ٻڌو هو جنهن
ڊئٽ کي گولي هئين هئي، ۽ پوءِ وري ٻئي کي به.
هينئر هن کي احساس ٿيو هو ته هن ڪيڏو نه جوکم ۽
جرات جو ڪم ڪيو هو. سندس قسمت به ڊئٽ جهڙي ٿي پئي
سگھي! ان وقت هن کي ان جو ذرو به احساس نه هو، ڇو
جو ان مهل ان جي ذهن ۾ رڳو ڊئٽ جي ڪرڻ جا، ڀيڻ جي
لڙڪڻ جا مِٽيءَ ۾ رکيل هاٺين جا هلڪا هلڪا ۽ گڊ مڊ
ٿيل عڪس ئي تري رهيا هئا. ان وقت کيس هڪ ئي خيال
ستائي رهيو هو ته خونين کي سزا ڏجي ۽ انهن کي ڪنهن
به قيمت نه ڇڏجي.
جڏهن نام نهو موٽي ته ٻنهي مئل ساٿيءَ جا ڪپڙا مٽايا. ان کان اڳ
۾ هنن پنهنجي وڃايل ڀاءُ کي پويون غسل ڪرايو.
پاڻيءَ جي قلت سبب هنن آلي ٽوال سان جسم تان مَر ۽
رت، پگھر جا داغ اگھيا، اهو پگھر جو سڄو هفتو
لاڳيتو وهندو رهيو هو. ان بعد هنن کيس سليٽي جوڙو
پارايو. ڪوين سندس ڪالر ۽ ڪفن کي ڇهي ان جا گھنج
لاٿا. هو کيس نيلان جو ڪفن ويڙهڻ واريون هيون جو
ايتري ۾ نگان اچي ويو. هن جھڪي لاش کي ٻانهن ۾ مٿي
کنيو، ۽ پوءِ ان کي هيٺ پٿاريل نيلان تي سمهاريو.
هنن ان کي ان ڪپڙي ۾ اهڙيءَ ريت ساري سنڀالي ٻڌو
ڄڻ سندس مڙهه کي صدين تائين سلامت رکڻ جو خيال
هجين . آخر ۾ لگان کڻي هڪ مٿانهين پٿر جي ٿلهي تي
رکيو. ٻه منٽ ان اڳيان ڪنڌ هيٺ ڪري بيٺو ۽ پوءِ
چيو، ”هلو ته ٻين سان هلي مدد ڪريون.“
مرد سوراخ کي موڪرو ڪري رهيا. ڪم سولو هو. ايتري تائين هنن کي
ڪجھ تجربو به ٿي ويو هو. ٿوري دير ۾ اهو ايترو وڌي
ويو جو ماڻهو آسانيءَ سان نڪري پئي سگھيو. آخري
سِر نڪتي ته هنن ڪَنَ سرلا ڪري ماٺ ڪئي. بارين
پنهنجي گڊي لاٿي.
”پاسي ٿيو يار!“
هن چيو، ”هاڻي کوٽڻ جي ضرورت ناهي. هڪ لت سان ئي
وڃي هيٺ پوندي.“
”سنڀالجان بارين.“
”خيال نه ڪيو.“
بارين سوراخ ۾ گھڙي ويو. سڀ چست ٿي بيهي رهيا. هڪ لت سان ٽُڪر
جو ٽُڪر اچي هيٺ پيو. دشمن خطرناڪ گوليبازي شروع
ڪري ڏني پر ڪنهن کي به ڪجھ نه ٿيو. بارين ٽهڪن ۾
اچي ڇٽو. جھٽ کان پوءِ ٻاهران گولي هلڻ بند ٿي
وئي.
”هات هجين.“ بارين چيو ”ڏٺوَ نه. ڀت واري اسڪيم به ناڪام وين__
اسان اتي ئي آهيون ۽ هو به اتي ئي آهن. نه ڪو
گھٽيو، نه ڪو وڌيو.“
”تون ٺيڪ ٿو چئين،“ هائي ٿيپ چيو، ”ٿورو اڳيرو اسان خبرداريءَ
کان ڪم نه ورتو جنهن ڪري ڊئٽ جهڙو ساٿي وڃايوسين.
پر ڀت واري معاملي ۾ به سندن اميدن تي ڀونڊو
ڦيرائي ڇڏيوسين.“
”هاڻي اسان کي گوليءَ جي وسڪار نه ڪرڻي پوندي. ماٺ ڪري ويهي ٿا
ڏسون، جيئن ئي ڪو نظر آيو ته هڪ ئي گولي ڪوپراٽي
اڏائي ڇڏڻ لاءِ ڪافي ٿيندس.“
”واه، واه!“ هڪ چيو، ”هنن ته مزا ڪري ڏنا. ائين ڪرڻ سان بارود
جي بچت ٿيندي.“
ٽونگيپ گھگھي آواز سان ڳالهايو، ”مان وهمي نه آهيان پر مان سچ
پچ سمجھان ٿو ته آسماني قوتون اسان جو بچاءُ ڪري
رهيون آهن، اُڃ مرڻ مهل اهو ري مندائتو منهن، ۽
هاڻي هي بنا محنت جي اڳيان ٻڌل ڪوٽ، ۽ سو به ان
مهل جڏهن گوليون به کپي رهيون هيون! اسان کي انهن
جو ٿورائتو ٿيڻ گھرجي.“
هر ڪو اچي کِل ۾ ڇٽو، سڀني ماڻهن کي اتي موجود ڏسي، هائي ٿيپ
سنجيدگيءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”اسان کي وڌيڪ
خبردار ۽ چست ٿيڻو پوندو. ست ڏينهن هنن وسان نه
گھٽايو آهي__ بم، زهر، دونهاٽڻ، پرچاري فلمون ۽
ڀِت کڙي ڪرڻ. اسان کي ان کان به وڌيڪ ظالماڻي ۽
چالاڪي واري حملي لاءِ پاڻ کي تيار رکڻ گھرجي__
زهري، ڪيميائي پد، يا ڊئنامائيٽ سان اڏائڻ، ڪهڙي
خبر دشمن ڇاڇا رٿيندو هجي؟ پر هو اسان کي مات نه
ڪري سگھندا. ڪيميائي هٿيار جي حالت ۾ پاڻ پٺتي هٽي
وينداسين. ڊائنامائيٽ ڪو سندن بمن کان خراب ڪونه
هوندو. هو هفتي کان حملو ڪري رهيا آهن ۽ اسان مان
رڳو ٻه ڦٽيا آهن ۽ ٻه مئا آهن. هُنن جا نقصان ته
سوَن ۾ آهن. جسماني طور اسان ڏاڍو ٿڪل آهيون، پر
اسان جا حوصلا تازا ۽ جوان آهن. ۽ هو، پڪ ئي پڪ،
حوصلا هاري ويٺا آهن. هيءَ ئي مهل آهي پنهنجي قوت
ڏيکارڻ جي. وڌ ۾ وڌ هو پنج ڏينهن وڌيڪ اها ڪاروائي
جاري رکي سگھندا. ڇو جو صوبي جي سياسي حالت کين
پندرهن ڏينهن کان وڌيڪ ڪنهن مهم جاري رکڻ جي اجازت
نه ڏيندي، سو به خاص ڪري تڏهن جڏهن ته هو پندرهن
سؤ جي فوج هت وٺي آيا آهن. گذريل رات سندن ئي
ريڊيي ٻڌايو ته ٿؤ علائقي ۾ اسان جي همراهن مٿن
زبردست حملو ڪيو آهي.“
”هُرا، هُرا!“ ٽونگيپ رڙ ڪئي. ”اسين ڪٿي به کين سک جو ساهه سمهڻ
نه ڏينداسين.“
”پر اسان جو کاڌ خوراڪ تمام ٿورو آهي.“ ڪوين وچ ۾ چيو، ”رڳو ڏهه
سير کن چانور آهن جي ڪامي اڳينءَ رات آندا هئا. ان
ڪري اسان کي چانورن جي راشن بندي ڪرڻ گھرجي ۽
روزانو کير وارو هڪ دٻو جانورن جو واپرائڻ گھرجي.“
”ڏهه سير… سترهن ماڻهو“ هائي ٿيپ چيو، ”جي هڪ دٻو روز کپايون ته
به ٽي ڏينهن هلندا. ٿيندا به ٿورا، پر ٺيڪ آ… اسان
ماڻهو ڪڍي ناريل ۽ جئڪ فروٽ پٽرائي وٺنداسين. مڙئي
پنج ڏينهن ڪڍي وينداسين.“
”ناريل ٺيڪ آهن پر جئڪ فروٽ نه.“ اسان پاڻ ان ڏينهن ان جو سوچيو
هو، پر باغن تائين وڃڻ جو ڪو رستو ئي ڪونه آهي.
دشمن جي اتي ڇانوڻي.“
”چڱو، ان کي نه ڏسنداسين. جي هو ترسيا رهيا ته بک کان بچڻ لاءِ
اهو به هٿ ڪرڻ لاءِ حيلا هلائڻا پوندا.“
هائي ٿيپ هوا ۾ ناس هنئين کليو. ”فضا ۾ پڪل جئڪ فروٽ جي خوشبوءِ
مون کي بک جو احساس ٿي ڏياري!“
بارين کيس چرچي ۾ ٺونشو هنيو ”ڇو ٿو وڌاءُ ڪرين ۽ اسان کي ته
ڪابه بوءِ ڪانه ٿي اچي.“
هائي ٿيپ اڃا به کلندي چيو، ”ٻيو ڪو سوال؟ زخمي ڪيئن آهن؟“
”سندن ڦٽ مُڙي رهيا آهن.“ نام نهو چيو، ”پر ٿام ڏاڍو تنگ ٿو
ڪري.“
”ڇو؟“
”سندس شڪايت بند ئي نٿي ٿئي. سڄو ڏينهن ٿو مٿو کائي ته هن جنگ ۾
ڪجھ نه ڪيو آهي پر جيڪو سو اسان کي تنگ ۽ پريشان
ڪري رهيو آهي. جڏهن به دشمن حملو ٿو ڪري ته هو اٿي
ٿو ويهي، ايلاز ٿو ڪري ته کيس وڙهڻ لاءِ وٺي هلان.
منهنجي جواب ڏيڻ تي به هن جي آزي نيزاري بند نٿي
ٿئي.“
”ان جي ڳڻتي نه ڪري“ لگان کليو، ”هو اڃا به رائفل ڇوڙي سگھي ٿو.
پر اسان اڃان ايترا گھٽيا نه آهيون جو زخمين کي
محاذ تي آڻيون. ان بابت مان ساڻس ڳالهائيندس. ها،
چڱو جو ياد آيو، ڪوين! باڦي ۽ سندس جوڻس جو ڇا حال
آهي؟“
”ٻين جيان کين به پورو چانورن ۽ پاڻيءَ جو راشن ڏيندي آهيان.
زال ته پارن کان بس ئي نٿي ڪري. ڪالهه ته پيرن تي
ڪري رڙيون ڪرڻ لڳي. ”اسان کي نه ماريو! مان قسم ٿي
کڻان ته اڳتي سڌري هلنديس!“ مون کيس ڪوڙ ڳالهائڻ ۽
ناٽڪ وجھڻ کان منع ڪئي، ته جيڪو سو وڌيڪ قسم وسيلا
کڻڻ لڳي. اسان سڌري وينداسين! جو ڪوڙ ڳالهائيندي
هجان ته خدا غارت ڪري. ۽ مون کي رسين کولڻ لاءِ
ليلڙاڻڻ لڳي. پر مان سندس کيڏ ۽ کيڄ سمجھي رهي
هيس.“
”تون درست هئينءَ.“ هائي ٿيپ چيو، ”چڱو ميٽنگ برخواست. باقي ٻئي
ميڙ ۾ طئي ڪنداسين. محافظن کان سواءِ هر ڪو اچي
آرم ڪري!“
لگان وڃڻ لڳو ته بارين وڌي وٽس آيو. هن کيس ٻانهن جيترو ڏنڊو
ڏيکاريو، ”اڙي، ڪيئن ٿو ڀانئين؟“ هن چيو، ”جنهن به
پهريان وک اندر وڌي ان جي ڪوپڙاٽي هن سان ڀڃيندس!“
لگان ڏنڊو هٿ ۾ کڻي وٺي توري تڪي ڏٺو ۽ ڪنڌ لوڏي چيو، ”هائو،
سٺو آ. ڪٿان لڌئي؟“
جواب ڏيڻ بجاءِ بارين کلڻ لڳو.
(6)
اڄ 12 مهيني جو ويهون ڏينهن آهي. ٽيٽ ۾ باقي ڏهه ڏينهن ٻيا!“
ڪمانڊر سانگ پنهنجي پئراڇوٽ مان ٺهيل لڙڪندڙ بستري
تي عضوا سڌا ڪندي ڪِر ڪِر ڪئي.
رات پوڻ شروع ٿي چڪي هئي. پر سڄي هان ڊئٽ ۾ ڏينهن واري جدوجهد ۽
ٺڪاٺوڪيءَ جو پڙاڏو اڃا گونجي رهيو هو. ماڻهن جي
مال جي اچ وڃ کان اٿيل دز اڃا زمين تي نه ڪري هئي
۽ فضا ۾ لڙڪي پئي هئي. رکي رکي ڪنهن دير سان
موٽندڙ مينهن جي رنڀ ٻڌجي رهي هئي. سامونڊين ڇولين
جي شر شر ۽ سانت ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن گولي جي اڪيلي
ٺڪاءَ رخنو وڌو پئي.
سانگ جي بدن جو عضوو عضوو ٽٽل هو ۽ روح ڪومايل ۽ اٻاڻڪو هو. هن
کي لاچار عريضيءَ تي صحيح وجھڻي پئي هئي جنهن ۾ لڳ
ڀڳ پنجاهه زخمي سولجرن جي موت بابت جاچ ڪرڻ جي
گھُر ڪيل هئي، بلڪل بي همت ٿي هن کي هاڻي ويساهه ۽
پڪ ئي نه پئي ٿي ته هو ڪو ڪجھ ڪري سگھندو. اوڻويهن
ڄڻن کي پناهه ڏيندڙ غار هاڻي هن جي وِت ۽ وس کان
ٻاهر پئي نظر آئي. پهاڙ جي چوٽي هن جي بي وسيءَ ۽
ويچارگيءَ تي چٿرون ڪري رهي هئي. پاڇن لڙي کان اڳ
جڏهن هن اڃا عريضيءَ تي صحيح وجھڻ کان ٽال مٽول
پئي ڪئي ته ان مهل ئي ليفٽينيٽ ٿؤ اچي کيس ٻڌايو
هو ته ڀِت به دٻ نه جھلي. ان ڪري عارضي طور ۽ ٿڏي
تي بي همت ٿي هن آخر ۾ صحيح پاتي هئي. جي اها کيس
سڌ نه ملي ها ته مڙئي ڪو بهانو ڪري هنن کي ٽاري
ڇڏي ها. ڪالهه هو اڄ کان وڌيڪ پُر اُميد هو. سندس
ويساهه هو ته غار جي معاملي کي منهن ڏئي ويندا، پر
هينئر ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي رهيو هو.
اڄ شام جو ته اصل روح ئي کڄي ويو هوس. نئين حملي ڪرڻ ۾ ڪا
دلچسپي نه رهيس. هان ڊئٽ جو وسندڙ ۽ سهڻو خطو به
کيس هينئر کائڻ پئي آيو. سندس ان بانس واري ڪناري
تان دل کڄي وئي هئي، جو اچڻ سان ئي کيس ڏاڍو دلڪش
۽ وڻندڙ لڳو هو ۽ جنهن تي روزاني تڙ ڪرڻ جو ارادو
ڪيو هئائين.
ٽڪريءَ جي باري ۾ انهن نااميدي واري خيالن ۾ ئي هو جو ريڊيو
آپريٽر جو آواز ٻڌائين. ”جيءُ، هي گئلنٽ
(Gallant)
آپريشن آهي. ڪمانڊر؟ هڪ منٽ مهربان.“
سانگ ٽپو ڏئي اٿي بيٺو. ”ڪير پيو سڏي؟“ هن آپريٽر کان پڇيو جو
سندس دَر تي پهچي چڪو هو.
”گلوري
(Glory)
ڪمانڊر!“
سانگ اٿي بيٺو، ريڊيو روم ۾ ويو ۽ وڃي ڪُنڊ وارو فون کنيائين،
”هلو! گلوري؟ گلوري کپئي! آ، گلوري؟ جي، جيءُ مان
ڪمانڊر سان گڏ آهيان......“ سندس آواز سڻڀو ۽
رسيلو ٿي پيو. هائو، ٻڌان پيو_ مان اڳ ئي معاملي
جي رپورٽ ڏئي ڇڏي آهي.... اڃا طئي نه ٿيوآهي. ڏاڍو
ڏکيو معاملو آهي.......“ سندس منهن رنگ ڇڏڻ لڳو، ۽
پوءِ وري اوچتو ڳاڙهو ٿي ويو.
”هائو. هائو، سجهندي کان اڳ ۾...... هائو، مان يڪدم حملو ڪندس!“
هن ڪن تان فون هٽايو ۽ ڌيان سان اٿي بيٺو.
”ڪمانڊر،“ ريڊيو آپريٽر چيو، ”وري حملو ڪرڻو پوندو ڇا؟“
”تون ٺيڪ ٿو سمجهين،“ سانگ سيٽجي وراڻيو، پر هن پنهنجي چپن تي
آڱر رکي ۽ آپريٽر جي ڪن ۾ ڀڻ ڀڻ ڪئي. ”ڇڙو توکي ٿو
ٻڌايان، پٽ_ اسان کي هتان جلد ورڻ لاءِ چيو ويو
آهي.“
ريڊيو آپريٽر ڪنڌ ڌوڻيو. ظاهر هو ته هو ڏاڍو خوش هو.
ڪمانڊر، سيڪنڊ ليفٽيننٽ کي سڏ ڪيو، ”سڀني بٽالين ۽ ڪمپني
ڪمانڊرن کي سڏي ڪٺو ڪري وٺ!“
نوجوان آفيسر ٽيليفون ڏانهن ويو ۽ حڪم ڏنو، پوءِ هن ٻه گئس وارا
گولا ٻاريا ۽ ڪمري جي وچ ۾ رکيا. ڪمانڊر پنهنجي
بستري تي اچي سگريٽ دکايو. رات وڌندي پئي وئي.
سنجها جي ميرانجهڙي اوندهه ۾ جا ٽڪري گم ٿي وئي
هئي، سا هينئر نيري آسمان جي پس منظر سان وڌيڪ چٽي
ٿي پئي هئي.
عملدار پهتا ته سانگ اٿي ويٺو، ”فوجي صبر ۾ آيا؟“
”منهنجي ڪمپني ۾ ته صورتحال ٺيڪ آهي.“
”منهنجي ۾ ڪا خاص سٺي نه آهي. همراهه اڃا ڪرڪن پيا.“
”اها حالت منهنجي ڪمپني ۾ به اچي ٿي آهي. ماڻهو ڏاڍو باغي ٿيا
ويٺا آهن.“
ڪمانڊر اٿي بيٺو، ”بس، بس! کوڙ آ!“ سڀني کي وچ ۾ ڪٽيندي هن چيو.
ميز جي ڪنڊ تي بيهي، آڱرين سان ميز وڄائي هن کين
خوشخبري ٻڌائي. عملدار ڪوشش ڪري ڇوٽڪاري ۽ جان
خلاصي جي احساس کي مُنهن تي نه اچڻ ڏنو. سانگ آواز
جهڪو ڪري چيو، ”اسان کي حڪم ٿيو آ ته سڀاڻي شام
تائين، دير ۾ دير، ٽري ٽان پڄي وڃون. ان ڪري سڀني
يونٽن کي سڀاڻي صبح جو 6 بجي کان اڳ هتان روانو ٿي
وڃڻو پوندو، پر ان جي ڪنهن کي به سڌ نه ڏيڻي آهي.
ڪنهن کي به ان بابت ٻڙڪ نه ٻولڻي آهي. اسان چپ چاپ
تِرڪي هليا هلنداسين، سمجهيو؟“ هن سگريٽ جي رک جو
ڦُلو ڇنڊيو. اهو پهريون نقطو هو! ٻيو تمام اهم
نقطو: اڄ رات اسان کي غار ڊاهڻي آهي!“
اچرج ۾ پيل عملدار ڀرون تاڻي هڪٻئي کي ڏسڻ لڳا. کين منجهيل ڏسي
سانگ پٽار شروع ڪئي، ”منجهي نه مرو! اسان غار
اُڏائڻ جي ڪوشش ڪونه ڪنداسين. ان لاءِ ته ڪو ائٽم
بم کپي! جيئن ته اسان وٽ اڃا ڪي ڊائناميٽ آهن سو
اهي هڻڻ جي ڪبي. ليفٽينيٽ ٽُو؟“
”جيءُ سائين؟“
”ڊائنامائيٽ جا کوکا غار تائين پهچايا وڃن ۽ تون، سانهه، لائوڊ
اسپيڪر لڳراءِ، ڌماڪي کان پوءِ تون ڳوٺ واسين کي
سڌ ڏجانءِ ته غار اڏائي وئي آهي.“
”نتيجو کڻي ڪهڙو به هجي، ڪمانڊر؟“
”ناممڪن آ ته ايڏي بارود واپرائڻ کان پوءِ ڪو نتيجو نه نڪري،
ناممڪن!“
ڪمانڊر ٽُو وچ ۾ چيو، ”شايد غار جي لنگهه ڊهي پوي. ويٽ ڪانگ رڳو
ٿورو پٺتي هٽي ويندا، ۽ نتيجو اهو نڪرندو جنهن جي
توهان کي اميد آهي.“
سانگ زور سان ميز تي مُڪ هنئين، ”ڇا به ٿئي اهو ڪرڻو اٿئي! وڃڻ
کان اڳ ۾ مڙئي ڪو گوڙ گهمسان ڪرڻو آ.“
”ٺيڪ ٿا چئو. اسان کي کين ٻڌائڻو ۽ ڏيکارڻو آهي ته اسان ڪو
ڪمزور يا هيڻا نه آهيون.“
هر ڪنهن ان خيال سان اتفاق ڪيو، ڪجهه وڌيڪ ڳالهائي سڀ برخواست
ٿي ويا. تُو پويان رهجي ويو. ”ڪمانڊر،“ هن کي چيو،
”ڪڏهن شروع ڪيون؟“
”جڏهن وڻئي. ٿورو دير سان بهتر ٿيندو. ان مهل هو ستا پيا هوندا
۽ سولائي سان منجهائي هلاڪ ڪري سگهبا.“
”مان به ائين ٿو سوچيان. پر بارود ته سويل ئي مٿي کڻائڻ گهرجي.“
”اهو ته هاڻي ئي شروع ڪر. اسان کي حملو ته تڪڙو ڪرڻو آهي ۽ نه
دير سان. اسان کي ڪئمپ صبح جو سوير پنجين بجي
ٽوڙڻي پوندي. هاڻي ان حساب سان وقت جو دارومدار
توتي ٿو رکان. ٿي سگهي ته اڌ رات جي وڳڙي ۾ ان مهل
سندن سنتري به بيٺي بيٺي ننڊ جا جهوٽا پيا کائيندا
هوندا.“
ٺيڪ آ ڪمانڊر، اڌ رات ٺيڪ ٿيندي.“
سانگ منظوري ڏني ۽ پوءِ سانهه ڏانهن ڦريو. ”ڏسجانءِ، متان ان
مهل ننڊ اچي وڃئي.“
”نه، ڪمانڊر ائين ڪيئن ٿيندو. مقرر وقت تي منهنجو لائوڊ اسپيڪر
ڪم ڪرڻ شروع ڪندو. خبر ڳوٺاڻن جون متيون منجهائي
ڇڏيندي. هاڻي مان سوچيان ٿو ته گذريل رات فلم
ڏيکارڻ ڪو صفا بيڪار ۽ بي فائدو نه ويو.“
ڪمانڊر ڪاوڙ ۾ چيو ”يار، ان ناڪاميءَ جو ذڪر وري ڇو ٿو ڪرين؟“
”پر ڪمانڊر، رات وارو فلم ۽ اڄ وارو ڌماڪو، ٻئي گڏجي پنهنجو اثر
ڏيکاريندا!“
ڪمانڊر بي تحاشا کلڻ لڳو، ”ڪيڏو نه سادو آهين! منهنجا اڇا وار
ڏس. مان توکان وڌيڪ ٿو ڄاڻان ته ويٽ ڪانگ ۽ ڳوٺاڻا
ڇا ٿا ۽ ڪيئن ٿا سوچين. کين بيوقوف بنائڻ سولو نه
آهي. تون اهو ٿو سمجهين ڇا ته هو هر ان ڳالهه تي
اعتبار ڪندا جا تون کين چوندين؟ ائين نه آهي! مان
اڳ ئي چيو آهي ته هتان هلڻ کان اڳ ۾ ڪجهه گوڙ
گهمسان ڪرڻ ضروري آهي، بس!“
”بنا نتيجن جي هل هنگامو، ڪمانڊر؟“
”نتيجن کان سواءِ مان تنهنجي مراد ڇا آهي؟ بيوقوف آهين ڇا؟“
ڪمانڊر سوچيو پئي ته هو ان معاملي ۽ مهم بابت هڪ سٺي رپورٽ
اعليٰ اختياريءَ کي ڏئي سگهندو، پر هن ان بابت
سانهه کي ڪجهه به نه ٻڌايو.
ليفٽيننٽ ٽُو کي ڊائنامائيٽ غار وٽ پڄائڻ ۾ ڪابه ڏکيائي آو نه
آئي. سندس ڪمپني جا ماڻهو باغين جي اثر کان بچيل
رهيا. رڳو هڪ رڪاوٽ آڏو آيس، جو هڪ سپاهي ٿاٻڙيو ۽
زور سان اچي پٽ تي ڪريو.
(7)
ان ڪرڻ جي کڙڪي غار ۾ پهري تي بيٺل توليءَ ترانگ، لين ۽ هاءِ
ڪاٽرين کي جاڳايو، ٽيئي ٽپو ڏئي اٿي بيٺا.
”ڪجهه ڪريو،“ ٽرانگ چيو.
”خبردار ٿيو.“
ٽرانگ ٽارچ ٻاري. ٻاهر غار جي سامهون، هرڪا شيءِ جيئن جو تيئن
معمول مطابق هئي. ٻاهر رڳو بمن جا ڦاٽل ٽڪرا پکڙيا
پيا هئا.
”ذرو اڳ ۾ ته ڪجهه به ڪونه هو.“ لين جهڪي آواز ۾ چيو،
”گهڙيءَ پل ۾ به صورتحال مٽجي سگهي ٿي، يا ڪا تبديلي اچي سگهي
ٿي. مان پاڻ ڪجهه ڪِرڻ جوآواز ٻڌو،“ ٽرانگ جواب
ڏنو. ٿامپسن کڻي هو مهڙ ڏانهن ويو. ٻڌو، جي ڪو
حملو آهي ته مون وٽ رڳو ڏهه گوليون آهن. منهنجي
گوليبازي ختم ٿئي ته پنهنجون تلوارون هلائجو، ٺيڪ
آ نه؟ جيڪواندر اچڻ جي ڪري کيس ٻه اڌ ڪري ڇڏيو.“
ٻنهي گوريلن پنهنجون تلوارون پڪڙيون. ”پر اسان کي جاءِ ڏيڻ لاءِ
تون پٺتي هٽي اچجان.“
هو انتظار ڪرڻ لڳا. ڏهه منٽ، ويهه منٽ، ڪجهه به نه. آخر هو وري
ويهي رهيا.ڪلاڪ ٿي ويو پر وري به خير ئي خير.
”ڪو لومڙ هوندو.“ هائي ڪاٺرين چيو.
”هائي، هت اوسي پاسي ۾ اهو جانور ٿئي ئي ڪونه.“ ٽرانگ جواب ڏنو.
هائي ڪاٽرين برتريءَ واري کل کليو. ”کوڙ آهن. تون هتان جو نه
آهين سو خبر ڪانه اٿئي. هت سڀ ڪجهه آهي_ لومڙ،
ڀولا، نانگ...... اصلي جهجها. وڏيون ڪميون به جنهن
جا آنا وڏي ٽوڪري جيڏا ٿيندا آهن!“
”هن خفي کان واندا ٿي، هتان جي نانگ جو چسڪو وٺبو.“
”هن مند ۾ گهڻا ڪونه ٿين. باقي اجگر کوڙ. اجگر جو گوشت وڻندو
اٿئي؟ بي سود ٿيندو آهي، جيستائين ته کل سوڌو نه
کائجي.“
هائي ڪاٽرين ماٺ ڪرڻ وارو نه هو. ”توکي خبر نه آهي ته وڏي ڪمي
آنا ڪيئن ڏيندي آهي؟ عجيب آ! جڏهن خشڪ مند ايندي
آهي ته هوسمنڊ ۾ گم ٿي وينديون آهن. پوءِ پهرين
طوفان سان ئي اهي هان ڊئٽ آنا لاهڻ هليون اينديون
آهن. هڪ هڪ آنو پپيتي جيڏو ٿيندو آهي. اهي انهن کي
واريءَ ۾ پوري ريت خبرداريءَ سان پوري ڍڪي پوءِ
واپس سمنڊ ڏانهن هليون وينديون آهن. پوءِ جڏهن
مينهن پوندو آهن ته ٻچا اُنهن مان نڪري ايندا آهن
۽ ان مهل ئي چري پري پنهنجي کاڌي جي ڳولا ۾ پاڻيءَ
ڏانهن ويندا آهن.“
”عجب ڳالهه آهي!“ ٽرانگ حيرت ۾ اچي چيو.
هاڻي ڪاٽرين پنهنجو ڪنڌ ڌوڻيو ۽ بيان جاري رکيو، ”اڃا ته ان کان
به وڌيڪ عيجب ڳالهيون آهن. مثال طور ڄاهو، هت ته
ڏاڍو ٿئي، توکي خبر آ ته اهو نه نر ۾ آ نه ماديءَ
۾!“
”هٿ جون ٿو هڻين!“
”جيئن چوانءِ!“ هن وراڻيس، ”اسان وٽ ٻيا به ڪيترائي عجيب، نرالا
۽ اڻ لڀ جانور آهن، جڏهن سڄو ڏکڻ ويٽنام آزاد ٿي
ويو ته مان ۽ ڪي دوست شڪار ڪري آسانيءَ سان
شاهوڪار ٿي وينداسين.“
لين وچ ۾ ڳالهايو، ”مون کي به شامل ڪندين؟“
”توکي؟ نه، تون ته مسخرو آهين. شڪاريءَ لاءِ سنجيده ۽ ٿڌي دماغ
وارو هئڻ ضروري آهي.“
لين کليو. ”ٻڌ ٽرانگ! توکي اڃا هائي ڪاٽرين جي خبر ڪانه پئي
آهي. مڙئي چيڙائي ٿو ۽ چريو بڻائي ٿو. لومڙ، گدڙ،
ڪمي ۽ نانگ ته پري رهيا، مان ته کيس ڪڏهن نوريئڙو
ڦاسائيندي به نه سنڀران.“
هائي ڪاٽرين کيس جواب ڏيڻ لاءِ ڪجهه وقت سوچيو، ”ڏس!“ آخر هن
چيو، ”7 مهيني جي 15 تاريخ تون برابر منهنجي گهر
نانگ جو شوروو پيئڻ آيو هئين؟“
”برابر آيو هيس.“ لين وراڻيو، ”پر اها ٻي ڳالهه آ ته اهو نانگ
اُوت ڦاسايو هو. تو زال اڳيان ڊاڙ هنئين ته تو
ڦاسايو هو، پر توتي رحم کائي کيس ٻڌايم ڪونه ته تو
ڊاڙ پئي هنئين. ۽ هاڻي وري مون سان ٿو چالبازي
ڪرين؟“
”ڪهڙو اُوت؟ ڪيئن؟“
”توراؤ وارو ڇوڪرو، اهو به هت آهي، هن کان تصديق ڪرائي سگهجي
ٿي.“
هائي ڪاٽرين ماٺ ڪرڻ بهتر ڄاتو. کيس شرم ۽ هٻڪ کان ڪڍڻ لاءِ
ٽڙانگ وچ ۾ چيو، ”پر اها پنهنجي جاءِ تي حقيقت آهي
ته هت ڪيترائي جهنگلي جانور آهن.“
”ان کان ڪير ٿو انڪار ڪري“ لين کليو.
هنن غار مان اندران اچڻ جو آواز ٻڌو. هائي ڪاٽرين اٿي بيٺو ۽
گفتگو جو موضوع مٽايائين، ”نگان جي ٽولي اسان کان
وارو وٺڻ پئي اچي. هلو ته هلي ڪا اک ٻوٽيون. مون
کي ته بيٺي بيٺي ننڊ پئي آئي.“
نگان، ڪوين ۽ ٽونگيپ سوڌو اچي پهتو، ”وقت ٿي ويو، وڃي هاڻي
سمهو.“
”مار! ڏهه ٿي ويا؟“ لين رڙ ڪئي. ”هائي ڪاٽرين جي ڳالهين ۾ وقت
گذرندي لکائي نه ڏني.“
ٽرانگ پهنجي رپورٽ ڏني، ”ٻڌائڻ جهڙي ڪا ڳالهه ڪانه آهي، سواءِ
ان جي ته ڪو ڪلاڪ کن اڳ ۾ اسان ٻاهر ڪجهه ڪِرڻ جو
آواز ٻڌو.“
”هون؟“
”پر ان کان پوءِ ٿيو ڪجهه به نه آهي.“
”ماڻهوءَ جي ڪِرڻ جو آواز هو؟“
”توکي ته خبر آ، لومڙ به ٿي سگهي ٿو.“
”چڱو ٽارچ ڏينم.“ نگان ڳلکڙي مان جهڪيو ۽ ٽارچ ٻاريائين، ڪجهه
به هو. هنن کان هڪ فوٽ اوري هو. سندس پريان ڪوين
هئي ۽ ان جي پٺيان ٽونگيپ_ اڳين ٻنهي کي رائفلون
هيون ۽ پوئين کي بارين وارو ڏنڊو. ٽونگيپ سگريٽ
ٺاهيو ”اڃا ڪجهه بچت سچت تماڪ اٿم.“ هن چيو، ”ٽڪر
تي سڪل پن تاڙيا اٿم، اهي به ڇڪڻ جهڙا هوندا!“
”توکي ڳوٺاڻن جو شڪر گذار ٿيڻ گهرجي جو هو سامان سڙو پڄائيندا
رهيا آهن.“ نگان چيو، ”انهن جي سارسنڀال ۽ ساٿ کان
سواءِ اسان هڪ ڏينهن به منهن ڏئي نه سگهون ها ۽
ويچاريءَ ڪلميءَ سان ڇا ٿيو، مان ته سچ پچ......“
ٻئي نوجوان روئي ويٺا، حالانڪ ان مهل ڪنهن به اها ماٺ جي مهر
ٽوڙڻ نه پئي چاهي. تازي هوا جو هڪ جهوٽو غار ۾
گهڙي آيو. ٻاهر شايد تازي هوا گهلي هوندي ۽ ڪوين
جي خيال موجب وير جبل کي ويجهو پئي پوندي آئي.
اهستي آهستي سمنڊ جي ڇولين جو آواز وڌيڪ چٽو ٿيندو
ويو.
”موسم وڌيڪ خراب ٿي وئي آهي،“ ڪوين شڪايت ڪئي، ”مون کي ته ڳڻتي
ڳاريو ٿي وجهي. سئو جي مارجڻ کان پوءِ امان سان
الائي ڪهڙي ويڌن ٿي هوندي؟“
”ها، ويچاري امي.....“ نگان چيو، ”پڪ ئي پڪ دل لاهي پئي
هوندي...... توهان ٻنهي کي ڏاڍو چاهيندي هئي. پر
سئو سان ڪجهه وڌيڪ سڪ هيس. هڪ دفعي مان کيس چوندو
ٻڌو هو؛ سئو ته ڏهه سال به مڙس لاءِ اوسيئڙو ڪڍي
سگهي ٿي، پر ڀؤ اٿم ته جيستائين ٻئي هڪٻئي سان ملن
ئي ملن تيستائين ڪراڙا نه ٿي وڃن؟“
جهٽ پلڪ ڪوين سوچيو، ”اهو سچ آهي. مان سئو کان پوءِ آهيان ۽
ننڍي به“.
ٽونگيپ کليو ۽ بنا حجاب جي ڪوين کان پڇيائين، ”ڪوين، ٻڌاءِ ته،
بلڪل صاف صاف جواب ڏي.“
”ڇا، چاچا؟“
ٽونگيپ ٿورو ترسي سگريٽ مان آخري سوٽو هنيو ۽ ٽوٽو زمين تي
اڇلايو، ”مون کي به ايتري خاطري آهي جيتري تنهنجي
ماءُ کي آهي، ته سئو، انتظار ڪرڻ جي قابل هئي.
هاڻي سمجهه ته سڀاڻي نگان کي ڏهن سالن لاءِ يا
ويهن سالن لاءِ ٻاهر موڪلين ته ڇا ڪندينءَ؟“
”پر ائين نه ٿيندو چاچا!“
”سمجهه کڻي ته ٿئي ٿو!“
ڪوين ماٺ ٿي وئي. ٽونگيپ زور ڀريس، ”جواب ڏي، جلدي ڪر!“
اونداهيءَ ۾ ڪوين ماٺ ٿي وئي. هن دل ۾ چيو، ”اهو به ٿي سگهي ٿو.
مون ڪڏهن به اهونه سوچيو آهي.“ پوءِ هن زور سان
ڪڙڪيدار نموني چيو، ”اهو ته ڪو سوال ئي نه آهي،
مان هن لاءِ انتظار ڪنديس!“ ۽ هوءَ کل ۾ اچي ڇٽي.
”ٻڌوس!“ ٽونگيپ چيو، ”تو ٻڌو، نگان؟“
”منهنجا ڪن ايڏانهن آهن، چاچا؟“ نگان جي آواز جو لهجو تنگ ڪرڻ
وارو هو، ”تون ڪنهن ٻئي کي مون لاءِ اوسيئڙو ڇو ٿو
ڪرائڻ چاهين؟ مان ڪو خاص اهم يا مکيه شخصيت ته نه
آهيان.......“
ڪوين کيس چهنڊي پائي بس ڪرڻ لاءِ ايلاز ڪيا. پوءِ پنهنجي کاڏي
هن جي ڪلهي تي رکي کانئس چمي ورتائين، اهو سمجهي
ته اوندهه ۾ ٽونگيپ کين ڏسي نه سگهندو.
نگان ظاهري طرح ڏانهس ڪو ڌيان نه ڏنو، پر اندر ۾ خوشيءَ وچان
ٽڙي پيو هو. جنگ دوران اهڙيون مهلون ورلي اينديون
آهن. ڪوين ۽ نگان کي به ٻين جوڙن جيان کليو کلايو
ملڻ جو موقعو نه مليو هو، پر سدائين هو لڪل جاين
پناهه گاهن، جهنگن ۾ ملندا هئا ۽ اڄ ههڙي تاڻيل
ماحول ۽ اونداهيءَ غار ۾ هو بلڪل مطمئن هو، سندس
پارٽي ساٿي، ٻانهن ٻيلي ۽ مڱ جي پيار کيس کڙو تڙو
۽ تازو توانو ڪري ڇڏيو هو. اوچتو هن ڪوين جو مٿو
هٽائي پري ڪيو_ هن ڪو هلڪو آواز ٻڌو هو، جيئن پنن
جي کڙکڙ ۽ سرسر جو ٿيندو آهي. هن ٽارچ ٻاري. لڪڙي
۾ ٻڌل هڪ ڀوري رنگ جي ڳوٿري هوريان هوريان ٽنگ
وٽان اندر اچي رهي هئي. ان جي پويان هن دونهون
ڪڍندڙ فيوز تار به ڏٺي. هڪ پل هو بت بڻجي وڌندڙ
ڳوٿري کي ڏسندا رهيا. پوءِ هنن هوش سنڀاليو. نگان
کي رائفل ۽ ٽارچ ۾ سوگهو ڏسي، ڪوين ڊائنامائيٽ
ٿيلهيءَ ڏانهن اڇل ڏني، ان کي هٿ سان پڪڙيو ۽ يڪدم
ٻاهر اڇلايو. پوءِ ليٿڙين پائيندي غار ۾ پٺتي هٽي.
نگان ۽ ٽونگيپ به ائين ئي ڪيو. ٻاهر زبردست ڌماڪو
ٿيو ۽ ان سان گڏ هڪ ڄڀي مٿي کڄي وئي. زمين تي ستل
ڪوين ۽ ٻئي مرد ڌماڪي مهل ٿورو مٿي کڄي ويا ۽ سندن
چوڌاري پٿرن ۽ مٽيءَ جو ڍير ٿي ويو. ڇوڪري ۽ هو
ٻئي زخمجڻ کان بچي ويا. ڪوين اٿي يڪدم بندوق ۾ هٿ
وڌو.
”پٺتي هٽي وڃ!“ نگان رڙ ڪئي.
هن ٽارچ ٻاري ڪوين ۽ ٽونگيپ لاءِ روشني ڪئي. پهرين موڙ تي هو
رڪيا. ٽونگيپ زمين ڏانهن نوڙيو ۽ سهڪندي چيو، ”جي
ٿورو ويجهو هجون ها ته اُڏامي وڃون ٿا. خدا کڻي
بچائي ورتو!“
هائي ٿيپ ۽ ٻيا به ڊوڙندا آيا، ”نگان ڪٿي آهي؟ ۽ ٻيا؟“
”هيڏانهن. سڀ سلامت آهيون. ڊائنامائيٽ جو بنڊل هو.“ هن ٽارچ
ٻاري، ”اتي ترسو. شايد ٻيو حملو به ڪن. بارين، تون
به آهين نه؟“
”هائو.“
”تون ۽ تنهنجا ماڻهو به پهري ۾ مدد ڪرائين.“
”ٺيڪ آ.“
بارين، ٽونگيپ ڏانهن ويو ۽ وڃي ان جي پٺي ٺيپائين، ”سلامت ۽
صحيح، خدا جي فضل سان! هون! تون وڃي آرام ڪر. اهو
ڏنڊو مون کي ڏي.“
ٻيو ڌماڪو ٿيو. ڌڌڪي سڀني کي ڏڪائي ڇڏيو. غار جي ڀتين سان پٿر ۽
ڪچرو ٽڪرائجڻ لڳا. غار ۾ عجيب و غريب آواز ٿيڻ
لڳا، ڄڻ ٽَڪر ڦاٽي رهيو هو. گهاٽو ڪارو دونهون
اٿيو.
”مان ٽارچ جهليان ٿو.“ هائي ٿيپ چيو، ”توهان رائفلون تاڻي بيهو.
جيڪو سوراخ وٽ نظر اچيوَ، ڦهڪائي ڏيوس.“ نگان
رائفل هڪ پٿر تي آڌاري بيهاري ۽ ڀرسان ئي ڪوين کي
به اهڙي جاءِ ڏَسي. هن دونهين کي هوريان هوريان
مٿي کڄندو ڏٺو. غار جي لنگهه واري ڀِت ڊهي چڪي هئي
۽ اتي رڳو سرن جو ڍير هو. ٽارچ جو شعاع هڪدم آرپار
هليو ويو. جڏهن ٻيو دفعو شعاع ويو ته هنن ڍير تي
هڪ دشمن فوجي بيٺو ڏٺو، جنهن جي هٿ ۾ ڊائنامائيٽ
جو بنڊل هو. چئن ئي رائفلن مان هڪ ئي وقت گوليون
نڪتيون. سولجر بُت ٿي ويو. سندس هٿ مان ڊائنامائيٽ
ڇڏائي ويو ۽ اتي ئي ڪري پيو، جتي بيٺو هو ۽ فيوز
ٻرندو رهيو. ڪوين اڃا هڪ ڇڀ جي پويان ويٺي مس ته
زبردست ڌماڪو ٿيو.
ساڳيو ڏهڪائيندڙ ڌڌڪو ۽ پٿرن ۽ مٽيءَ جو وسڪارو. ساڳيو ئي ڪارو
دونهون، پر فوجيءَ جو نالو نشان ئي ڪونه هو.سندس
ڀرسان هڪ وڏو پٿر جو ٽڪرو اچي ڪريو. ٽارچ ٻرندي
رهي ۽ انتظار ڪندا رهيا، سندن رائفلون منهن ڏانهن
تاڻيل هيون، ان اميد سان ته اهو منظر وري ورجائبو.
هڪ منٽ، پنج منٽ، پر ڪجهه نه ٿيو. بئٽري بچائڻ
لاءِ هائي ٽيپ ٽارچ وسائي ڇڏي. وري جلد ئي اها
ٻاريائين. تڏهن به ڪجهه ڪين هو. هن ڪيترائي دفعا
ائين ڪيو، پر وري ڪجهه ڪين ٿيو.
”شايد موٽي ويا.“ بارين چيو.
”هوڙائپ نه ڪر،“ ٽونگيپ چيو، ”ٽارچ ٻاريل ئي رکو. جلد ئي چنڊ به
چڙهندو.“
هينئر هو هوا جا گهوگاٽ به صاف ٻڌي رهيا هئا. لهرون ائين آواز
ڪري رهيون هيون ڄڻ پپيتا گهرڪي رهيا هئا، نه اک ئي
جهپڪي ۽ نه رائفل ئي لُڏي. ڪوين بي صبري ٿي پئي.
ٽارچ جي ٻرڻ ۽ وسامڻ کيس هلاڪ ڪري وڌو هو هر ڀيري
هن آڱريون گهوڙي تي پئي رکيون. هڪ پل لاءِ به سندس
نظرون لنگهه کان نه هٽيون هيون. ڪا مهل آئي جو
روشني کان سواءِ به لنگهه صاف نظر پئي آيو. هينئر
سندن اڳيان اونده ڪانه هئي، پر نيري مُنهن وٽ
اونداهي وڌيڪ چٽي پئي ٿيندي وئي. ڪوين هاڻي
چانڊوڪيءَ ۾ سرن ۽ ڪچري جو ڍير چٽيءَ طرح ڏسي پئي
سگهي. هائي ٿيپ فيصلو ڪيو ته وڌيڪ سيل کپائڻ بيڪار
هئا. هن بارين تي پهري جو ڪم رکيو ۽ ٻين کي آرام
لاءِ چيو.
باقي رات خاموش گذري. گذريل رات کان به وڌيڪ سک ۽ چين واري. ڪو
ڌماڪو نه ٿيو ۽ نه ئي ڪٿان گولي هلي.
جيئن ئي ڏينهن اڀريو ته هنن لنگهه وٽ بچاءَ جو مورچو هنيو. هائي
ٿيپ سنتري جي ڊيوٽي تي هو. هن باک ڦٽيءَ جي پهرين
سجهندي کي غار جي کليل منهن مان ايندو ڏٺو. ”نيٺ
ڏينهن آيو.“ هن رات جي موڪلائيندڙ پيلاڻ ڏانهن
ڏسندي چيو. سمنڊ به ماٺ ٿي ويو هو. پکين چرچر شروع
ڪري ڏني هئي. هائي ٿيپ کي گاهه تي پيل ماڪ به چٽي
نظر اچڻ لڳي. هلڪي ۽ ٿڌي روشني فطرت کي وهنجاري
ڇڏيو هو. هن چراگاهه کي ڪيترن ئي هنڌن لتاڙيل ڏٺو.
پوءِ اوچتو هن جي نظر ڀرسان ئي پيل رتورت ڄنگهه تي
پئجي وئي.
”ڏسو يار!“ هن ساٿين کي چيو، ”ڊائنامائيٽ ٿيل فوجي ڇا وڃي بچيو
آهي.“
سندس پويان ڪنهن نڪ مان مڻو آواز ڪيو. هن منهن ڦيريو ته پويان
ننڍڙي اُوت کي ٻانهن سان ننڊاکڙيون اکيون مهٽيندي
ڏٺو. هٿ گوڏن تي رکي هن جهڪي ڪٽيل ٽنگ ڏانهن
نهاريو. هن موڙو ڏئي چيو، ”ڏاڍو خوفناڪ ڌماڪو هو،
نه چاچا؟“
”ڊائنامائيٽ جو تمام وڏو ڌماڪو هو. اهو به معجزو آ جو ٽنگ سلامت
بچي آ. ۽ تون، اُوت، تون ڌماڪن مهل جاڳيو هئين؟“
جواب ڏيڻ بجاءِ اوت ٻاهر ڪجهه ڏسي رهيو هو. وڌيڪ چڱيءَ طرح ڏسڻ
لاءِ وڌي غار جي منهن وٽ آيو.
”ننڊ چڱي آئيي، اُوت؟“ هائي ٿيپ وري پڇيس.
پر ٻار جون اکيون وڌيڪ ڦاٽي ويون هيون. ”هو ڏسو! اچن پيا!“ هن
ناريل جي جهڳٽن ڏانهن اشارو ڪندي چيو.
”ڪاٿي آهن؟“
اُوت جي آڱر جي اشاري تي ڏسندي هاٿي ٿيپ جهڳٽي جي ڪناري تي هجوم
ڏٺو. ”پنهنجين پنهنجين جاين تي وڃو!“ هن رڙ ڪئي
”تيار ٿي بيهو!“
گوريلا ۽ اوت ڇپن جي پويان لڪي بيٺا هائي ٿيپ به گارانڊ ۾ گولي
وجهي، اکيون دشمن ۾ کپائي بيٺو. هو هاڻي چراگاهن ۾
پکڙجي چڪا هئا. اُوت اکيون ڇنڀيون ۽ چيو،
”پر...... پر..... اهي فوجي ته ناهن.“
ٻن گوريلن به هن سان اتفاق ڪيو. ”برابر..... هي ته پنهنجا ماڻهو
آهن! اڳيان اڳيان شايد ماتا ساؤ آهي، اڇي مٿي سان.
آهي ته اُها.
هو وائڙو ٿي ڏسندا رهيا. کين اکين تي ويساهه نه پئي آيو. اُوت
اشارو ڪيو ۽رڙ ڪئي، ”اهو بابا، اهو ئي آ!“
”عجب آ!“ هائي ٿيپ ڀڻڪيو، ”اسان کي گولي هلائڻ کان روڪڻ لاءِ
اسان جي ماڻهن کي اڳيان ڌڪي رهيا آهن ڇا؟“
”پر پويان فوجي اٿن ئي ڪونه!“
”بهرحال تڏهن به لڪا رهو.“
ماڻهن جو هجوم ويجهو پوندو ويو. هاڻي صاف ٿي چڪو هو ته انهن جي
پٺيان دشمن ڪونه هو. هائي ٿيپ هرڪنهن کي سڃاڻڻ
شروع ڪيو. ماتا ساؤ، بارين جي زال، توراؤ، ٽام
چان، بيگم با اُو..... خدا جي پناهه هرڪو آ! سندس
زال، ٽونگيپ جي زال، بيگم لين تو، سڄو هان ڊئٽ!
ننڍا وڏا. هرڪو تکو ڊوڙي رهيو هو، جيڏو ڊوڙي پئي
سگهيو. ڪي ٿڙيا پي، ٿاٻڙيا پئي، پر وري پاڻ جهلي
ساڳي ڇال سان اڳتي وڌيا پئي. غار کان ويهه وکون کن
پري پهچي هو بيهي رهيا. جهٽ لاءِ وري ماٺ ٿي وئي.
پوءِ هٿ واتن تي رکي هنن رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون.
”اوءِ! او! هو هليا ويا!“
غار مان ترت ڪوبه جواب يا موٽ ڪانه آهي. عورتن مان ڪي سڏڪن ۾
پئجي ويون. توراؤ ٽپي اڳيان اچي بيٺو ۽ زور سان رڙ
ڪيائين، ”هلو! هلو! جيئرا آهيو نه؟“
هائي ٿيپ ٽپو ڏئي سرن جي ڍير تي اچي بيٺو ۽ سندس ڪڍ اُوت ۽ ٻه
گوريلا به آيا. گارانڊجي موڪلائيندڙ پيلاڻ ڏانهن ڏ
يج کيلل منهن مان ايندو ڏٺو. چٽي پئي ٿيندي وئي. .
وري ورجائيو. ، جيئن پنن جي کڙکڙ ۽ سرسر جو ٿيندو
آهي. و تڙو ۽ تازو تو هٿ ۾ کنيو هو توراؤ ڏانهن
ڊڪيو ۽ وڃي کيس هٿ کان ورتائين. ٽام چان، هائي ٿيپ
جي ڪلهن کي پڪڙيو، کل ۽ اکين ۾ ڳوڙهن سان چيو،
”الله سُنهن، مون کي ڀؤ هو ته ڀاڀيءَ کي رن زال
ڪري وئين الائجي ڇا؟......“
يڪدم اوت ۽ ٻئي گوريلا به وڪوڙجي ويا. ڳوڙهن ۽ ٽهڪن جي ڇولين ۾
ڌڪجڻ ۽ ڇڪجڻ لڳا. هائي ٿيپ جي زال مرڪي ڪونه، هوءَ
آلين اکين سان مڙس ڏانهن تڪيندي رهي. هو کيس پيلو
۽ هيڻو نظر اچي رهيو هو. هائي ٿيپ کين ٻڌايو ته
سواءِ ڊئٽ جي سڀ ٺيڪ ٺاڪ هئا، ۽ ڊئٽ ڪالهه گذاري
ويو هو. ”ٻار ڪٿي آهي؟“ هن جهڪي آواز سان زال کان
پڇيو.
”سلامت آهن، کين پاڙي ۾ ڇڏي آئي آهيان.“
ڪيترن جي ئي ٻانهن ۽ ڀاڪرن مان پاڻ ڇڏائي اوت غار ڏانهن ڊوڙيو
ته جيئن ٻين کي به سڏي اچي. هائي ٿيپ، ماتا ساؤ
لاءِ واجهايو ۽ ان کي ڏسي اوڏانهن ويو. پر ماتا
ساؤ هورا کورا ۽ اُڻ تڻ وارين وکن سان غار ڏانهن
وڌڻ شروع ڪيو هو. کيس هٿ ۾ رومال هو جنهن سان چپ
اگهندي پئي وئي.
اوت جو سڏ ٻڌي هرڪو غار جي لنگهه ڏانهن ڊوڙي آيو. رڙيون، ٽهڪ ۽
سڏڪا. اوت جو ننڍڙو گلر به خوشيءَ ۾ نه پئي ماپيو.
ڀونڪندو هو هيڏانهن هوڏانهن ٽپي ڪڏي رهيو هو.
هڪٻئي کي ڀاڪر پائي هو گولين سان چچريل ميدان ۽
ٽڪر ڏسندا رهيا. هائي ڪاٽرين، بَيي کي ڪلهي تي کڻي
ٻاهر نڪتو. سندس ڄنگهون بار کان ڏڪي رهيون هيون.
ٿئي کي ڊڊيءَ تي کنيو ڪوين سرن جي ڍير کان هيٺ
ٽپي. ڪاربائين سندس ڪلهي ۾ لڙڪي رهي هئي.
ان گهڙيءَ ماتا ساؤ ڊوڙ پاتي، اوڇنگارن ۾ پئجي، هڪ ڳراٽڙيءَ ۾
ٻنهي کي جهليائين. خوشيءَ مان ٿئي جي رڙ نڪري وئي.
پوءِ هن چؤطرف ڏٺو. سڀني جون اکيون هن ڏانهن کڄيون
ته وري سانت طاري ٿي وئي. ”امان ڪٿي آ؟ ناني، امان
ڇو نه آئي؟“ جڏهن نانهنس ڪا ورندي نه ڏني ته هن
هيٺ پٽ تي لهي روئڻ شروع ڪيو، ”امان! امان؟“ هو
هجوم ۾، هِن پاسي کان هُن پاسي جنون ۾ ڊوڙڻ لڳي.
دکي نگاهن سان هرڪو لاچار ۽ بيوس ٿيو هن کي تڪي
رهيو هو.
ٿئي جي هانءَ چيريندڙ رڙ تي ئي گوريلا هڪ هڪ ٿي غار مان نڪرڻ
لڳا. نام نهو جي ڪلهي تي ٽيڪ ڏيو ٿام به منڊڪ منڊڪ
ڪندو ٻاهر نڪتو. سڀ کان آخر ۾ سترهون نرڪندڙ ماڻهو
نگان هو، جنهن جي ٻانهن تي ڊئٽ جو لاش هو. شفاف
نيلان مان هو نوجوان جو چهرو چٽيءَ طرح سڃاڻي پئي
سگهيا. ٽام چان، نگان ڏانهن وڌي آيو. ڪا جهٽ هن
آڏو ماٺ ڪيو بيٺو رهيو. ماٺ ۾ ئي هن کانئس ڊئٽ جو
لاش ورتو ۽ نيلان جي آرپار هن جي مُنهن کي گهوري
نهاريو. ٽام چان جي منهن تي ڪي به ڀاونائون ظاهر
نه ٿيون. سندس اکيون ساڪت رهيون، پر هوريان هوريان
اهي ڳوڙهن ۾ ڳاڙهيون ٿي ويون.
نگان جو منهن ملول، ٿڪل ۽ دز ۾ لٽيل هو. سڀني جي اها حالت هئي،
ڪنهن جي به گڊي سلامت نه هئي. سڀني جون ٻانهون،
ڪلها ۽ پٺا ڦاٽل هئا. خالي، بکايل ۽ وياڪل ۽ هينئر
ته ٿڪ کين هٿوڙن جيان لڳي رهيو هو. ٿڪل ٽٽل پيرن
سان هو ان واهڻ ڏانهن وڌيا، جنهن کي هنن بچايو هو.
هفتي ۾ پهريون ڀيرو هو سج جو تؤ ۽ صبح جا ڪرڻا
محسوس ڪري رهيا هئا. سوير جي صبح جا ڪرڻا گاهه تي
پيل ماڪ جي ڦڙن کي چمڪائي رهيا هئا. ساوڪ کي
چمڪائي هو ڀروسي سان ڀونءِ ۾ پهچي رهيا هئا، صبح
جي هير پنن ۾ جان وجهي رهي هئي ۽ بانس جي لڏندڙ
لمندڙ وڻن جي پويان، اُس ۾ چمڪندڙ لهرون، سمنڊ جي
ڪناري تي اچي ختم ٿي ويون.
|
