|
انتساب
سنڌ جي سمجهه ۽ سوچ کي
سنواري، سئين دڳ لائيندڙ ساٿيءَ
رسول بخش پليجي جي نالي.
_رشيد ڀٽي
ٻه لفظ
عظمت ادبي اڪيڊمي جو 34 نمبر ڪتاب اوهان جي هٿن ۾ آهي. محترم
رشيد ڀٽيءَ جو لکيل يا ترجمو ڪيل هي ٽيون ڪتاب آهي
جنهن کي ڇپرائڻ جو شرف اداري کي حاصل ٿيو. محترم
رشيد ڀٽيءَ جا اڳيان ڪتاب ”جڏهن جهوڪ جهريو“ ۽ ”سچ
جو فلسفو“ پڙهندڙ ڀائرن طرفان واکاڻ جي سَنَد حاصل
ڪري چڪا آهن ۽ مون کي خاطري آهي ته هي ڪتاب به
مقبول ثابت ٿيندو.
”هان ڊاٽ“ دنيا جي عظيم حريت پسند ۽ مجاهد قوم، ويٽنامي قوم جي
جنگ آزاديءَ جو داستان آهي. ويٽنامين ساندهه ڏهه
سال دنيا جي وڏي ۾ وڏي سامراجي قوت آمريڪا جي
اُرهه زوراين جو مقابلو ڪيو ۽ آخرڪار کيس ڳوڏا
کوڙڻ ۽ ذلت آميز شڪست تسليم ڪرڻ تي مجبور ڪيو. هن
ڪتاب ۾ انهيءَ سموري جدوجهد آزادي کي بيان ڪيو ويو
آهي. آمريڪا، جديد ترين ۽ خطرناڪ هٿيارن جو مالڪ
آهي ۽ فوجي طاقت جي معاملي ۾ سندس مقابلو صرف روس
ڪري سگهي ٿو، پر ويٽنامين وٽ صرف جذبو هو. آزاديءَ
جي حصول جو جذبو. ڌرتي سان اڻکُٽ پيار. صرف انهيءَ
جذبي جي سچائيءَ کين سرخرو ڪيو ۽ سندن آزاديءَ جي
لاءِ ڪيل جدوجهد سموري دنيا جي آزادي پسندن لاءِ
مشعل راهه جي حيثيت رکي ٿي.
ڪتاب جي مواد جو خلاصو ته مون پيش ڪيو، باقي ترجمو ڪهڙو آهي، سو
فيصلو پڙهندڙ پاڻ ڪن جو ڪتاب جو مترجم ناميارو
ليکڪ سائين رشيد ڀٽي آهي. سائينءَ جن جو ٿورائتو
پڻ آهيان جو پنهنجي ڪاوشن کي ڇپرائڻ جو اعزاز اسان
کي بخشيندو اچي. اميد ٿو ڪيان ته اڳتي به سائين
رشيد ڀٽي اسان تي مهرباني ڪندو رهندو.
21-4-1984ع _ عمر ميمڻ
مهاڳ
(مترجم پاران)
”ويرين جي وَسندي“ ويٽنامي زبان جي نامور ليکڪ آنهه ڊڪ (Anh
Duk)
جي جڳ مشهور ناول (Handat)
هان ڊئٽ جو ترجمو آهي. هي ناول آنهه ڊڪ مئي 1965ع
۾ لکي پورو ڪيو، ۽ ستر واري ڏهاڪي جي شروعات ۾ ئي،
دنيا جي مختلف زبانن ۾ ڇپجي مقبوليت ۽ مشهوري حاصل
ڪري ويو.
1965ع جو ويٽنام، ان وقت جي دنيا جي ڌڙڪندڙ دل، فرانسي بيٺڪيت
کان، هڪ ڊگهي جدوجهد بعد جان ڇڏائي، ٻن حصن ۾
ورهايل ويٽنام، پنهنجي ملڪي وطن فروشن ۽ غدارن ۽
آمريڪي سامراجين لاءِ للڪار ٿي پيو، پر هن ڌرتيءَ
جي گولي تي هر ڪنهن جي دل جي ڌڙڪن ٿي پيو. ان جي
هن مهل تائين وضاحت نه ڪئي وئي آهي، ۽ نه ئي ڪري
سگهجي ٿي ته، هڪ اهڙي ملڪ ۽ قوم کي، جنهن پنهنجي
پاڙيسرين کي ڪنهن به شڪايت جو موقعو نه ڏنو،
ڇالاءِ پرڏيهي حملي آورن، يانڪين، ظلم ۽ تشدد جو
نشانو بڻايو!
ظالم توڙي مظلوم، جنگجو ڇاڙتا ۽ يانڪي توڙي ويٽنامي عوام ۽ ساري
دنيا جا ظالم توڙي مظلوم 1965ع ڌاري ويٽنام جي
حقيقت ۽ حقيقي صورتحال کان واقف ٿي چڪا هئا: ظالم
۽ استحصالي قوتن، نگوڊين ڊيم جي ڀاڙيتي فوج ۽
يانڪي، محسوس ڪري چڪا هئا، ته سندن ڏينهن اچي پڳا
هئا، ۽ ڏکڻ ويٽنام جا غلام ۽ مظلوم اٿي کڙا ٿيا
هئا ۽ پنهنجا غلاميءَ جا طوق ٽوڙي، لاهي ڦٽي ڪري
رهيا هئا. هي اهو دور ۽ زمانو هو، جڏهن دنيا ۾،
جتي به، ڪو ڪنهن سان ملندو هو، پهريون سوال اِهو
ڪندو هو: ”يار خبر اٿي، ويٽنام ۾ ڇا ٿيو؟“ ساري
دنيا جون نگاهون ۽ ڪن، ڏکڻ ويٽنام ۾، وطن فروش
قومي غدار نگوڊين ڊيم جي ڪٺ پتلي حڪومت جي ڇاڙتي ۽
ڀاڙيتي فوج (جنهن جي آمريڪي سامراج ڀرپور حمايت
پئي ڪئي) ۽ عوام يا ويٽنامي گوريلن درميان هلندڙ
جنگ ۾ کتل هيون. گوريلن يا ويٽ ڪانگن جي وڌندڙ
سوڀ، وطن دوستن جا حوصلا بلند ڪري رهي هئي.
ويٽنام کان ٻاهر ساري دنيا پڇي رهي هئي: آمريڪا کي ويٽنام ۾
مداخلت ڪرڻ جو ڪهڙو حق هو؟ لکن جي تعداد ۾ مزدور،
پورهيت، شاگرد ۽ جمهوريت پسند عوام آمريڪا خلاف
احتجاج ۽ مظاهرا ڪري رهيو هو. آمريڪي اڳرائي، ۽
ويٽنام خلاف ان جي ڀيانڪ جرم خلاف اٿي کڙو ٿيو هو.
اهو سڀ ڪروڌ ۽ ڪاوڙ ”آمريڪي سامراج“ خلاف هو، نه
ڪي آمريڪي عوام خلاف! ڇو جو خود آمريڪا جو عوام
لکن جي تعداد ۾ ان اڳرائي ۽ تشدد خلاف اٿي رستن تي
آيو هو، ۽ شرم جو اظهار ڪيو هو، آمريڪي سامراج جي
خلاف، جو اُن وقت، ۽ اڄ به، انسانيت جي جسم تي
خطرناڪ ناسور جي ڦٽ جيان وڌي رهيو آهي.
ڏکڻ ويٽنام جو حريت پسند عوام، نگوڊين ڊيم جي ڇاڙتي حڪومت جي
ڪرايي جي فوج ۽ يانڪين جي هٿيارن ۽ فوجين سان
اڪيلي سر منهن ڏئي رهيو هو. پر ڪوڙن ڪرائيدارن جي
قوت، ويٽنامي جيتامڙن ، پر سچ جي سپاهين کي مات نه
ڪري سگهي_ ۽ آخرڪار آمريڪا کي سرشار ٿي، پنهنجا
پٺيءَ ٽپڻا ويٽنام مان کڻڻا پيا، ۽ ڏکڻ ويٽنام به
آزاد ٿي، اُتر سان ملي، هڪ آزاد ملڪ ٿي پيو.
ظالمن ۽ مظلومن جي ان جدوجهد کي ئي آنهه ڊڪ هن ناول جو موضوع
بڻايو آهي. ڏکڻ ويٽنام جي هڪ واهڻ يا وسنديءَ ”هان
ڊئٽ“ تي، جا ويٽ ڪانگن جي قبضي ۾ آهي، سرڪاري فوج
حملو ڪري اچي ٿي. اُن واهڻ جا گوريلا، پارٽي، وطن_
دوست ڳوٺاڻا، ڪيئن نه همت ۽ جرات، ايمان ۽ اٽلتا،
اتحاد ۽ نظم سان ان حملي کي ناڪام بڻائين ٿا! سڀني
جي ايڪي، جذبي ۽ آدرش سان لڳاءَ سبب ڏيڍ ٻه هزار
ڇاڙتي فوج ٻاويهن ويٽ ڪانگن کي، هفتي سوا جي گهيري
۽ ڪَئي حملن جي باوجود آڻ مڃڻ تي آماده نٿي ڪري
سگهي! هڪ ننڍو واهڻ ۽ ڳوٺڙو، وسندي، پنهنجي ارادي
جي پختگي، مقصد سان محبت آدرش ۾ ايمان، ظلم خلاف
نفرت، ۽ پاڻ ۾ انساني رشتي ناتي جي آڌار تي اٽل ٿي
بيهي ٿو ۽ دنيا جي وڏي ۾ وڏي سامراجي طاقت کي ڀاڄ
کائڻ تي مجبور ڪري ٿو. اهائي هن ناول جي ڪهاڻي
آهي.
آنهه ڊڪ، ويٽ ڪانگن جي ڪاميابي جي راز کي پنهنجي ڪردارن رستي
سمجهايو آهي. ڪردار جي عام رواجي انسان آهن. ”هان
ڊئٽ“ جيان هر ڳوٺ، واهڻ وسندي ۽ وطن ۾ ٿي سگهن ٿا.
انهن ۾ ٻار به آهن ته ٻڍا ۽ معذور به. نوجوان به
آهن ته ڇوڪريون به. ٻڍيون به آهن ته بيواهون به.
گوريلا (ويٽ ڪانگ) به آهن، ته پارٽي سيل جا ميمبر
به، مذهبي ماڻهو به آهن ۽ ڪمي ڪاسبي ۽ ننڍڙا
ڪاروباري به، پر سڀني ۾ هڪ ئي جذبو هڪ ئي جوش ۽ هڪ
ئي ولولو آهي. اِن سڀ جو محرڪ آهن! وطن ۽ قوم لاءِ
محبت، سچ ۽ صداقت لاءِ چاها، ظلم ۽ تشدد خلاف
نفرت. انهن ڳالهين سڀني کي هڪ لڙي ۾ پوئي ڇڏيو
آهي. هو هڪ مضبوط ۽ ناقابل تسخير ديوار ٿي پيا
آهن. سڀني ۾ خلوص آهي، سچائي آهي، هڪٻئي سان پيار
آهي، هڪٻئي ۾ ويساهه آهي، نظم ۽ ضبط آهي. اِن ڪري
دشمن جون فوجي ڪاروايون ۽ نفسياتي جنگيون کين
ڪمزور ۽ پٺتي نٿيون ڪري سگهن. هو سڀ ڳوٺائي، هڪ
ڪٽنب جيان ايڪي ۾ آهن، قومي اتحاد جي علامت آهن.
آنهه ڊڪ، ڀاڙيتن فوجين ۽ يانڪين جي ظلمن ۽ تشدد، ايذاءَ رسانين
۽ پيڙائن جو ذڪر به ڪيو آهي. هن سندن وحشي ۽ لونءَ
ڪانڊاريندڙ ڪارنامن کي به ننگو ڪري پيش ڪيو آهي،
جنهن کي سامراج ”امن خاطر ڪوششن“ جو نالو ڏيندو
آهي. ان جي برعڪس ناول ۾ ويٽ ڪانگن جي انسانيت،
رحم دلي ۽ شرافت واري ڪردار کي اجاڳر ڪيو ويو آهي.
آنهه ڊڪ پيش ڪيل ڪردارن رستي، سامراجين جي انهن
غلط پرچارن ۽ تبليغن کي غلط ثابت ڪيو آهي، جنهن
هيٺ هو چوندا آهن ته ويٽ ڪانگ يا ٻيا ڪميونسٽ يا
وطن دوست سامراج دشمن گوريلا ڪٺور، دُرشٽ، بي رحم
۽ سفاڪ ٿين ٿا. پر هن ناول (۽ ساري عالمي پريس ۽
راءِ عام) اهو ثابت ڪيو آهي ته ويٽنام ۾ سفاڪي ۽
ڪٺورپڻو ڪنهن ڏيکاريو؟ نگوڊين ڊيم جي ڇاڙتن ۽
يانڪين يا ويٽ ڪانگ وطن پرستن؟ ”جنگي ڏوهن“ جي
سلسلي ۾ عالمي ٽربيونل ۾ مقدمو يانڪين تي هليو هو
يا ويٽ ڪانگن تي؟
هن ناول جا ڪردار، جي ويٽ ڪانگ گوريلا به آهن ته پارٽي جا ميمبر
به، سڀ ائين ئي محبت، مروت، سڪ، پيار، ايثار،
اُنس، راڳ رنگ، ۽ چرچي ______ جا شوقين ۽ دلداده
آهن، جيئن ٻهراڙيءَ جا عام ماڻهو هوندا آهن. جتي
هو نظم ۽ ضبط جا قائل آهن ته اتي زندهه دلي ۽ خوش
مزاجي به سندن سڀاءَ ۾ شامل آهي. هڪ سخت جان ۽ ڪشن
ڪشالن ڪڍڻ وارا آهن، ته اتي پيار ڀريِ دل جا ڌڻي
به آهن. مطلب ته آنهه ڊڪ هن ناول ۾ پنهنجي ڪردارن
رستي، هڪ صحيح ۽ سچي ڪميونسٽ، گوريلي، وطن دوست ۽
سامراج دشمن ڪردار جي عڪاسي ڪئي آهي. هن ناول ۾ نه
رڳو نظرين، آدرشن، وطن پرستي يا قوميت جي نعري
بازي واري تبليغ نه ٿي ملي، ۽ انهن جي جهلڪ به ملي
ٿي، جا هر عوامي زندگيءَ جيان رچيل ۽ شاهوڪار آهي.
ناول ۾ نه رڳو ويٽنام جي سماجي، سياسي، اقتصادي ۽ ثقافتي زندگي
جي ڀرپور جهلڪ آهي، نازڪ ۽ حساس جذبن ۽ ڪيفيتن ۽
نفسياتي پهلن جي عڪاسي آهي، پر انساني ۽ انسان جي
اندر جي سونهن سان گڏوگڏ ملڪ جي سونهن ۽ سرسبزيءَ
جو سڀاويڪ ۽ قدرتي اظهار ملي ٿو، پر ويٽنامي قوم
جي نفسيات ۽ انساني، سماجي ۽ ثقافتي زندگيءَ کي به
پياري ۽ دلڪش نموني پيش ڪيو ويو آهي.
1973ع ۾ هي ناول (انگريزيءَ ۾) دوست، همسفر ۽ ساٿي، رسول بخش
پليجي وٽان پڙهڻ لاءِ کڻي آيو هوم. ايترو وڻيم جو
ان سال ئي ترجمو ڪيم. ضروري سمجهيم ته وطن دوست،
قوم پرست ۽ ترقي پسند نئين نسل لاءِ هن جو مطالعو
ضروري آهي، هن جي مطالعي سان نه رڳو جدوجهد ۽
اصولن ۽ آدرش ۾ ايمان پختو ٿو ٿئي، پر پڙهندڙ
ڪيترين ئي حڪمت عملين سان روشناس ٿئي ٿو. ناول
پريس ۾ هو جو ڇاپي لڳڻ ۽ پريس سيل ٿيڻ سبب مسودو
گم ٿي يا هيٺ مٿي ٿي ويو. پر اُن جي رف ڪاپي موجود
هئي. ڪيترن ئي دوستن جي اصرار تي وري فيئر ڪرائي،
ڪتاب پيش ڪجي ٿو، ان اُميد سان ته توقعات پوريون
ٿينديون.
آخر ۾، نوجوان رفيق، هادي بخش ڀٽ جا ٿورا مڃڻ واجب ٿو سمجهان،
جنهن رف مسودي تان، محنت ۽ جاکوڙ سان (ڇو جو
منهنجا اکر اهڙا آهن) هيءَ پريس ڪاپي تيار ڪئي
آهي.
بئريج روڊ رشيد ڀٽي
سکر (سنڌ) آڪٽوبر، 1985ع
باب پهريون
”هاڻي کڻي مڃ،_ اهو وسهڻ ۾ مان صحيح هيس ته هن توکي وساريو نه
آهي!“ ڪوين پنهنجيءَ ڀيڻ سئو کي چيو، ”ڏس نه سندس
خط ڪيترو نه اُتساهيندڙ آهي! ۽ ياد رک ته اهو
ارڙهون خط آهي. اها گهٽ ڳالهه ڪانهي. تون ته
الائجي ڇا ڇا سوچيندي هئينءَ_ هاڻي ته سڀڪجهه چِٽو
ٿي پيو... هن جا خط گم ٿي ويندا هئا، جيئن تنهنجا
گم ٿيندا هئا. اتر جي پنهنجي ملڪ ۾ به تنهنجا خط
گم ٿي ويندا هئا،_ تون ته ڇتي ٿي پئي هئين. پر
هاڻي ته مڙس بابت سڀ ڳڻتيون ۽ وهم ختم ٿي ويئي نه؟
هاڻي سئو؟ هاڻي ته نه چوندينءَ ني ته اُتي سٺي
جيون ۽ ماحول ۾ وڃي هن کي ٻي ڪنهن بابت سوچڻ جو
وقت ئي نه ملندو هوندو! مڃ کڻي ته تون غلطيءَ تي
هئينءَ. هئينءَ ني؟“
ڇوڪريءَ سرهائيءَ واري لهجي ۾ چرٻ زبانيءَ سان پئي ڳالهايو.
پنهنجي ڀيڻيوي جي پاسي وٺڻ خاطر نه، پر ان ڪري جو
هوءَ ان سرهائيءَ تي خوشيءَ ۾ نه پئي ماپي، جا سئو
جي چهري ۽ من تي ستن سالن کان پوءِ مسين مسين آئي
هئي. هوءَ ان سرهائيءَ ۾ ڀاڱي ڀائي هئي ۽ ان کي
وڌائڻ ۽ وڌيڪ ڪرڻ ۾ به مزو وٺي رهي هئي. اکين ۾
شرير چمڪ آڻي، رکي رکي پنهنجو چپ ڏندن ۾ ڀيڪوڙي،
هوءَ پنهنجن خاص لفظن کي، پنهنجي هٿن جي موهيندڙ
اشعارن ۽ چرپر سان، زوردار بڻائي رهي هئي.
پنهنجي ڀيڻيوي جو فوٽو پاڻ وٽ رکي، هن خط سئو کي موٽائي ڏنو.
هوءَ تڪڙو تڪڙو ورانڊي مان لنگهي ويئي. ننڍڙي ٿَئي
ڏاڪڻ وٽ ويٺي ڪُڏي رهي هئي، ۽ ڪوين ان کي کڻي هنج
۾ ڪيو. ”چتائي ڏس ماسيءَ کي ٻڌاءِ ته هي ماڻهو ڪير
آهي؟“ ”بابا!“ فوٽو وٺي گهوريندي،ڪڪيءَ وراڻيو.
”ها! اهو ئي آهي.“
”ڪيئن سمجهيئي؟“
”مميءَ ٻڌايو.“ پوءِ پنهنجون وڏيون ڪاريون اکيون ماسيءَ ڏانهن
کڻندي، هوءَ اوچتو شڪجي پئي. ”ماسي سچي پچي هي
بابا آهي؟“
ڪوين ڪڪيءَ کي ٻانهن ۾ کڻي اچي کٽ تي ويٺي ۽ هن کي گوڏن تي
وهاريو. ڪنڌ ڌوڻيندي هن چيو، ”هائو، مٺڙي! هاڻي
ڏسي ڇڏ ۽ ياد ڪري ڇڏ ته هو ڪيئن ٿو لڳي. هاڻي
هڪٻئي کي سڃاڻي وٺو.“
پوءِ سئو ڏانهن منهن موڙيندي هن چيو، ”اسان جي خط پٽاندڙ کيس
تنهنجو پويون خط اهو مليو هو، جو تو ٿَئِي سان گڏ
نڪتل پنهنجي فوٽي تي لکيو هو. سئو ٿورو سوچ ته
سهي، ست سال اڳ تنهنجي مڙس کي آخري ڀيرو سُڌَ پئي
هوندي ته سندس ڌيءَ ڪيئن آهي!“
ڪوين پاٻوهه سان پنهنجو هٿ ڀاڻجيءَ جي پيشاني تي گهمايو. ”هائو،
مٺڙي، پورن ستن سالن کان پوءِ، نيٺ تنهنجو پيءُ
تنهنجو ڀلارو منهن ڏسي سگهيو هوندو. جڏهن هو ويو
هو ته تون اڃا ڄائي ڪونه هئينءَ، سمجهيئي؟“
۽، ڄڻ اهو سڀڪجهه ڪالهه ئي ته ٿيو هو. سئو کي اها ننڍڙي موڪل
ياد آئي جا سندس مڙس، اتر ڏانهن ڀرتِي ٿي وڃڻ کان
اڳ ساڻس گڏ گهاري هئي. ان ساڳئي ئي گهر جي فرش تي
اهلندي ۽ سدائين جيان مرڪندي، هن موڪلائڻ جي
گهڙيءَ جو انتظار ڪيو هو. رڳو هن جي زال ئي ڄاتو
پئي ته هن جي ظاهري ماٺ جي اندر ڇا وهي ڇا واپري
رهيو هو. هن ڳوٺ ۾ سڀني کي ائين ئي چيو هو ته
”رڳو ٻه سال. اهو ڪو وڏو عرصو نه آهي!“ پر پوئينءَ
رات هن کيس ٻڌايو هو ته هن جو سچو پچو پرواگرم ڇا
هو. ”من! مان ٻه سال رڳو ان ڪري ٿو چوان ته جيئن
امان پريشان نه ٿئي. پر توکي مان ٻڌائڻ ٿو چاهيان
ته منهنجي خيال ۾ اهو عرصو صحيح نه آهي. اهو سال
به ٿي سگهي ٿو ته ٽي، چار يا پنج سال به اسان کي
هر حالت لاءِ تيار رهڻو پوندو.“
رات جو پوئين پهر ۾ هن زال جو مٿو پنهنجي ڪلهي تي رکيو ۽ ٿوريءَ
دير جي سانت کان پوءِ، ڄڻ پاڻ سان ڳالهائيندي، چيو
”ڪهڙي خبر ته اتي به اهڙا ئي ميوا هوندا يا نه
جهڙا هت اسان وٽ ٿين ٿا؟ انب انبڙيون، گريپ فروٽ
به ملندا يا نه؟... گريپ فروٽ_ اهي ته ضرور هوندا.
پر خبر نه آهي ته ڪهڙي مند ۾ ٿيندا هوندا. شايد
هتان جيان ٽيٽ (ويٽنام جي چنڊ واري سال جو پهريون
ڏينهن ۽ بهار جو ميلو) ۾ نه ٿيندا هجن!“
پهريائين هن کي خيال آيو ته هو شايد موڪلاڻيءَ جي موضوع کي ٽارڻ
لاءِ ڳالهائي رهيو هو. پوءِ هن کي سمجهه ۾ اچي ويو
ته هن ڇا چوڻ چاهيو پئي. انهن سادن لفظن جي آڙ ۾
هن ڇا پئي سوچيو. ٻه سال اڳ، مان هن کي تڏهن ڏٺو
هو، جڏهن هوءَ لانگ چاؤها واري فوجي مهم جي
ڪاميابيءَ تي جهليل هڪ دعوت ۾ ٽيبل تي ماني رکي
رهي هئي. ان وقت هن کي ڪوبه شڪ ڪونه پيو هو. پوءِ
هن ساڻس باسيو هو ته اها سندس وارن ۾ لڳل گريپ
فروٽ جي گل جي عطر جي سڳنڌ ئي هئي جنهن سندس ڌيان
ڏانهس ڇڪرايو هو. هو ان دعوت ۾ ئي مليا هئا، ۽ ان
کي ڪڏهن به نه وساري سگهيا هئا ۽ پوءِ هو هڪ ڏينهن
ساڻس ان مهل مليو جڏهن چوطرف ڪوبه ڪونه هو. مرڪندي
هن کانئس پچيو هو، ”هينئر گريپ فروٽ گل جو عطر ڇو
نه واپرائين؟“
۽ سئو مونجهاري واري شرم کان ٻهڪندي، مُرڪ لڪائڻ لاءِ پنهنجي چپ
کي چڪ پاتو هو. اها سندن ڪهاڻيءَ جي شروعات هئي.
ملڪ اندر فوجي سوڀن دوران، جڏهن به هان ڊئٽ ۾ گريپ
فروٽ جا گل ٽڙندا هئا ۽ آس پاس انهن جي مست ڪندڙ
سڳنڌ پکڙجي ويندي هئي، ته سندن پيار به نوان گونچ
ڪڍندو هو. ٻه سال پوءِ هنن جي شادي ٿي_ اها ڊين
بين ڦو جي عظيم سوڀ جي موقعي تي ٿي هئي ۽ اهو
علائقي جو سڀ کان سرهو ۽ سڀاڳو سڳڻ ليکيو ويندو
هو.
ٻئي پاڻ ۾ رڳو ٻه مهينائي گڏ رهيا هئا پوءِ،_ ستن سالن کان به
مٿي عرصو لنگهي ويو. ۽ رڳو اڄ ئي هن کي سندس مڙس
وٽان، هڪ ننڍڙي خط رستي ڪا خبر چار ملي ۽ هڪ پياري
منهن وارو فوٽو مليو هو.
ست سال! ايڏو سارو عرصو هن کي غير حقيقي لڳو. ”وقت ڪيئن ٿو
وهندو وڃي!“ هن اچرج ۾ چيو، ”ست سال لنگهي ويا.“
”پر منهنجي خيال ۾...“ ڪوين چيو، ”هن کي وهم گمان به نه هوندو
ته اسان ڪهڙين آزمائشن مان لنگهيا آهيون. هنن ڪيئن
توتي دٻاءُ آندو ته ڇٽڻ جي ڪاغذن تي صحيح ڪر! هنن
ڪيئن توکي شينهن جي پڃري ۽ واڳن جي کڏ ۾ ڦٽو ڪيو!
۽ ٻيو ڇا ڇا نه ڪيائون! جي هن کي خبر پوي ته ساڻس
ڇا ڇا نه وهندو واپرندو!“
”هن کي ڪيئن خبر پئجي سگهندي؟“ سئوءَ ماٺيڻي نموني مرڪندي چيو.
”شايد هن ماڻهو کي اهڙيون ڳالهيون ڪندي ٻڌو هجي.
پر تڏهن به سچي پچي حقيقت جي کيس ڪيئن خبر پوندي؟“
ٿَئِي سندن ڳالهين جو فائدو وٺندي ڪوين جي گوڏن
تان هيٺ لهي آئي ۽ ماءُ جي سلائيءَ واري ننڍڙي
ٽٻڻي طرف وڌي آئي. ان مان ننڍڙو آئينو ڪڍي، هوءُ
کٽ جي پائي طرف وڃي ويٺي ۽ ڀِت طرف منهن ڪري ڪو
وقت آئيني ۾ ماٺ ميٺ ۾ پنهنجو منهن ڏسندي رهي.
پوءِ هن هٿ کوليو ۽ پيءُ جي فوٽوءَ کي گهوري ڏٺو.
وري هن آئيني ۾ پنهنجو منهن ڏٺو، ۽ هر هڪ وچور
ڀيٽڻ لڳي، اکيون نڪ، وات، ڪن، هوءِ هڪجهڙائي ڏسڻ
جي ڪوشش ڪري رهي هئي. اکين ۽ ڀرون ۾ ڪابه نسبت
ڪانه هئي. هن جون اکيون گول هيون، پڻس جون ڊگهيون.
پڻس جون ڀِرون به گهاٽيون هيون. پر تڏهن به هوءَ
ڏاڍي سرهي هئي، ڇو؟_ سندن نڪ ۽ وات بلڪل هڪجهڙا
هئا. خوشين ڀري دل جي ڌڪ ڌڪ سان ڇوڪري پنهنجون
وڏيون اکيون ڦاڙي ٻيون هڪجهڙايون ڳولڻ لڳي. نڪ نقش
جي هر وچور ۾ هن پيءُ وانگيان لڳڻ پئي چاهيو،
ڇاڪاڻ ته هن جو پنهنجي پيءُ سان دلي پيار ٿي ويو
هو ۽ اهو احساس هن ۾ تڏهن کان پيدا ٿيو هو جڏهن
کان هن کي سڌ پئي هئي ته هن کي هڪ پيءُ به هو. جو
بلڪل سندس پنهنجو هو. تڏهن ئي هن کي ويساهه ويهجي
ويو هو ته هن جي هرشيءَ وڻندڙ ۽ وندرائيندڙ هوندي
۽ هن به کيس دنيا جي هر شيءَ کان وڌيڪ پئي چاهيو.
ان ڏينهن جڏهن صبح جو ماڻس کيس پڻس جو فوٽو ڏنو هو ۽ ٻڌايو هو
ته اهو سندس پيءُ هو. ته هن ان تي هڪدم ويساهه
آندو هو. ڪجهه ان ڪري جو ماڻس ڪڏهن به ساڻس ڪوڙ
ڪونه ڳالهايو، ۽ گهڻي ڀاڱي ان ڪري جو جڏهن هن ان
تي نگاهه وڌي هئي ته هن کي ائين باسيو هو ڄڻ هوءَ
اڳ ئي هن کي ڏسي چڪي هئي. حالانڪ ان کان اڳ هوءَ
رڳو، ماءُ جي ٻڌايل وصفن مان ئي پنهنجي پيءُ جي
شڪل صورت بابت تصور ڪندي رهي هئي.
ائين ڪن ڳالهين جيان سئو ان ڳالهه تي به پڇتاءُ ۽ ڪاوڙ ڪندي هئي
ته هن سان جي موڪلائڻ کان پوءِ، سندس فوٽو پنهنجي
ننڍڙي ٻٽونءَ ۾ ڇو لڪائي رکيو هو. 1956ع ۾ جڏهن
دشمن کيس گرفتار ڪري ضلعي شهر ڏي نيو ته کين اهو
فوٽو به هٿ اچي ويو، جو هنن ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو.
ان سال ئي ننڍڙي ٿَئِي هن جهان ۾ جنم ورتو. ڀيڻ
سان ڳالهه ٻولهه ڪندي سئو ڏٻيءَ اک سان ٻار کي به
جاچيو پئي، سئو اک جي اشاري سان ڪوين کي ٿَئِي جي
حرڪت بابت ٻڌايو. جنهن ڪنڌ ڦيري اوڏانهن ڏٺو، ۽
يڪدم هٿ منهن تي ڏيئي ان کِل کي روڪيو جا کيس
ننڍڙي ٿَئِي جي فوٽي جي سڃاڻپ واري تپاس تي اچڻ
واري هئي. پر هوءَ پاڻ جهلي نه سگهي.
ماسيءَ جي ٽهڪن تي ڇوڪري وائڙي ٿي لڄائجي وئي، ۽ اڍنگائيءَ سان
فوٽي ۽ آئيني کي سيني سان لائي لڪائڻ لڳي.
سئو نه کِلي. ڪيئن پٽ! پيءُ وانگيان لڳين ٿي؟“
جواب ڏيڻ بدران ٿَئِي ڪنڌ ڦيري ڇڏيو. سندس اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي
ويون. سئو سمجهي وئي ته حساس ڇوڪر اجهو ڪي اجهو
سڏڪن ۾ پئي. سندس ماءُ به ته کيس ٻڌايو هو ”تنهنجي
ڪڪي هوبهو ائين ئي آهي جيئن تون ننڍي هوندي
هئينءَ!“
هوءَ سمجهي ڪونه سگهي ته ڌيءَ کان سوال ڪندي سندس اکين ۾ پاڻي
ڇو تري آيو هو. هن ٻار کي ٻانهن ۾ کنيو ۽ بلڪل ان
گهڙيءَ ئي ٻئي روئڻ ۾ اچي ڇٽيون.
اهو ڏيک ڏسي ڪوين ماٺ ۾ مرڪي. هن ڄاتو پئي ته اهي ڳوڙها، اڄ جي
خوشيءَ مان اٿيا هئا، ۽ پيڙائن ۽ پرکن جي، گذريل
سالن واري سموري ڪڙائيءَ کي ڳاري چڪا هئا. پر هن
نه پئي چاهيو ته ڪو اڌمن جو اهو طوفان سندس ڀيڻ ۽
سموري ڪٽنب جون خوشيون پامال ڪري، سو هوءَ يڪدم کٽ
تان اٿي ۽ چيائين ”کپئي ڇا! سندس ڪا سڌ نه پوندي
هئي ته سدائين پئي دانهون ڪندي هئينءَ، هاڻي خبر
ملي اٿئي ته ڳوڙهن ۾ ڳريو پئي وڃين! اسان کي ته
ڳالهه سمجهه ۾ ئي نٿي اچي!“ ٻئي پاسي مَنهن
ڦيريندي هن چيو، ”ٺيڪ آه اتي بيٺي دل جي باهه ڪڍي
وٺ. مان وڃان ٿي امان کي ڳولي خوشخبري ٻڌائڻ.“
”پر، هن کي اڳ ئي پتو آهي.“ سئو سڏڪن جي وچ ۾ نڪ سڻڪيو. ”هوءَ
ڪناري تي کيکڙا ۽ مڇي ڦاسائڻ وئي آهي،_ اڄ رات جي
ماني لاءِ.“
ڪوين بيهي رهي. سندس مُنهن ٻهڪڻ لڳو. ”چڱو ته ڳالهه ائين آهي!
خط پهچڻ جي خوشيءَ ۾ دعوت ٿيندي! پر جي هو پاڻ آيو
ته شايد ڦنڊران ڪسنديون!“
”ان لاءِ ناهي. پر ان ڪري جو رات ٽام چان ۽ نگان اچي رهيا آهن،
هوءَ...“
”هون، ٺيڪ آه مون کي وسري ويو هو ته ضلعي پارٽي ڪميٽيءَ جو ڊگهو
اجلاس اڄ صبح جو پورو ٿيو آهي ۽ ٽام چان ۽ نگان اڄ
شام جو موٽي رهيا آهن. ٻين واهڻ ۾ ترسيل نگان جي
هٿياربند پرچارڪ جٿي جي ڪامريڊن مان ڪنهن مون کي
ٻڌايو آ ته ٽام چان کي ڪجهه وقت لاءِ هت رکيو ويو
آهي.“
سئو جو آواز معمول تي اچي چڪو هو. ”لڳي ٿو ته هو ضلعي سيڪريٽري
چونڊيو ويو آهي. تون ڇا ٿي سمجهين؟“
”بلڪل سيڪريٽري به ۽ احتجاج ۽ پروپئگنڊا جو انچارج پڻ... ۽ مان
سمجهان ٿي ته هو ان لائق به آهي. ياد ٿي ته ڏکئي
وقت ۾ جڏهن به دشمن ڇتو ٿي پوندو هيو ته پارٽي کيس
موڪليندي هئي ۽ هو سدائين وڏي ۾ وڏي خطري ۾ به
واضع ۽ ماٺو رهيو آهي.“
”ائين ته آهي. انهن ڏينهن ۾ جڏهن مان هن سان مليس ته منهنجو
ايمان تازو ٿيندو رهيو. مان جڏهن به هن لاءِ
سوچيندي آهيان ته هو مون کي غير معمولي لڳندو آهي.
انقلاب جي آزمائش ۾ اسان جي هارين سان ڪيترن ئي
پنهنجي ڏات ڏيکاري آهي. ٽام چان ان جو هڪ سٺو مثال
آهي. امان چوندي آهي ته فرانسين جي وقت ۾ هو ونهه
هانهه ۾ رهندو هو، ۽ هر لاباري جي مند ۾ ماڻهو هن
کي ٻاهر نڪري تيلن جي ٽوپلي سان ڪم ڪندو ڏسندا
هئا.“ ”تنهن وقت به هو ويڙهو ۽ لڙاڪو شخص هو...“
”هائو، ان کان اڳ پڻ. سون ورني دل وارو ماڻهو آهي. مان جيل وئي
هيس ته خبر نه آهي هن الائجي گهڻا گهمرا مون
ڏانهن، دل ٻڌائڻ خاطر خط لکيا هئا... پر، توکي ته
سڀ ڏيکاريا هيم. ها ني؟“
”هائو، مون سڀ پڙهيا هئا.“
سئو مرڪي، پنهنجي ڀيڻ ڏانهن شرارت ڀري نظر سان ڏٺو ۽ چيو. ”ها!
جي ٽام چان نه هجي ها ته تون ۽ نگان به ڇڄي وڃو
ها. جي هو توکي سموري ڳالهه چِٽي ڪري نه سمجهائي
ها ته تون اڃا تائين رئندي رڙندي وتين ها!“
ڪوين جي منهن تي ڀروسي ڀري مُرڪ هئي. ڏکئي کان ڏکئي وقت ۾ به هن
جي چپن تي اها مرڪ رهندي هئي. ماڻهو چوندا هئا ته
اها سندس جنم جي ساٿي مرڪ هئي. 1958ع جي ان مهيني
کان سواءِ هوءَ ڪڏهن به نه رني هئي، جڏهن اهو
مهينو گذري ويو هو ته سندس ڏک سور به ائين گم ٿي
ويا هئا جيئن گڏهه جي مٿي تان سِڱ.
هيءَ ئي اها ڪهاڻي هئي جا سئو جي ٽوڪبازيءَ هن کي ياد ڏياري
هئي: نگان، هڪ نوجوان ٽائيپو گرافر، هڪ ڳجهي تنظيم
۾ لاڳاپي جي ايجنٽ طور، راچ گيا شهر ۾ ڪم ڪندو هو.
1958ع ۾ هو گرفتار ٿيو ۽ ڦولوئي جي قيدين واري
لوڙهي ڏانهن موڪليو ويو. هن ان ويڙهه ۾ به حصو
ورتو جا نگوڊين ڊيم ۽ آمريڪين جي قيدين کي زهر
ڏيارڻ جي نتيجي ۾ لڳي هئي. هي انهن ڀڄي ويلن مان
هڪ هو، جن کي دشمن سمنڊ ۾ ڦٽو ڪرڻ لاءِ وٺي وڃي
رهيو هو. رستي تي هن ٽرڪ مٿان ٽپو ڏنو ۽ ڀڄي ويو.
هارين هن جون هٿڪڙيون ڀڳيون، کيس لڪايو ۽ ٻاهر
نڪري وڃڻ ۾ مدد ڪئي. 1959ع ۾ جڏهن هو هان ڊئٽ پهتو
ته هو ارڙهن سالن جو نينگراٽ هو، پر ان هوندي به
گذريل ٽن سالن کان پارٽيءَ جو رڪن هو ۽ جيل دوران
ئي کيس ان ۾ داخلا ملي هئي. هن ڪوين کي ٻڌايو هو
ته سندس داخلا جي ڏينهن تي، هن اهڙي جهنڊي کي سلام
ڪرڻ خاطر، پنهنجي ڀيڪوڙيل مُٺ مٿي کنئي هئي، جيڪو
ان مهل رڳو سندس ذهن ۾ موجود هو هان ڊئٽ ۾ هن تي
ئي نوجوانن کي منظم ڪرڻ جو ڪم رکيو ويو، ۽ اهڙي
ريت هن جو ڪوين سان مکا ميلو ٿيو، جا ان وقت رڳو
17 ورهين جي هئي. ٻين ڪيترن واهڻن جيان هان ڊئٽ به
نگوڊين ڊيم جي ڇاڙتن جي شيطاني چنبي ۾ هو. هڪ لڱان
نگان کي ڪوين کي ابتدائي انقلابي سرگرمين بابت
هدايتن ڏيڻ جي سوچ سان، ذري گهٽ ٻه مهينا، ڇوڪريءَ
جي گهر جي تختائين فرش جي هيٺان واري بحري ۾ لڪي
ويهڻو پيو هو. هوءَ اڪيلي سر ڪم ڪرڻ اڃا سکي ئي مس
ته هن کي سُڌ پئي ته دشمن کي سندس رهائش جي پروڙ
پئجي وئي هئي، ۽ هن کي اتان لڏڻو پيو، ان کان پوءِ
هن جي لڪڻ جي جاءِ هڪ نقلي قبر هئي جا سچن قبرن جي
وچ ۾ کوٽي وئي هئي. هر رات ڇوڪري هن وٽ ايندي هئي،
کيس کاڌو پڄائي ويندي هئي ۽ ساڻس ڪم بابت ڳالهائي
ويندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن کاڌي ۾ انب ۽ ڪيلا به آڻيندي
هيس. هوءَ سندس ڪپڙا به مٽرائي ويندي هئي، ۽
چوريءَ چوريءَ ميرا ڪپڙا گهر کڻي ڌوئي واپس آڻيندي
هئي. جي ڪن مجبورين سبب هوءَ نه اچي سگهندي هئي ته
سندس جاءِ وري ماڻس ساؤ والاريندي هئي. پر ان
تاريڪ تهه خاني ۾ اچي، هر ڀيري ٻڍڙي ساؤ اوڇنگارن
۾ پئجي ويندي هئي.
”نگان! ڇا اسان هميشـﮧ لاءِ ائين گهاريندا رهندا سين؟“
هن هڪ دفعي پڇيو. ”هو ماڻهن جا آنڊا گجيون ڪڍي رهيا آهن، سندن
هڏگڏ ڀڃي رهيا آهن. ڪالهه منهنجي ڇوڪريءَ دُٻڻ وٽ
اسان جي ستن ماڻهن جا هڏا ۽ گوشت جا ٽڪرا ڏٺا آهن،
جن کي ٽيون ڏينهن ماريو ويو هو.“ ۽ ساؤ سڏڪن ۾
پئجي ويئي.
”اهي هاٺيون ڪٿي رکيوَ؟“ نگان پڇيو.
”نيلان جي ٽڪري ۾ ويڙهي سيڙهي غار ۾ رکيون اٿائون.“ ٻئي ڀيري
ماتا ساؤ نگان جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهلي، گهڻي دير
هٻڪڻ کان پوءِ چيو هو، ’نگان! ڏس پٽ توکي خبر آهي
ته مان توکي پٽن جهڙو ڀائيندي آهيان. صاف صاف
ٻڌاءِ ته تنهنجي ۽ ڪوين جي وچ ۾ ڇا ٿو وهي واپري؟
جي توکي هن سان پيار آهي ته مان توکي اها پرڻائي
ڏينديس.“
نگان جي دل ڀرجي آئي. هن ساؤ جي هٿ کي ڀيڪوڙي جهليو. اهو سڀاويڪ
هو ته هنن ٻنهي جو پاڻ ۾ پيار ٿي ويو هو. هن جي دل
خوشيءَ جي اُڌمن ۾ ڀرجي وئي هئي. ڇو جو ڪوين جي
ماءُ پنهنجي دل جي ڳالهه هن سان اهڙي وقت ڪئي هئي
جڏهن دشمن هن جي پٺيان هو، جڏهن هن کي اهڙيءَ
اونداهيءَ قبر جي تري ۾ گهارڻو پئي پيو. ساڻس سندس
لڳاءُ جي باوجود، هن دل ئي دل ۾ چيو ”ماتا ساؤ جي
ورتاءَ جي سمجهاڻي رڳو هن جي انقلاب سان لڳاءُ ۽
پاڻ ارپڻ مان ئي ملي پئي سگهيو.“ پنهنجي لِڪڻ جي
اداس ۽ ويران جڳهه ۾ هو حيرت ۾ پئجي ويو. هن ان
حقيقت کي ڇو وساري ڇڏيو هو ته هو سڀاڻي مارجي سگهي
ٿو؟ ڪشٽ ڪشالن واري جيون گهاريندڙ سان پنهنجي ڌيءَ
جي قسمت ڳنڍيندي هوءَ ڊني ڇو نه پئي؟ ڦوهه جوڀن ۾
ڪوين نهايت ئي سهڻي ۽ سلوڻي هئي. هن لاءِ مناسب ۽
لائق ورن جي ڪابه کوٽ ڪانه هئي، جن ۾ ڇاڙتا آفيسر
به اچيو پئي ويا، جي سدائين ساڻس مٺو ۽ موهيندڙ
ڳالهائيندا هئا ته اهي شهري جوان به، جي هان ٽري
جي بيچ تي ترڻ ۽ سير ڪرڻ ايندا هئا. ڪيترائي ڀيرا
ماتا ساؤ پنهنجي پاڙيسرين کي چيو هو ته ”منهنجي
ڌيءَ ان قسم جي ماڻهن لاءِ ناهي!“
اهڙن چاهڪن جي لاڳيتي توجهه تي ڪوين جڪ کائيندي هئي. پر هر رات،
جڏهن به هوءَ قبرستان ۾ گهڙندي هئي ته سندس ڪاوڙ
آس ۽ ايمان جي لهرن ۾ لڙهي ويندي هئي. ٻالجتيءَ
کان ئي، ڏينهن ڏٺي جو به ڪڏهن، هن ات اچڻ جي سگهه
نه ساري هئي، پر هينئر هن جو ڀوءُ ڀڄي چڪو هو.
هاڻي هن کي ڪنهن جن ڀوت کان پاڻ نه بچائڻو هو، پر
رڳو پوليس کان! خوشقسمتيءَ سان، ڇاڙتا پوليس جو ان
قبرستان کان ايڏو ته ڌيان ٿڙيل رهيو جو نگان ٻيلي
واري لڪل اڏي تي وڃڻ کان اڳ، آرام ۽ اطمينان سان
ٻه مهينا ان قبر ۾ گهاري ويو. ات ئي هڪ ڏينهن
اوچتو اچي آفت ڪڙڪيس. منجهند ڌاري هو اڏي کان ٻاهر
نڪري آيو. واهڻ جي ڇيڙي تي، ڪنهن تاڙ ۾ لڪل همراهه
جهلي کڻي سوگهو ڪيس. ان ساڳيءَ رات تي، ٻيلي واري
اڏي تي گهيرو ڪيو ويو. خوش نصيبيءَ وچان، ان وقت
ات لڪل سڀ ماڻهو گوگها ۽ کيکڙا ڦاسائڻ ويا هئا ۽
ٻولڙين ڪمانڊرن کي رڳو خالي لانڍي ئي ملي. هو
رڙيون ڪري رهيا هئا!
”ديجهان! اسان کي ته چيو هئائين ته هو اتي ئي آهن!“
”هئا ته برابر هتي ئي، پر شايد اسان کي ڏسي ڀڄي ويا آهن.“
فوجي اڌ ڪلاڪ کن لانڍيءَ وٽ انتظار ڪندا رهيا ۽ پوءِ هليا ويا.
”پڪ ئي پڪ نگان اسان تي چغلي هنئين آهي.“ معاملي ٿي وڃڻ کان
پوءِ اڏي جي هڪ همراه چيو.
”ٻيو ڪير ٿو ٿي سگهي؟“
”سمجهه ۾ ئي نٿو اچي؟“ پر اهو سچ ٿي سگهي ٿو. اسان هن تي ويساهه
ڪيو، ۽ هن سڀڪجهه باهي ڇڏيو.“
جڏهن ڪوين کي نگان جي گرفتاريءَ جي خبر ملي ۽ ان سان گڏوگڏ يڪدم
ئي سندس غداريءَ واري دکدائڪ خبر به، ته به آفت جا
پهاڙ ساڳئي ئي ڏينهن هن مٿان اچي ڪڙڪيا. هوءَ
تصورئي نه پئي ڪري سگهي نه ڪو نگان اهڙو ڏوهه به
ڪري سگهي ٿو، سو هن ان خبر تي ويساهه ئي نه ڪيو.
نه ئي هن جي ماءُ ۽ ٻين کي پت پئي ٿي. پر ساري
علائقي ۾ اهو افواهه باهه جيان وچڙي ويو. سندس
محبوب دشمن کي ٻڌايو هو ته ڳجهو اڏو ڪٿي هو. سندس
ڳوٺاڻا ۽ ساٿي کيس همدرديءَ واري نگاهن سان ڏسڻ
لڳا. هوءَ وائڙي ٿي وئي هئي، ڄڻ ڪنهن کيس اوچتو
مٿي ۾ بانٺو وهائي ڪڍيو هجي. هوءَ سڄي رات رئندي
رهي، سوچيندي رهي، هيءُ سندن لاڳاپن جو انت هو، ته
سندن پيار پساهه ڏيئي چڪو هو، ۽ پوءِ هن جي ڪردار
تي سوچيندي هوءَ رڙ ڪري اٿي پئي ويٺي، ”نه! نه!
اهو سڀ ڪوڙ آهي!“ افواهه جي پکڙجڻ ۽ تڪڙي وڌڻ کان
گهٻرائجي هوءَ هر ممڪن دليل سوچي نگان ۾ ڀروسي آڻڻ
جي ڪوشش ڪرڻ لڳي ته جيئن هوءَ ان افواهه تي اعتبار
نه ڪري. ان دم پاڻ پتوڙ ۾ ٿڪجي هوءَ پارٽيءَ جي
سيڪريٽري هاءِ ٿيپ ڏانهن ويئي ۽ ان جو جواب
ٻڌائين. ”صبر ڪر، ڇوڪري، صبر ڪر!“ هن کيس ورندي
ڏني، ”ڪميٽي ان معاملي ۾ جاچ ڪري رهي آهي، ۽ ڪنهن
مثبت ثبوت جي کوٽ هئڻ ڪري، اڃا ڪنهن نتيجي تي نه
پهتي آهي. اسان کي ٽام چان وٽان به خط پهتو آهي
جنهن ’تڪڙ نه ڪريو‘ جي هدايت ڪئي آهي. رفيق تي
غداريءَ جو الزام هڻن لاءِ اسان وٽ ڪافي حقيقتون
ڪونه آهن. خبرداري ته ضرور رکڻي پوندي. پر گڏوگڏ
دشمن جي شيطاني ڄار کي به پرکڻو پوندو. مون ان
معاملي ۾ هڪ جاچ شروع ڪئي آهي. مان توکي به ان تي
مقرر ڪندس.“
ڪوين ڪجهه اميد رکي، ۽ گهر موٽي آئي. ”پڪ ڪانهي“ هن پنهنجي ڀيڻ
کي ٻڌايو، ”پارٽي اڃا ڪنهن نتيجي تي نه پهتي آهي.“
”مون به ته ائين ئي پئي چيو. پارٽي ميمبرن کي رڳو معمولي اطلاع
مليو آهي ته هو خبردار ۽ چست رهن. هروڀرو ٻار نه
ٿي، رڙيون نه ڪر. اسان کي ڌيرج ڌرڻو پوندو.“
”ٺيڪ آ، مان تنهنجي ۽ پارٽيءَ جي ڳالهه تي اعتبار ڪنديس. هاڻي
ايڏي هورا کورا ۽ اڻ تڻ ڪانه اٿم.“
”چڱو. پر ٻڌ...“ سئو جهٽ لاءِ هٻڪي، پوءِ ڇوڪريءَ ڏانهن سڌي
نگاهه ڪندي چيائين، ”جي نگان ٿڙيو نه آهي ته سڀ
ٺيڪ آ، پر جي هو...“ ”ته پوءِ تون ڇا ڪندينءَ؟“
ڪوين ماٺ ٿي وئي. آخر ڀڳل ٽٽل اکرن ۾ هن چيو، ”ڪرڻ لاءِ ڪجهه
هوندو ئي ڪين. پوءِ هو مون لاءِ ائين هوندو ڄڻ مري
چڪو هو. ڄڻ ڪو وجود ئي نه پئي رکيائين.“
ڏيڍ هفتي کن کان پوءِ ٽام چان سفر تان اڏي تي آيو ۽ هن ڏي ماڻهو
موڪليائين. جيئن ئي ڪوين پهتي ته هن جا پهريان لفظ
هئا، ”اڄ ته ڪا ماني ڪر! ڪو ڪڪڙ ڪهي وجهه، پوءِ
مان توکي ڪا ڪم جي ڳالهه ٻڌائيندس.“
ڪوين پهرين پَر ئي سمجهي وئي. دل جي اُتساهه سان هن پاڻ کي هن
ڏانهن فِٽو ڪيو ۽ سندس هٿ پير پڪڙيا. مُرڪي هن
ڇوڪريءَ جي مُنهن جو جائزو ورتو. ”هون؟ ڪڪڙ؟“
”هائو، هائو“ هٻڪي ڪوين قبول ڪيو.
ٽام چان اٿيو ۽ ڇوڪريءَ کي ٻين کان پرڀرو ڪرڻ لاءِ، لانڍيءَ جي
هڪ ڪنڊ ڏانهن وٺي ويو، ”خبر پئي اٿم“، هن ڇوڪريءَ
کي جهڪي آواز ۾ چيو، ”ته گذريل ڏينهن کان تون
اُداس ۽ نراس پئي رهين. ائين آهي ڇا؟ ته ٻڌي ڇڏ،
تنهنجي ڳڻتي ڪرڻ جهڙي ڪابه ڳالهه ڪانه آهي. نگان
ڀروسو نه ڀڳو هو.“
هن ساهي پٽي سگريٽ جو ڦلو ڇنڊيو ۽ اڳتي چيو ”تازو اسان جاسوسن
جو هڪ ڄار پڪڙيو آهي. هنن ٻين معاملن سان گڏ اڳين
مهيني واري معاملي بابت به ڳالهيون ڪيون آهن. اسان
جي اڏي تي حملي جو ڪارڻ اهو هو جو هنن جا ڇاڙتا ۽
خابرو چئا ڳوٺ ۾ ڊگهن وڻن تي چڙهي ٻيلي ۾ اچ وڃ
واجهيندا هئا. شام جو هنن دونهين جي لاٽ وڻن جي وچ
مان اٿندي ڏٺي. هنن اها رپورٽ چونڪي جي مُک رام کي
ڏني. سو ان جو ڪارڻ دونهين جي لاٽ هئي ۽ نه ڪي
نگان.“
ڪوين جي چپن مان ڊگهو ٿڌَو ساهه نڪتو، ڄڻ ڪو وڏو بوجهه لهي چڪو
هوس.
ٻئي پاسي، ٽام چان ڳالهه جاري رکي. ”اسان جي جيل جي ذريعن ٻڌايو
آهي ته نگان هڪ دفعو به نه جهڪيو آهي. دشمن کيس
سخت پيڙا پهچائي آهي، پر هن وٽان ذري جي خبر به نه
ڪڍي سگهيا آهن. اهو افواهه، ته نگان غداري ڪئي
آهي، ڪو دشمن نه شروع ڪيو، پر جڏهن هڪ دفعو اهو
اٿيو ته هنن به ان کي روڪيو ڪونه.“
ڪوين اٿي بيٺي هوءَ آس ۽ اتساهه ۾ ڀريل هئي. هوءَ پاڻ کي ائين
محسوس ڪرڻ لڳي جيئن ڪو بخيل پئسا ڦُرائي وجهي، ۽
پوءِ کيس نه رڳو اهي واپس ملن، پر وڌيل به هجن.
نگان بابت سندس دل ۾ موجود ڪڙائيءَ ۽ ڌڪار کي هُن
سندس دل ۾ اٿيل، داد ۽ ساراهه جي لهر لوڙهي وئي.
ڌڪار جوڳو ته ٺهيو، پر نگان هاڻي هن لاءِ ان کان
به ڀل مانس ٿي پيو هو. خوشيءَ ۾ اڇلجي هن ٽام چان
جي هٿن کي ائين لوڏيو ڄڻ ڀڃي رهي هجي. هن آس کان
به وڌيڪ پاتو هو، ۽ جا ڳالهه هن لاءِ ندامت جو سبب
بڻي سا فخر جوڳي ٿي چڪي هئي. ان کان به وڌيڪ وسهڻ
۽ اچرج جهڙي ڳالهه اها ٿي جو، ٽام چان جي خبر ڏيڻ
کان، پنج ڏينهن پوءِ، هڪ رات جو اٿاهه برسات ۾
نگان پنهنجي سر هان ڊئٽ اچي نڪتو. ڪنهن کي هن جي
اچڻ جي توقع ڪانه هئي. ڪوين سندس ماءُ ستي پئي هئي
جو در جو کڙڪو، ۽ ڪنهن کي پنهنجو نالو وٺي سڏيندو
ٻڌائين. پهريائين ته هن ڪو خواب سمجهيو، پر جهٽ
پنهنجي پرينءَ جو آواز سڃاڻي ورتائين. اهو سچ پچ
ان جو ئي هو.
”امان!... ڪوين! در کوليو“ ساؤ هنڌ تان اٿي پر ڪوين وڌي کيس
جهليو. جيئن هوءَ اوندهه ۾ در طرف وڌي رهي هئي
تيئن سندس دل جي ڌڪ ڌڪ وڌي رهي هئي. در اڃا مس
کليو جو هوءَ ننهن کان چوٽيءَ تائين پاڻي ۾ شل،
نگان سان اچي ٽڪري.
”ڪوين!“ نوجوان ڀڻڪيو.
”ائي، نگان!“
”مان هينئر هينئر ڀڄي آيو آهيان، هو مون کي مارڻ لاءِ نديءَ
ڏانهن وٺي وڃي رهيا هئا. مان کين ڌوڪو ڏيئي ڪيري
نديءَ ۾ ٽپي پيس،_ هينئر تو وٽ بيٺو آهيان.“
”هئي الله!“ ڪوين پاڻ کي پياري جي ڀاڪر ۾ اڇلايو.
پر هن جلد ئي کيس پاڻ کان ڌار ڪيو. ”مون کي يڪدم اڏي تي وٺي هل.
هو منهنجي ڳولا ڪندا هوندا. هو ڪڏهن به هت اچي
سگهن ٿا.“
”هتي ترسي پئو!“ کن پل جي سوچ کان پوءِ ڪوين حاڪماڻي انداز ۾
چيو.
”اهو ڪيئن ٿيندو؟“ وائڙي ڀاڄو ڪڙ چيو.
”بلڪل ٿيندو. فرش هيٺان واري پراڻي لڪڻ جي جاءِ تي توکي ڪوبه
خطرو نه آهي. اڏو وري اتان هٽي ويو آهي.“ پوءِ هن
کي ٻانهن کان ڇڪيندي هن زور ڀريو، ”هليو آءُ.“
نگان حڪم جي پوئواري ڪئي. هو سمجهي نه سگهيو ته ڇوڪريءَ جي
موجود گي کيس ڇو پراعتماد بڻائي رهي هئي. رات
دوران ڪو فوجي ڪونه آيو، پر اڳواٽ بچاءُ جي سوچ
طور ڪوين هن سان ٻئي ڏينهن جي شام تائين ڪونه گڏي.
هن کانئس سندس گرفتاريءَ ۽ پيڙا جي داستان ٻڌڻ جي
گهر ڪئي، ۽ ان دوران کيس قميص لاهڻ لاءِ به چيو،
ته جيئن هوءَ کيس اهو بام لائي سگهي جو ماڻس تيار
ڪيو هو. سندس ڦٽ ۽ ڌڪ ڏسي هوءَ روئي ويٺي. مٿي سئو
۽ سندس ماءُ مهمان لاءِ ڪڪڙ جو شوروو تيار ڪري
رهيون هيون. ننڊا کڙين اکين سان نوجوان اٿيو ۽
ڪوين کان پڇڻ لڳو ته سندس گرفتاريءَ پڄاڻا ڇا ڇا
وهيو واپريو هو. ڪوين سوچ ۾ پئجي ويئي ته آيا هن
کي ان افواهه بابت به ٻڌائي يا نه. پوءِ آخر کيس
سڀڪجهه ٻڌايائين.
جڏهن هوءِ انهن شڪن ۽ گمانن تي پهتي، جي سندس دل ۾ پيدا ٿيا
هئا، ته نگان اٿي ويٺو. ”ڇا چيئي؟ جيل کان پوءِ
ائين ٿي ويئين؟“ هو گنگ ٿي ويو.
نراسائي وچان هوءَ هن کي سڀڪجهه سمجهائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. ۽ هن
کي سڀ وچور ٻڌايائين. هن وضاحت ڪري پوري ڪئي ته
نگان ليٽي پيو، ۽ پنهنجي مٺيءَ ڪوين جو هٿ پنهنجي
بت تان هٽائي ڦٽو ڪيو.
”اڇا ته ائين آهي“، هن مِڻ مِڻ ڪئي، ۽ ”مون کي سڄو سارو مهينو
ڪابه سڌ ڪانه پئي.“ پوءِ هو اوچتو وري اٿي ويٺو ۽
اکيون ڪوين جي اکين ۾ وڌائين. ”۽ تون“، هن چيو،
”تون پڻ مون کي ڌڪارڻ لڳي هوندينءَ؟“ هن جي جواب
جي انتظار ڪرڻ کان سواءِ ئي هو وري آ هلي پيو، ۽
اکيون بُحري جي دروازي ۾ کُپائي ڇڏيائين. پوءِ هن
وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، ڄڻ ڪنهن ٽين شخص سان
ڳالهائيندو هجي. ”جي نگان ائين ڪري ها ته تنهنجي
هٿان ڳڀا ڳڀا ٿيڻ جو حقدار هجي ها. پر هن ائين نه
ڪيو. هن کي ته رڳو اها خبر هئي ته سندن ضرب يا ڌڪ
تي ڏند ڪيئن ڀيڪوڙجن. هو ايذاءُ ڏيندڙن کي چوندو
هو ’مون کي ڪا خبر ڪانه آهي. پر جي ڪا خبر هوندي
به ته توهان کي نه ٻڌائيندس.‘ نگان ته رڳو ايترو
ڪجهه ئي ڪڇيو هو.“ هن جو نرم آواز گهگهو ٿي ويو.
هن چوڻ پئي چاهيو، ”ٻيا ته شايد ڪن ها، پر تون شڪ
ڪيئن پئي ڪري سگهينءَ؟“ ڪوين سمجهي وئي. هوءَ اٿي
بيٺي، پچتاءُ ۽ ماٺ ۾، نگان ڪڏهن به هن سان ان ڍنگ
۾ نه ڳالهايو هو. گهڻي دير جي چپ کان پوءِ ئي هوءَ
چپن چورڻ جي سگهه ساري سگهي.
”پر... مان ان تي ڪڏهين به پڪو ويساهه نه ڪيو.“
”پڪو نه...“ نوجوان وچ ۾ چيو، ”پر ٿورو گهڻو؟ اها به ساڳي ڳالهه
ٿي!“
ان وقت ڳجهي دروازي تي ٺڪ ٺڪ ٿي. سئو شوروو آندو هو. هن پنهنجي
ننڍڙيءَ ڀيڻ جي ڳلن تي ڳوڙهن جي ڌار ڏٺي.
(2)
پنهنجي لڪن وٽ پهچي ٽام چان ٻهراڙيءَ ڏانهن نظر وجهڻ لاءِ رڪجي
بيٺو. پوءِ داد ڀري آواز ۾ هن چيو، ”جڏهن به هان
ڊئٽ ۾ ايندو آهيان ته ڪانه ڪا ڦير گهير ضرور ڏسندو
آهيان. صوف جي وڻن جا تازا ڦٽل ساوا پن ته ڏسو.
ڪيترا نه تازا ۽ وڻندڙ پيا لڳن.“
نگان ۽ ڊئٽ، ضلعي سيڪريٽريءَ جو هٿياربند محافظ، پڻ بيهي رهيا.
ٽام چان سان گڏ بيٺل نگان پنهنجون نظرون هان ڊئٽ
ڏانهن ڦيرايون. مکيه رستو ڇڏي، سامهون واري پيچري
تي وک ورائي هو پاڻ کي ڏاڍو سرهو ڀانئي رهيو هو.
هان ڊئٽ جبل پنهنجي ٻن ڀائرن، هان سي ۽ هان سڪ کان اوچو هو.
سندس جهول ۾ پکڙيل واهڻ ساوڪ سان مرڪي رهيو هو.
چنڊ واري ٻارهين مهيني جي شروعات هئي ۽ ٽيٽ جي اچڻ
جي خبر ڏيندڙ هير اڳ ئي جهنگ جهر ۾ گهمندي ڦرندي
پئي وتي. ٽڪريءَ ۽ ڀروارن واهڻن تي ڦٽل گاهه پَٺا
نئين وڻندڙ هير سان مست ٿي لُڏي لمي رهيا هئا. سڄي
ايراضي ميويدار وڻن سان ڍڪي پئي هئي. پکا ۽ سراوان
گهر گڏجي واهڻ کي هڪ وڏي ڳوٺ جو ڏيک ڏيئي رهيا
هئا. گهرڙا جبل جي چاڙهين تائين وڌي آيا هئا. پري
کان ڪي گهر ڪبوترن جي گهرن جيان لڳي رهيا هئا، جن
جا رنگ روپ ڄڻ مينهن ۽ اُس ۾ مٽجي ويا هئا. ڪي
ڀوري ڪاٺ جي ڀتين سان نوان لڳي رهيا هئا. هان ڊئٽ
جي پٺيان سمنڊ پکڙيل هو جنهن تي بانس جا وڻ ڊگهن
سنهن عاج جي رنگ جي ٿڙن سان ائين بيٺا هئا ڄڻ مدت
کان ماٺ ۾ هئا ۽ مندن جي اچ وڃ جي اثرن يا طوفانن
جي حملن کان بي نياز هئا. ان بانس جي پڙدي جي
پويان سمنڊ جي چادر وڇايل هئي. ڪناري سان لڳي
پوندڙ جهُڳيءَ کي ڏسي نگان کي ائين لڳو هو ڄڻ ته
سمنڊ پاڻ کي چمڪندڙ هار جي ڳههَ سان سينگاري رهيو
هو.
نگان جي ڪلهي تي هٿ رکي ٽام چان پنڌ ڪرڻ شروع ڪيو. ”هائو“، هن
چيو، ”جاءِ واقعي عجيب آهي. اڃا بغاوت کي ڀڙڪي سال
ئي مس ٿيو آهي، ۽ هر ڪا شيءَ بدلجي چڪي آهي. عوام
جي اڻ ٿڪ ۽ اٽل جدوجهد کي سؤ سؤ سلام هجن، جو
دشمن، سال جي وچ ڌاري ڪيل آپريشن دوران، ڪو خاص
نقصان نه رسائي سگهيو.“
”ڇا اها حقيقت آهي ته هنن پنهنجي پرڳڻي جي ڪن حصن ۾ ڪيميائي زهر
ڇڙڪايو هيو؟“
”هاڻو، ان ڪري کيس تڪڙي هار ملي. پر ان هوندي به، اسان جي ڪاري
ضرب کان پوءِ به، هو وري پاڻ جهلي ۽ پلي رهيا آهن.
هِت هُت هو نين ۽ مضبوط مشغولين ۾ رڌل پيا نظر
اچن.“
”هت هان ڊئٽ ۾ ته کين ٺاهوڪي مار ملي هئي.“
”هو وري وري ايندا. هنن کي خبر آ ته هِت اسان جو هڪ اڏو آهي،
شهر ڏانهن هر ڪا چڙهائي يا هُلان هتان ئي شروع ٿئي
ٿي. سڀ کان وڌيڪ ته، هان ڊئٽ سيٽو حڪمت عمليءَ جي
حد اندر اچي ٿو وڃي. هنن کي هت نه هئڻ گهرجي. جي
هت ڪا چونڪي هڻن به ته اها اسان کي پٽائڻي ۽
هٽائڻي پوندي.“ ٽام چان وک ڍري ڪئي ۽ هلڪي مرڪ
مرڪيو. ”نگان، تو لاءِ ته هان ڊئٽ کي وڌيڪ خاص
اهميت آهي، تون جيڏانهن به ويندين، ڇڪجي هتي ضرور
ايندين، آهي ني؟“
ان ٽوڪ تي نگان مرڪيو. سندس ساٿي ساڻس مخاطب ٿيو. ”پوءِ... شادي
جي دعوت؟ ٽيٽ کان پوءِ ڪندين ڇا؟ ان موقعي تي
نوروز سان گڏوگڏ ٿي وڃي ته بهتر ٿيندو. ائين ٿيو
ته مون کي چڱي مڙس جي ڪردار ادا ڪرڻ جو موقعو ملي
ويندو، ڇو جو ٽيٽ کان پوءِ مان تعليمي سلسلي ۾ ڏور
هليو ويندس. اسان جي وڏن چيو آهي! ’جڏهن توهان
شاديءَ ڪرڻ جو پهه ڪيو ته رلڻ پنڻ ڇڏي ڏيو.‘ اها
هڪ جدلياتي حقيقت آهي، اهو نه وسار ته پاڻ کي
’انقلاب ۽ شادي_ ٻه شيون جي هڪٻئي جي ابتڙ نظر اچن
ٿيون_ ڏانهن وقف ڪري ڇڏڻ، درحقيقت هڪ ڳالهه آهي.
ائين برابر آهي ته شادي ڪن کي موڳو بڻائي ۽ سست
ڪري ڇڏيندي آهي، پر اها ٻين گهڻن کي وڌيڪ جوشيلو
ڪارڪن بڻائي ڇڏيندي آهي. اهو سڀ زال مڙس تي مدار
رکي ٿو. تنهنجي باري ۾ ته مون کي ڪي به چوڻو ڪونه
آهي. باقي جيتريقدر ڪوين جو سوال آهي، ته اها تو
لاءِ سٺو جوڙ آهي. هن نوجوانن جي فيڊريشن لاءِ به
اهڙي محنت ۽ مشقت ڪئي جهڙي گهرو ڪم، رڌپچاءَ،
ٿانءَ ٿپي ۽ ڀرڻ سبڻ وغيره ۾ ڪري ٿي. سٺو سودو
اٿئي. ائين برابر آهي ته گذريل سال جي غلط فهمين
توکي ڪجهه پسرايو ۽ ڪاوڙايو آهي، پر ساڳي ئي وقت
اهو پاڻ به ڏسي سگهين ٿو ته ڇوڪريءَ جو سڀاءُ ڪيئن
آهي، توکي ته جيڪر خوش ٿيڻ گهرجي. توکي ڳڻتي ۽ فڪر
ته تڏهن ڪرڻ گهربو هو، جڏهن هوءَ ان افواهه طرف ڪو
ڌيان نه ڏئي ها ۽ ڪوبه ردعمل نه ڏيکاري ها، پر
حقيقت اها آهي ته هن جا ماشا ڦري ويا هئا.“
نگان پنهنجي خوشيءَ کي لڪائيندي به نيٺ مرڪي ويٺو. جيتوڻيڪ
پهريائين هن کي مٺيان لڳي هئي، پر هينئر سندس
مـﮝـيتي وڌيڪ ڀروسي ۽ پيار جوڳي ٿي پئي هئي، هاڻ
هن کي سڌ پئجي چڪي هئي ته ان صدمي رسائيندڙ ۽
ڇرڪائيندڙ افواهه ويچاري ڪوين تي ڪيترا نه پيڙا ۽
پروڻن جا پهاڙ ڦٽا ڪيا هئا. جيئن ئي هو واهڻ جي
منهڙي تي پهتا ته ٽام چان چيو ”تنهنجا ماڻهو ڪٿي
رهيل آهن، نگان؟“
”واهڻ جي وچ ۾، اسان سان ملڻ ايندين ڇا؟“
”هائو، مان هائي ٿيپ سان ملڻ چاهيان ٿو.“ پوءِ پنهنجي محافظ
ڏانهن ڦرندي چيائين ”ڊئٽ، تون به لنهه ڪونهن ڏي
پنهنجي گهر ويندين ڇا؟“
ڊئٽ شرمائجي ڳاڙهي منهن سان، پنهنجو ڪنڌ هاڪار ۾ لوڏيو.
”ٺيڪ آ، وڃ. سڀاڻي تائين ورڻ جي ڪج.“
نوجوان ٻٽيهه ئي ڪڍي مشڪيو ۽ پنهنجي رائيفل جو پٽو ٺيڪ ڪيائين.
”الهه واهي.“ ڊئٽ تڪڙو تڪڙو وڌي ويو. هن کي رڳو ٽي
ميل ئي پنڌ ڪرڻو هو.
هان ڊئٽ جو واهڻ بلڪل هان ڊئٽ جبل جي پيرن وٽ آهي. اهو اتان کان
بانس دار ڪناري تائين پکڙيل آهي، جو سمنڊ کان رڳو
ٻه سؤ وال ئي اوري آهي. واهڻ هڪ گهاٽي چراگاهه
رستي وام رانگ نالي هڪ ننڍڙيءَ نديءَ سان ڳنڍيل
آهي، جا هر روز مٺن آلاپن جهڙي آواز سان وڃي سمنڊ
۾ ڪرندي آهي. هان ڊئٽ جا گهر، جي زمين تي يا دڙن
تي ٺهيل آهن، ائين لڳندا آهن ڄڻ ڀانت ڀانت جي
سنهري ميون جي باغن سان ٽمٽار ٿي گهٽين ڏي وهي اچڻ
چاهيندا هجن، هر گهر چاري سان، هڪ ننڍڙي ڏاڪڻ يا
ڏاگهري رستي ڳنڍيل آهي. وڏن گهرن کي (سِرن جي ڇت
وارا) اڪثر سهنج ۽ سهوليت خاطر ٻنهي پاسن کان اهي
ڏاڪڻيون آهن، نه ته ڪکاون پکن کي رڳو هڪ پاسي کان.
چوندا آهن ته لاباري جي مند ۾، ٽري ٽان،_ ضلعي جي
مُک شهر، مان اهي ٽئي جابلو علائقا ائين لڳندا
آهن، ڄڻ ڪا نيري ربن ٻڌل سونهري وارن واري ڇوڪري،
سونهري تڏي تي ستي پئي هجي، ۽ هينئر هينئر ننڊ مان
جاڳي ڄنگهون پساريون هجئين. هيڊيون ڍڪيل سارين جون
ٻنيون سونهري تڏو آهن، ۽ وام رانگ ندي نيري ربن.
جڏهن ٻئي همراهه واهڻ جي وچ ۾ پهتا ته هنن سازن جا
سُر ٻڌا. پوءِ انهن سان گڏ هڪ عورت جو آواز اٿيو.
”اها اسان جي ڳائڻي نام نهو آهي.“ نگان چيو.
”ٺهيو، ته سپاهي هت ڪڪ ۽ اٻاڻڪا نه ٿيندا هوندا.“ ٽام چان چيو،
”سچي پچي اها نام نهو آهي؟ آواز ڏاڍو مٺو اٿس، ۽
سريلو پڻ، ڪو عجب ناهي ته چوڪيءَ جا سپاهي کيس
چاهيندا هجن... ڇا اها حقيقت آهي ته ڪاٽنگ ۾
سپاهين چيو هو ته ڇوڪريءَ جي راڳ ٻڌڻ خاطر گولي نه
هلائيندا؟“
”ائين آهي. ڏاڍو مزو ٿيو هو. انهن ۾ ڪن ته رڙ ڪري چيو هو ’او،
مٺڙي مائي، ٻيو راڳ ٻڌاءِ، اهو اسان جو عرض اٿئي.
اسان کي ڏاڍو وڻين ٿي، اسان گولي نه هلائينداسين.“
”ائين به ٺيڪ هوندو آهي. پر هو ڇا ڳائي؟ اهو هڪ ڏکيو سوال آهي
جنهن جي مون کي گهڻي خبر ڪانه پئي آهي. پر منهنجي
خيال ۾ راڳ اهڙو هجي جو دل ۽ دليل ٻنهي جي ترجماني
ڪندو هجي. اهو اهڙو هجڻ گهرجي جو سپاهين کي ڀاڙيتو
ٿيڻ کان بيزار ڪري، کين پنهنجي ٻارن ۽ زالن جي سوچ
ڏياري، هچارو محسوس ڪرائي، ۽ منجهن فوج مان ڀڄي
وڃڻ جو خيال پيدا ۽ پڪو ڪري. خشڪ نظرياتي پرچار به
نه هجي، پر بيهودي بڪواس به نه هئڻ گهرجي... جي هو
کيس پنهنجي پياري مائي ڪوٺين ٿا، ته سندس راڳ به
ڪافي جذباتي هئڻ گهرجي. نه؟“
”ايڏو نه جيڏو تون سمجهين ٿو. توکي خبر آهي ته اهي ڀاڙيتا سهڻي
ڇوڪريءَ سان ڪيئن ورتاءُ ڪندا آهن. نام نهو سدائين
واهياتن کي ڌڪاريندي آهي. ’اهي ڪيڙا!‘ هوءَ چوندي
آهي، ’جي اهو منهنجو انقلابي فرض نه هجي ها ته
قيامت تائين به منهنجو راڳ نه ٻڌي سگهن ها!‘“
”ننڍڙي ڊيپ جو ڇا حال آهي، راچ گيا مان آيل اسڪولي ڇوڪر، اهو
ڪيئن ٿو هلي؟“
”سٺو ڇوڪرو آهي. سڀ يونٽ کيس چاهيندا آهن. البت اهو سڀاويڪ آهي
ته جنهن قسم جي زندگي اسان گهاري رهيا آهيون سا هن
کي پريشان ڪري پيئي.“
شهري ڇوڪرا منڍ ۾ ائين ئي هوندا آهن. هن طرف پاڻ کي خاص ڌيان
ڏيڻ گهرجي. اهو اسان جو فرض آهي. هي هڪ اهڙي رفيق
جو پٽ آهي جو هڪ مهم تي مارجي ويو هو.“
هر وک سان موسيقي وڌندي پئي وئي. ٽام چان پري کان ئي ٽيوڊون جي
يڪتاري جو آواز سڃاڻي ورتو. ”جڏهن کان ٻڍو انڌو
ٿيو آهي“، هن چيو ”سندس يڪتارو وڄائڻ وڌيڪ هيجان
پيدا ڪندڙ ٿي پيو آهي.“
گهٽي جي ڇيڙي تي ٻنهي صدي پراڻو وڏو گدامڙيءَ جو وڻ ڏٺو جو
موسيقار جي ننڍڙيءَ لانڍي مٿان لامون ڦهلايون بيٺو
هو. هن جي ننڍي اڪيلي لانڍي ائين لڳي رهي هئي ڄڻ
ڪنهن رستي جي ڇيڙي تي ڪو ننڍڙو بقالقو دڪان هجي.
هڪ وڏو ڪتو ٽپو ڏيئي اٿيو، ٻنهي ڏانهن ڀونڪندو وڌي
آيو ۽ سندن پيرن کي چٽڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. اندر
لانڍيءَ ۾ پراڻي سُر ۾ ڳايل ”ماڻهو اٿي بيٺو“ جو
راڳ پورو ٿيو. هٿياربند پرچارڪ جٿي جا ماڻهو ٻڍڙي
۽ ڳائيڻيءَ کي ورايو بيٺا هئا. جيئن ئي ٻئي ماڻهو
اندر گهڙيا ته هرهڪ ڏانهن ڏٺو ۽ تعجب ۾ چيو ”ٽام
چان ۽ نگان!“
ٽام چان چوڌاري سڀن سان هٿ ملايو ۽ هڪ نوجوان سان ڀاڪر پاتو جو
اسڪول جو ٻار لڳي رهيو هو. ”ڇا حال آ ڊيپ؟ جاءِ
وڻئي ٿي ني؟“ هن مرڪندي پڇيو.
”بلڪل، چاچا!“ ڊيپ ڇوڪريءَ جيان لڄائيندي وراڻيو.
”۽ تو لاءِ به ڏينهن سڀاڳو هجي، مادام“ ٽام چان نام نهو سان هٿ
ملايو،
”توهان جو ڪهڙو حال آ چاچا؟“ ٽام چان ٻڍي انڌي ڏي ويو.
”ٽام چان، تون آن ڇا؟“ ٻڍڙي ڏڪندڙ هٿن سان چادر پنهنجي بت کي
ويڙهي، ۽ ماٺ ۾ هن جي وِڻي پڪڙي. ٿوري دير کان
پوءِ هن چيو، ”گهڻن ڏينهن کان پوءِ آيو آهين. يا
شايد وچ ۾ آيو هجين ۽ مون سان نه مليو هجين؟“
ٽام چان ڌيرج سان ٻڍڙي جي ڪمزور ڪلهن تي پنهنجا هٿ رکيا ”سڄو
وقت ڪم پويان هيس، چاچا. ائين ٿي نٿو سگهي ته مان
ڊئٽ اچان ۽ توهان کي نه ڏسان.“
”ٽم ڪٿي آهي؟“ ٽام چان چوڌاري نهاريندي پڇيو.
”درياهه تي مڇي مارڻ وئي آهي.“
ٻڍڙو ٽيوڊون ماٺ رهيو. هن جون بي نور اکيون ائين گهوري رهيون
هيون ڄڻ اهي جوڌي جي نقشي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪنديون
هجن. جن اکين سان هو قدرت ۽ انسان کي ڏسي سگهندو
هو، سي نو سال کن ٿيا ته اُجهامي چڪيون هيون.
هينئر هو پنهنجو پاڙو، گدامڙيءَ جو وڻ، جبلن جون
چوٽيون، ڪنارو يا پنهنجا پيارا نه پئي ڏسي سگهيو.
هر شيءَ جا ڪڏهن سندس اکين ۾ مسرت آڻيندي هئي،
هينئر روپ مٽائي ڪا ٻي شيءَ ٿي پئي. هن سان وڏي
ويڌن اها هئي جو هن ڄاتو پئي ته هن جي آس پاس هر
ڪا شيءَ بدلجي چڪي آهي. ۽ تڏهن به هو اها سٽ محسوس
ڪري يا ڏسي نه پئي سگهيو. ان ڪري هو تصور ڪندو هو
ته اها شيءَ ڪيئن پئي لڳي. ان ڪري ئي هو ٻين کان
وڌيڪ پرزور نموني خوشي محسوس ڪندو يا احتجاج ڪندو
هو. گهڻو وقت نه ٿيو هو، هن جي بلڪل ڀر ۾ ڇاڙتي
سرڪار جي چونڪيءَ جي سوئرن، هڪ فوجي جوڌي جوانڙيءَ
کي گدامڙيءَ جي وڻ جي ٿُڙ سان ٻڌو هو، ۽ پوءِ سندس
هٿ ڪوڪن سان ٿڙ ۾ قابو ڪيا هئائون. ٻڍڙي دانهون،
پاراتا ۽ گولين جا آواز ٻڌا هئا. پوءِ هڪ زوردار
رڙ ٻڌي هئائين. ”ديش ڀائي ساٿيو! پنهنجي ڀائٽيءَ
جو پلئه وٺو!“ ۽ پوءِ وڌيڪ گولين جا ٺڪاءَ. هن
پنهنجي جسم کي رڙين طرف ڌوڪيو ۽ اڇلايو پر دشمن هن
کي ڌڪي پاسي ڦٽو ڪيو. جڏهن هنن جي وکن جا آواز
جهڪا ٿي ويا ته هو وڻ طرف رڙهيو. ڇوڪريءَ پاڻ کي
ٿڙ وٽ اڇلائي ان کي ڀاڪر وجهي جهريل جيءَ سان
ريهون ڪيون هيون. اها سڄي رات ۽ ٻيو ڏينهن ڳوڙها
سندس اکين جي خالي کوپن کي ڀريندا رهيا هئا. هر
رات هو سوچيندو هو ته هن جوڌيءَ کي ڏٺو هو ۽ سندس
رڙيون ٻڌيون هيون. هو ذهن ۾ گدامڙيءَ جي، گولين
سان زخمي ۽ ڪوڪن سان سوراخيل ٿڙ جي تصوير ٺاهڻ جي
ڪوشش ڪندو هو. هن جي خيال ۾ اهو ٿڙ ائين ئي بدليو
۽ مٽيو هوندو.
ڇاڙتن خلاف هر احتجاجي مظاهري ڀيري، پوءِ توڙي کڻي اهو آگسٽ
واري ميهو ڳيءَ جي مهيني ۾ ڇو نه ٿيو هجي. جڏهن
چارا، ڪسيون ڪڙا ٿي ويندا هئا، هو پنهنجي ڏهٽيءَ
کي هٿ کان وٺي، در ٻاهران رستي تي اچي جلوس جو
انتظار ڪندو هو، پوءِ هو انهن سان گڏ پنهنجي آواز
اٿارڻ لاءِ، ضلعي شهر جي چونڪيءَ تائين ويندو هو.
مظاهري کان واپس ايندي هو پنهنجي گهر اڳيان واري
رستي جي، پيرن جي نشانن سان پُر هجڻ بابت تصور
ڪندو هو. اهڙيءَ ريت هو ٻين کان وڌيڪ خوشي ۽ تسڪين
محسوس ڪندو هو. بغاوت دوران، جڏهن به عوام ڇاڙتن
جي خوني دلالن تي ڪيس هلائيندا هئا، ته هو سدائين
اتي حاضر ٿي ويندو هو. جنهن ڏينهن هنن علائقي جي
بي رحم ۾ بي رحم ظالم مؤ تي مقدمو پئي هلايو، جڏهن
هائي ٿيپ هن کان انقلابي ڪورٽ جي نالي ۾ پڇيو ته
ڪهڙي سزا ڏيڻ گهرجي، ته ٻڍڙي پنهنجون ٻانهون مٿي
ڪري رڙ ڪئي هئي، ”موت! موت!“ هر ڪنهن کي ائين پئي
لڳو ڄڻ اوچتو هن جي نظر موٽي آئي هئي، هو مؤ جي
مارجڻ کان پوءِ لٺ تي گهر ڏانهن رڙهيو هو. هن جي
ڪاوڙ، تسڪين ۽ مسرت ۾ ڪابه مٽاسٽا نه ٿي هئي. اهي
ڳالهيون هن ۾ ايتريون اونهيون هيون جيترا اونها
سندس بي نور تارا هئا جي هن هينئر ٽام چان ڏانهن
ڦيريا هئا. ”مون جو ڪجهه چيو“ هن ايمانداريءَ سان
بيان جاري رکيو، ”سو توکي رنجائڻ لاءِ نه هو جڏهن
به وقت ملئي ته مون وٽان ٿي ويندو ڪر، مون کي خبر
آهي ته توهان انقلاب لاءِ ڪم ڪرڻ ۾ ڏاڍا رڌل آهيو.
مون لاءِ اهائي خوشيءَ جي ڳالهه آهي، ائين ڄڻ ته
تون مون وٽ آئين.“ ”چاچا سائين.“ ٽام چان جهٽ کان
پوءِ چيو، ”اڃا پيئندا آهيو؟“
جواب ڏيڻ کان اڳ ڪافي وقت ٻڍڙو چپ ۾ تڪيندو رهيو. ”هائو. پر
گهڻو نه.“
”چاچا جيترو گهٽ اوترو بهتر.“
”تون ٺيڪ ٿو چئين، اڄ اڳ وانگر نه رهي آهي. تون ٻڌاءِ ته اڳ
ڪنهن کي آرام جي ننڊ ايندي هئي؟ جڏهن ڪَنين ٻڌيو
هو ته ڪيئن نه هُو اسان جي همراهن جون ڪوپرا ٽيون
ڀڃيندا هئا؟ پر مان ته انڌو هيس، سو ڇا پئي ڪري
سگهيس؟ سواءِ ان جي جو جيڪي خوشنصيب بچي موٽندي
منهنجي لانڍيءَ اڳيان لنگهندا هئا، تن کي ڏيڻ لاءِ
پنهنجا چانور بچائي رکان، ۽ جڏهن هو لنگهي ويندا
هئا ته مان اکيون نه ٻوٽي سگهندو هوس ۽ پيئڻ شروع
ڪندو هوس.“ هن ساهي پٽي، ”پر جڏهن کان عوام اٿيو
آهي ته ڪو گهڻو ڪونه ٿو پيئان.“
ٽام چان ٻڍڙي جي هڏائين هٿ کي وڌيڪ زور سان جهليو. هن پنهنجي
اندر ۾ اجهل ۽ ڀڙڪندڙ جذبا اٿندا محسوس ڪيا.
(3)
ڪوين ڦتڪندڙ مڇين جي ڪنواٺي ورانڊي جي فرش تي رکي. پنهنجون
ٻانهون ٺونٺ تائين کُنجي، هن موڪري ڇُري سان بانس
جي اها سنهي ڪاٺي ڪٽڻ شروع ڪئي جنهن تي هن ڪِلين
سان مڇيون اٽڪايون هيون، هن اهي ڇلڻ شروع ڪيون.
کٻي هٿ جي کليل آڱرين سان هوءَ ان کي ڏکيو جهلي
پئي سگهي. چڱو شڪار ٿيو هو. ڪناري کان گهر ڏانهن
ايندي، هڪ هٿ مان مٽائي ٻئي هٿ ۾ رکندي، ماتا ساؤ
چيو هو ته چار سير هيون. جيئن جيئن ڇري پٺيءَ ۽
پاسي جا ڇلر لاهي رهي هئي تيئن مڇي واڱڻائي رنگ جي
لڳندي پئي وئي. وڏا ڇلڙ پاين جيان ڪرندڙ لڳي رهيا
هئا. ڪوين مڇيون هڪٻئي جي مٿان رکيون ۽ ڪم جاري
رکڻ کان اڳ مرڪ مرڪي. وڏي مڇيءَ تي هن جو ڦڙتي سان
چاڪو هلائيندو ڏسڻ به مزيدار پئي لڳو. هڪ ڌڪ سان
سڄي پاسي جا ڇلڙ گم ته ٻئي سان پُڇ جا. اک ٻوٽ ۾
مڇي پچڻ لاءِ تيار پئي ٿي وئي. ڇوڪريءَ ناريل جي
لوٽيءَ سان گهڙي مان پاڻي ڪڍي ديڳڙو ڀريو ۽ مڇي
ان ۾ ڦٽي ڪئي. ان کان پوءِ هن پاڻيءَ سان فرش
ڌوئي، گند ڪچرو ڪڍي ڇڏيو. ڪوين مڇيون پچائڻ جون
تياريون ئي پئي ڪيون جو هن ڏاڪڻ وٽ خوشي ڀريو آواز
ٻڌو ”امان! امان!“ اهو ٽام چان هو. ان کان پوءِ هن
ٻيو آواز ٻڌو ۽ يڪدم نگان جو مٺو ۽ ماٺو آواز
سڃاڻي وئي. هن مڇي هيٺ رکي هٿ ڌوتا ۽ نرڙ تي ڪريل
وارن جي چڳ هٿ سان سينڌي ڇڏي. ملاقاتين ڏانهن
ڊڪندي هن خوشيءَ وچان رڙڪئي ”اڙي، ادا ٽام!“
نگان ڏانهن هڪ کن لاءِ نگاهه ڦيرائي، هن وري ڄاڻي واڻي ٽام چان
سان ڳالهايو. هن پنهنجي مڱيندي تي کلڻ پئي چاهيو
جو اهڙي ڪاري گڊي پايو بيٺو هو، جا هن لاءِ تمام
وڏي هئي ۽ نه ڄاڻان ڪٿان هٿ ڪئي هئائين. نگان
پنهنجي مڱينديءَ کي ڪجهه ڪونه چيو. هو رڳو وچ ڪمري
۾ ويهي رهيو، ننڍڙي ٿَئي کي ڇڪي پاڻ ڏانهن ڪيائين
۽ هن کان ڊگهيون آواز ڪندڙ چميون وٺڻ لڳو. هر ڀيري
ننڍڙيءَ وري موٽ ۾ هن کان چمي پئي ورتي. هن ورجائڻ
لاءِ پئي چيس ڇو جو هوءَ ڏاڍيان نه وٺي رهي هئي.
نيٺ هن ٻانهون کولي ڪڪيءَ کي ٽام چان ڏانهن وڃڻ
ڏنو. هو ان ڏانهن ڊوڙي، جهٽ رڪي، هن کي ٻانهن هيٺ
ڪرڻ ڏنيون ۽ پوءِ ڪنڌ ۾ چنبڙي پيس. هو ٿَئِي کي
مرڪندڙ ۽ پيار ڀرين نظرن سان ڏسڻ لڳا. ماتا ساؤ
هميشـﮧ جيان پان سوپاري چٻاڙيندي خوشيءَ وچان
مرڪيو. سندس پويان بيٺل ڪوين، ڳلن ۾ کٻ آڻيندڙ
مُرڪ سان، پنهنجي ماءُ جي پهراڻ ۾ ٽاچني وڌي، سئو
جي مرڪ ڪجهه ماٺي هئي، پر هوءَ پنهنجي ڌيءَ جي هر
هڪ چرپر ڏسي فخر گاڏڙ خوشيءَ سان ٽمٽار هئي، سڄو
ڏيک کيس وڏي دلجاءِ ڏئي رهيو هو. ڇو جو ٿَئِي سندس
پيار جو ڦل هئي، هن جو ۽ سانِ جو جيئرو جاڳندو
پرتو هئي. ٿَئِي، پنهنجي تازگيءَ ۽ پاڪائي سان،
کين پاڻ ۾ ڳنڍي رکندڙ ڏور هئي.
”اسڪول ويندي آهين؟“ ٽام چان پڇيو.
”هائو، چاچا“، ڇوڪريءَ چٽي لهجي ۾ چيو.
”اڪيلي؟“
”نه، ناني سان“ اڳتي وڌڻ کان اڳ ۾ هن مختصر نموني نانيءَ ڏانهن
نهاريو ”توهان کي خبر آهي ته هوءَ هر روز مون سان
گڏ هلندي آهي.“
ماتا سئو پنهنجي کٽ تي ويٺي اها گفتگو ٻڌي، ۽ ڳالهين ۾ شامل ٿي.
هن آڱرين سان واڇن تان پان جي ڳاڙهاڻ اگهي ”هر روز
مان هن کي وٺي ويندي ۽ موٽائي آڻيندي آهيان.“ هن
چيو، ”پر هوءَ مڙي نٿي ۽ هر روز چوي ٿي ته ناني،
مان اڪيلي وڃان. مان وڃي سگهان ٿي. پر مان کيس پاڻ
وڃڻ ڪيئن ڇڏينديس؟ تون ئي ڏس نه ٽام چان! هر روز
اُڀ ۾ رڙندڙ هوائي جهاز، ۽ وقت بوقت ڪنارن تي گولي
باري ڪندڙ اکٻوٽ. مان وٺي ويندي آهيان ته به من ۾
ماٺ نه هوندي اٿم. جهاز جي آواز اچڻ سان ئي دل ڌڪ
ڌڪ شروع ڪندي اٿم. جي جهاز اچي وڃن، ۽ هيءَ رستي
تي اڪيلي هجي ته، لڪي ڇپي ڪيئن سگهندي؟“
”پر، ناني! اسان رستي تي الاهي کاهيون کوٽي ڇڏيون آهن.“ ننڍڙي
نينگر وراڻيو.
”ڏٺئي ٽام چان! ڪيئن نه دليل بازي شروع ڪيائين؟ پناهه گاهه؟ اهي
ته برابر آهن. پر جي اتي نانگ بلا هجي ته ڪيئن
ڪندي؟“ هن ترسي ٻيو پان ٺاهيو. ”ٻار“ هن اڳنا چيو،
”آواز ٻڌڻ سان ئي کڻي ٽپي پوندا آهن ۽ اهو به نه
ڏسندا آهن ته اتي ڪو نانگ وغيره ته ڪونهي. وڏا
ماڻهو به ائين ئي ڪندا آهن، پوءِ...“ ٽام چان، جو
پنهنجي پستول جي پٽي لاهڻ لاءِ پنهنجي گڊي لاهي
رهيو هو کلڻ ۾ اچي ڇٽو. هر ڪو ان کِل ۾ شامل ٿيو.
ڪوين ماءُ جي ڪلهي تي کاڏي رکي کلندي رهي. پوءِ
پاڻ جهلي چيائين، ”توهان کي ته خبر آ ته امان
هرڪنهن شيءَ کان ڊنل آهي.“
”هائو. امڙ! مان ڊڄڻي آهيان“، ماتا ساؤ ڏٻيءَ اک سان ننڍي ڌيءَ
ڏانهن ڏسندي چيو.
”نه، ماتا ساؤ، ڊڄڻي هر گز نه آهي“، ٽام چان ڄڻ پاڻ سان
ڳالهايو. هن کيس 1958ع ۾ سخت ۽ ڏڪائيندڙ آزماش مان
پار پوندو ڏٺو هو. اُن ڏهاڙي هان ڊئٽ چوڪيءَ جي
مناري تي ويٺي ٻن محافظن جبلن لڳ هڪ ڇوڪري کي
مينهن تي سوار ڏٺو. سگريٽ جي شرط تي هڪ سپاهيءَ
ٻار جو نشانو وٺي ان کي ماريو، جو بولاٽي کائي اچي
زمين تي ڪريو، بغاوت ڪري هان ڊئٽ جا ماڻهو ان جو
لاش چوڪيءَ تي کڻي ويا. هائي ٽيپ سئو ۽ پنهنجي زال
کي احتجاجي جلوس ڪڍندڙن ۾ شامل ٿيڻ لاءِ چيو ۽ کين
چيو ”ڪنهن به قيمت تي ان کي سزا ڏياريو جنهن اهو
ڪم ڪيو هو.“ هو پاڻ ۽ ٽام چان نديءَ جي ٻيءَ ڀر هڪ
گهر ۾ لڪي ويهي، ان جدوجهد جي روئداد ڏسڻ لڳا هئا.
سپاهي مظاهرين جو چوڪيءَ ڏانهن ويندڙ دڳ جهلي بيٺا
۽ هجوم جي الزامن جي جواب ۾ دعويٰ ڪرڻ لڳا ته
ڇوڪرو ائين گسي ويل گوليءَ جو شڪار ٿيو هو. پر
مظاهرين ڌوڪيندا اڳنا وڌندا ويا. ايتري ۾ هان ڊئٽ
چوڪيءَ جو ڪمانڊر زام اڳيان وڌي آيو ۽ پنهنجي
رائفل ماتا ساؤ ڏانهن سڌي ڪيائين جا مظاهرين جي
اڳواڻي ڪري رهي هئي. ”موٽي وڃ“، هن رڙ ڪئي، ”وک
وڌايئي ته، ٻڍڙي، مئي پئي هوندينءَ!“
هي اها نازڪ گهڙي هئي جنهن ۾ سندن سوڀ يا هار جو فيصلو ٿيڻو هو.
زام نالي وارو رت پياسي بدمعاش هو ۽ ماتا سائو کي
بنا ڪنهن سبب مارڻ جي اهل هو. جي هوءَ موٽي پئي ته
جدوجهد ختم ٿي پئي. هوءَ جبل جيان اڏول ٿي وئي. هن
زام کي ڪجهه چيو، پر ٽام چان ڪافي پري هئڻ سبب ٻڌي
نه سگهيو. هن رڳو رائفل کي چُرندو ڏٺو. ايتري ۾ هڪ
عورت وڌي ۽ ماتا سائو ۽ رائفل جي وچ ۾ اچي بيٺي.
هوءَ چوڪيءَ جي ڪمانڊر جي ماءُ بيگم ڪازوئي هئي.
هن پنهنجي پٽ کي ڪجهه چيو ۽ پوءِ قطعي فيصلي ڪن
انداز سان رائفل هٽائي. ماتا ساؤ ۽ مظاهرين ان جو
فائدو ورتو ۽ چوڪيءَ ۾ ڌوڪي پيا.
آخر ۾ دشمن کي خوني جهلي گرفتار ڪرڻو پيو. زام هن کي جيل اماڻڻ
جو انجام ڪيو. موٽندي، ٽام چان ماتا ساؤ کان پڇيو
ته هن زام کي ڇا چيو هو.
”چيو مانس“، ماتا ساؤ وراڻيو، ”زام، جي مون کي ماريئي ته ڄڻ
بيگم ڪازوئي کي ماريئي!“ ۽ زام جي ماءُ چيو، ”ماتا
ساؤ تي گولي نه هلاءِ، مون تي هلاءِ_ هلاءِ، هي
ٿئي منهنجي ڇاتي زام هڻ گولي!“ زام گهوڙي کي ڇڪي
نه سگهيو. هو ناميارو ۽ ظالم بدمعاش هو، پر ماءُ
تي گولي هلائڻ ۾ هٻڪيو پئي، هينئر بيگم ساؤ ڏانهن
نهاريندي، ٽام چان کي ائين لڳو ڄڻ اهو واقعو ڪالهه
ٿيو هو جنهن ۾ هوءَ زام جي تاڻيل رائيفل آڏو اڻ ٽر
ٿي بيٺي هئي.
”جهازن کان ته ڏاڍي ڊنل ٿي نظر اچين، امان“، هن چيو ”پر زام جي
بندوق کان ته بيپرواهه هئينءَ، سو ڪيئن“، ڪا مهل
ماتا ساؤ رهي، پوءِ چيائين ”جهازن جو پڻ ڀوُ ڪين
اٿم.“ هن اکر اکر ڪري هوريان هوريان چيو ”پر رڳو
اولاد ۽ اولاد جي اولاد جو اونو ٿئيم ٿو. قبر
ڪنڌيءَ ويٺي آهيان، سو ڀوُ ڇا جو ٿيندو؟“ هن
ڳالهائڻ جاري رکيو، ”مڙيئي چوڻ ڪاڻ اهو چيم، نه ته
مرڻ لاءِ تيار نه آهيان، مون کي اتحاد جي ڏينهن
تائين جيئڻو آهي. مون کي پنهنجن اکين سان صدر هوُ
(هوچي منهه) جو منهن ڏسڻو آهي. ان کان پوءِ مان
آرام سان مري سگهنديس.“
”ڳڻتي نه ڪر، امڙ، ديرمدير تون ضرور اهو سڀڪجهه ڏسندينءَ.“
”سچي ٽام چان؟ سچي، پٽ؟“
هن پنهنجو سوال ورجايو، ۽ سوالي اکين سان جوان ڏانهن ڪنڌ
ڦيرايو، ڄڻ کانئس پڇي رهي هجي، ”وڌيڪ نئين خبر
ڪهڙي اٿي؟ پارٽي ڇا ٿي چوي؟ مون کي ٻڌاءِ ته جيئن
مان به توهان سان خوشين ۾ شريڪ ٿي سگهان.“
هن جي خيال ۾ ٽام چان، سڀني کان اڳ ۾، هر ڳالهه سمجهي ۽ ڄاتي
پئي. فوجي جوان جو ڪجهه چيو پئي ان تي هن ويساهه
ڪيو پئي. ڇاڪاڻ جو هن جو پارٽيءَ ۾ پورو پورو
ڀروسو هو، جنهن جي نمائندي طور ٽام چان سندس، گهر
۾ سندس واهڻ جي سار سنڀال لهي رهيو هو ۽ هر ڳالهه
صحيح ۽ سهڻي نموني پوري ڪرڻ ۽ ڪرائڻ لاءِ ڪوشش وٺي
رهيو هو.
”هائو، امڙ، پڪ ئي پڪ“، ٽام چان وراڻيو، ”ڏکيا ڏينهن پورا ٿي
رهيا آهن، امن کان اڳ اسان اتحاد چاهيون ٿا. پر
امريڪي ۽ نگوڊن ڊيم اسان کي اهو حق به نٿا ڏين.
جيڪو اتحاد لاءِ چوي ٿو تنهن جو سر قلم ڪيو وڃي ٿو
۽ پيٽ ڦاڙيو وڃي ٿو. اهو گهڻو وقت نه هلي سگهندو.
اسين هينئر گڏجي اٿي کڙا ٿيا آهيون. هاڻي شروع ٿيو
آهي ته ماٺ تڏهن ٿيندي جڏهن امن ۽ مانَ سان رهڻ جو
حق حاصل ڪري وٺنداسين.“
”گهڻو وقت وڙهڻو پوندو ڇا؟“
”جيستائين ظلم ۽ جبر جاري هوندو تيستائين اها جنگ جاري رهندي.
هن جدوجهد ۾ هر ڪو ايستائين پنهنجو ڪردار ادا
ڪندو،جيستائين آمريڪي نڪري نه چڪا آهن.“ مون کي ته
سڀ نٺر ٿا لڳن، ڪڏهن جان ڇڏيندا؟“
”اهي تڏهن ئي جند ڇڏيندا جڏهن اسان کين ڌڪينداسين. جيئن اڳ
فرانسين سان ڪيو سين.“
ماتا ساؤ پنهنجا هٿ جهوليءَ ۾ وڌا ۽ آواز ماٺو ڪيو، ”مان اهو
سڀڪجهه سمجهان ٿي، پر...“ سندس زبان هٻڪي، ”پر مون
کي ڳڻتي رڳو توهان جي آهي، توهان جوانن جي، جيڪي
پنهنجا گهرٻار ڇڙوڇڙ ۽ دربدر ڏسو ٿا. مان ڀُتي ڀاڻ
جو ڇاهي... پر ٻڌو ٻيلي، مان ان ڪم جي باوجود به
توهان سان پاڇي جيان ڪڍ لڳي رهنديس. توهان ڪاڏي به
وڃو مان توهان جي ڪڍ هونديس، مان اڃا به سياسي
جدوجهد ۾ حصي وٺڻ جي لائق آهيان. مان فوجين لاءِ
رڌپچاءُ ڪري سگهان ٿي.“
هن محسوس ڪيو ته ڪوين اڃا سندس ڪلهي سان لڳي بيٺي هئي، هن ڌيرج
سان ڇوڪريءَ کي ڇُهيو ”اتي ڇو بيٺي آهين؟ وڃي مڇي
تيار ڪر پٽ، دير پئي ٿئي. هنن لاءِ ماني تيار ڪرڻ
جي مهل ٿي وئي آهي.“
ڪوين هوريان هوريان پنهنجي کاڏي ماءُ جي ڪلهي تان هٽائي ۽ رڌڻي
۾ هلي وئي. نگان به ٿَئِي کي هٿ کان جهلي سندس
پٺيان ويو. ڪوين مڇي ابتي ڪري ڇري سندس پيٽ تي رکي
جهڪي آواز ۾ هن نگان کان سوال ڪيو، جو سندس پٺيان
بيٺو پستول لاهي ڀت ۾ ٽنگي رهيو هو، ”اها گڊي ڪنهن
کان ورتئي؟“
”ڪامريڊ ٿام کان.“
”۽ مان جيڪو جوڙو مڪومانءِ؟“
”سنگتين کي ڏيئي ڇڏيم.“
”وري به!“ هن مڇيءَ کي ڌوئي پاڻي صاف ڪيو، ۽ پوءِ چيو، ”خبر
اٿئي ته سئو ڏي مڙسهنس وٽان خط آيو آهي؟“
”هائو، اتر ۾ هينئر حالتون سڌري ويون آهن.“
”ٻيو نه ته ڇا ٿيندو؟“ ڪوين گهنڊ وجهي چيو، ”اڀياس، تعليم، هنن
وٽ ڪنهن به شيءَ جي کوٽ ناهي. سانِ سٺو ماڻهو آهي.
سندس خط پڙهي مون کي ساڻس ڪلي همدردي پئي ٿئي. ڏس
نه، ڪيئن نه زال کي هر ڳالهه بابت هدايت ڏني
اٿائين. صبر ڪر. ٿَئِي جي تعليم تي ڌيان ڌر...“
هوءَ کن لاءِ رڪي ۽ پوءِ تمام جهڪي نوع ۾ چيائين،
”هن اسان لاءِ به پڇيو آهي...“
”اسان جي خبر ڪيئن پيس؟“
”سئو لکيو هوس. خبر ٿي ته سانِ سئو ڏانهن ارڙهن خط لکيا آهن،_
تو جيان ناهي جنهن مون ڏي نه لکڻ پنهنجو اصول ٺاهي
ڇڏيو آهي.“
نگان سندس صدري کي جهلي سٽ ڏني، ”وري ته چئجانءِ! سچ پچ مان
توڏي ڪڏهن به نه لکيو هو؟“ ڇوڪري مرڪي پر ڪو جواب
نه ڏنائين. نگان اڃا به زور سان صدريءَ کي ڇڪيو.
جواب ڪوبه نه مليو. هن سندس پاسي ۾ اَڱر ٽنبي،
سندس مڱينديءَ رڙ ڪئي، ”نه ڪر! ڪم نه ڪرڻ ڏيندين
ڇا. پر... تو ته رڳو هڪ خط لکيو ني!“
”گهڻا؟“ نگان کيس وڌيڪ ڪتڪتائي ڪندي چيو.
”ٻه،... ٻه،“
ٿَئِي تاڙي وڄائي نگان جي همت افزائي ڪئي. ”وري چاچا! وري
ڪتڪتائي ڪرينس!“
ڪوين چپ ڀڪوڙي ننڍڙيءَ ڏي منهن ڪيو. ”تون به چاچي جو پاسو ٿي
وٺين، هان؟ ٺيڪ آ، اڳنا راند به نه ڪرائيندي
مانءِ.“
ڇوڪري نگان جي ٻانهن ۾ لڙڪي پئي، ۽ جواب ڏنائين، ”مون کي ڪهڙي
پرواهه. مان چاچا نگان سان کيڏنديس!“
”ٺيڪ آ، ٺيڪ آ! وڃي کيڏينس، وڃ! ڏسندم ته سڀاڻي ڪنهن سان ٿي
کيڏئين!“
ٿئي نگان کي چنبڙي پئي ۽ اکيون ڏانهس ڪيائين ”چاچا، اڄ ئي هليا
ويندؤ ڇا؟ ترسو ني، مون سان پرنهين تائين، تان
پرنهينءَ تائين، ترينهن تائين راند کيڏندؤ ني؟ ها
ني؟“
قدمن جا آواز آيا ته نگان ٿورو هٽي، رڌڻي ۾ ايندڙ ساؤ کي وڃڻ
لاءِ رستو ڏنو. ”گهڻو وقت گهر رهندين، نگان؟“ هن
پڇيو. امان شايد ترينهن تائين رهان.“ نوجوان جواب
ڏنو. اوچتو هو وري گنڀير ٿي ويو. هن پنهنجو هٿ
وارن تان گهمائي ڳچيءَ تي آڻي جهليو. ڪوين اهڙي
غير فطرتي بيهڪ جي انداز تي کِل کي روڪڻ جي ڪوشش
ڪئي ۽ مڇي ۾ ريڌي رهي.
”ڇا پئي رڌين، ڪوين؟“
”شوروي سان مڇي.“
”سٺي سڻڀي آ، ڏاڍي ٺاهوڪي ٿيندي، ۽ کيکڙا ۽ گانگٽ؟“
”گانگٽ ٽماٽي جي چٽڻيءَ سان ۽ کيکڙا سرڪي ۾، سٺو ٿيندو نه،
امان؟“
”سهڻو، اسان جي ساک هاڻي تنهنجي هٿ ۾ آهي.“ ساؤ ماتا مرڪي ۽
موٽي وئي. هن جو ڪجهه چيو سو ٺيڪ هو. هن کي پنهنجي
ڌئين ۾ پورو پورو ويساهه هو. سئو ۽ ڪوين سٺيون
راڌيون هيون. هو ننڍيون هيون جو پاڻ کين خيال سان
رڌ پچاءُ سيکاريو هئائين. هو سدائين کين چوندي هئي
ته اسان غريب آهيون. ان ڪري ننڍي ۾ ننڍي ڪرڙي به
چڱي پوريءَ ريت پچڻ گهرجي.“
حقيقت ۾ هوءَ انقلاب کان اڳ ۾ غريب هئي. پر ان کان پوءِ، هڪ
فوجي انقلابيءَ جي وڌوا جي حيثيت ۾، هن کي ٻه
گهنٽا کن ڀلي زمين باغ واري ملي هئي. سندس مڙس کي
1940ع ۾ پنجن ٻين ڄڻن سان گڏ هان ڊئٽ ۾ ئي گولي
هڻي ان ڏوهه ۾ ماريو ويو هو ته هي ڪميونسٽ هو ۽
هٿيار رکندو هو. هو جابلو مڙهيءَ ۾ بندوقون ۽ هٿ
بم ٺاهيندا هئا. ماتا ساؤ جو پهريون پٽ ماپ وان
واهه ڀرسان گوريلا ويڙهه ۾ شهيد ٿيو هو. سندس
ڄاٽو، سئو جو مڙس، ان پٽ جو ٻانهن ٻيلي! هو. سڄي
ڪٽنب_ پيءُ، ٻار، ڄاٽو، ماءُ پنهنجي زندگيءَ جا
پلاند انقلاب سان ڳنڍي ڇڏيا هئا، 62 سال، آزمائش ۽
اڙانگن سفرن سندس مٿو اڇو ڪري ڇڏيو هو. پر هوءَ ان
چوڻ کان ڪڏهن به نه رڪي، ”الله جو شڪر آ، مون ۾
اڃا ايتري سگهه آهي جو باغ ۾ ڪم ڪريان ۽ ساريون
راهيان. ان ڪري پڪ ئي پڪ ملڪ جو اتحاد اکين
ڏسنديس!“
دراصل هوءَ هرممڪن ناتي انقلاب سان ڳنڍيل هئي،_ سندس مڙس ۽ ٻار،
سندس باغيچو ۽ سارين جي کيتي، سندس ماس ۽ رت. هن
پنهنجون سڀ آسون اميدون انقلاب سان وابسته ڪري
ڇڏيون هيون ۽ اها خوشي سندس عظيم ۽ ساديءَ دل کي
ڪڏهن ماٺو ڪندي هئي ته ڪڏهن اڀاريندي هئي. ان ڪري
ان مهل نگان، ٽام چان ۽ سڄي گهر کي پنهنجي چوڌاري
ڪٺو ڏسي، سندس منهن ٻهڪي پيو هو.
هوءَ وڏي ڪمري ۾ ٺيڪ ان مهل گهڙي جنهن مهل سئو مڙس وٽان آيل خط
ٽام چان کي ڏيکاري رهي هئي. ماتا ساؤ ڌيءَ کي چيو،
”مان سندس مطلب پورو نه سمجهيو آهي، ڇو جو رڳو هڪ
دفعو ٻڌو اٿم. پڙهه ته پٽ. اڄ رات مان ڪوين کي
چونديس ته هوريان هوريان مون کي پڙهي ٻڌائي. سانِ
جي سوچ ڏاڍي گهري آهي، ان ڪري ضروري آهي ته کيس
سمجهڻ لاءِ سندس هر لفظ تورڻ تڪڻ کپي.“
خط پڙهندي، ٽام چان رکي رکي مرڪيو پئي. سئو هن کي فوٽو ڏنو جنهن
کي هن هر رخ کان جاچي ڏٺو. ”ڪجهه ٿلهو ٿي ويو آهي،
۽ چمڙي به اڳ کان اڇي ٿي وئي اٿس.“ هن مرڪندي ۽
فوٽو سئو کي موٽائيندي چيو.
”ڏس نه، سوشلسٽ ملڪ ۾ رهڻ جو مطلب ڇا آهي!“ ماتا ساؤ وڌيڪ چرهي
۽ سرهي ٿي ويئي. پر سئو ڪجهه ڳڻتيءَ واري لهجي ۾
چيو، ”مان کيس جو فوٽو موڪليو هو، ان ۾ مان ڏاڍي
سنهي آهيان. اهو جيل مان نڪرڻ بعد ستت ئي ڪڍرايو
هئم.“
ماتا ساؤ به زبان چوري ”ان پڃري ۾ رهي تون ٿلهي ٿي به ڪيئن پئي
سگهينءَ؟“
ٽام چان وري به مرڪيو ۽ پوءِ مرڪ چپن تي مري وئي، ”ٻڌ، سؤ“، هن
چيو ”تنهنجو فوٽو املهه ۽ امر آهي. هر ڪنهن وٽ
اهڙو فخر جوڳو فوٽو نه هوندو آهي. مون کي پڪ آهي
ته سانِ ان فوٽي کي ٻئي هر فوٽي تي ترجيح ڏيندو.
ڳالهه رڳو اها آهي ته ڇا تو هن کي ٻڌايو ته اهو
جيل مان نڪرڻ وقت ڪڍيو ويو هيو؟“
”هائو، پر ٻين لفظن ۾، هيئن، ”هي فوٽو منهنجي حادثي کان
پوءِ...“
”پوءِ ته کيس سمجهي وڃڻ گهرجي.“
”هائو... ضرور.“
(4)
ماتا ساؤ، خاص موقعن لاءِ رکيل، گلن واري تڏن جي ٻي جوڙي مان
هڪ صندل تي وڇايو. نگان ۽ ٽام چان چانهه پي رهيا
هئا جو هنن گهٽيءَ مان هائي ٿيپ جو آواز ٻڌو، نگان
اٿي در طرف ويو. هائي ٿيپ اڱڻ ۾ گهڙي چڪو هو. نئون
آيل همراهه سگهاري هڏڪاٺ وارو ۽ رعبدار هو. کيس
مٿي تي پٽاپٽي رومال رکيل هو ۽ ڪڇ ۾ ڪاغذن رکڻ جو
ٿيلهو هيس، ۽ ڪلهي ۾ جپاني ٽرانسٽر ريڊيو لڙڪي
رهيو هوس. نگان کي فوجي سلام ڪندي هو ٻه ٻه ڏاڪا
چڙهڻ لڳو. جيتوڻيڪ سندس ٻئي پٻ ڪٽيل هئا، تڏهن به
هن کي ائين ڪندي ڪا ڏکيائي ڪانه پئي ٿي. ”هينئر
آيو آهين ڇا، نگان؟ ٽام چان ڪٿي آهي؟“
”هتي ئي.“
ڪمري ۾ گهڙندي ئي پارٽي سيل جي سيڪريٽريءَ پنهنجو ٿيلهو صندل تي
ڦٽو ڪيو ٽام چان کي اک ڀڳي.
”هاڻي آئين ڇا؟“ پوءِ هن پنهنجن گڊي کولي ۽ رومال لاهي پنهنجي
ڇاتيءَ تان پگهر جا ڦُڙا اگهيا.
ٽام چان پيالي چانهه جي ڀري هائي ٿيپ جي اڳيان رکي. کلندي هن
پيالي کڻي، ”توهان جي انتظار ته پريشان ڪري ڇڏيو
هو.“ هن چيو ”هُو کان واپس کنيل زمين جي وري
ورهاست ڏاڍو ڏکيو ڪم ٿو لڳي.“
”توکي خبر آ ته اهو سولو ڪم نه آهي.“
”مان ته ڪڏهن ڪونه چيو آهي ته ڪو اهو سولو ڪم آهي.“ ٽام چان
ورندي ڏنيس.
هائي ٿيپ سرڙاٽ ڪري چانهن جو ڍڪ ڀريو. ”مان ڪيترن ئي مسئلن تي
توکان صلاح وٺڻ لاءِ ترسيو پيو آهيان مثال طور،
ته...“ اشاري سان ٽام چان هن کي جهليو. ”ترس،
چانهه پيءُ، ۽ ترسي ماني اسان سان کاءُ. ڪاروباري
ڳالهيون سڀاڻي تائين رڪجي سگهن ٿيون. اڄ جو ڏينهن
آرام ڪر، پريا مڙس، ۽ پنهنجون ڳڻتيون وساري ڇڏ.“
هائي ٿيپ صندل تي ويهي رهيو ۽ چانهه جون ٽي پياليون هڪٻئي پٺيان
پي ويو. ڪمري ۾ اندر گهڙندي ماتا ساؤ چيو، ”اڇا،
هاڻي ٿيپ به اچي ويو، باقي آنهه بارين ۽ نام ٽان
ڪٿي آهن؟“
”مون کي خبر ڪونهي، امڙ، مان سڌو گهران ٿو اچان.“
”مان ته نياپو ڪيوهين ته شام اسان وٽ اچي ماني کائجو، پر اڃا
تائين ظاهر ڪونه ٿيا آهن.“
”انهن جي ڳڻتي نه ڪر، امان.“
ڪوين اندر گهڙي. سندس هٿن ۾ پليٽون هيون جن مان ٻاڦ نڪري رهي
هئي. مَردن سَري هن کي لنگهڻ جو دڳ ڏنو. ڇوڪريءَ
هڪ کيکڙن جي ۽ هڪ گانگٽن جي پليٽ وچ تڏي تي رکي.
خوشبو سندن وات پاڻي پاڻي ڪري ڇڏيا. خاص ڪري
جهينگا، آڱوٺي جيترا ڊگها ۽ گلابي، جي ٽماٽن جي
ڳاڙهي رس ۾ تري رهيا هئا. سئو پويان جست جي ٿانوَ
۾ سرڪي ڀنل پپيتي جون ڦارون ۽ مڇيءَ جو ڪباب کڻي
آئي.
هائي ٿيپ نِوڙي کاڌو تپاسيو ۽ هٿن جون تريون مهٽيون. هن سؤ کي
ٻانهن کان جهليو ۽ چيو، ”ننڍڙي، کاڌا سڀ لذيذ ٿا
لڳن. مان زال کي چوان ٿو ته اچي توهان ٻنهي کان
سبق وٺي. پر جي رڳو اهو کاڌو ٿا کارايو ته اسان
ڪونه ويهنداسين.“
”اڃا تريل مڇي به آهي.“ ڪوين امالڪ وراڻيو.
هائي ٿيپ تاڙي وڄائي. ”تريل مڇي! نه، ان تي به ڪونه ويهنداسين.“
هن ناڪار ۾ ڪنڌ لوڏي چيو.
ڪوين جون اکيون ڦاٽي ويون.
”چري!“ سئو کيس چيو ”هائي ٿيپ کي سڃاڻين نه؟ سمجهين نٿي ته توکي
چيڙائي پيو؟“
هائي ٿيپ دلجاءِ سان کليو. ”تون تيز آهين، سئو. ڏس، جي منهنجو
اشارو سمجهين ٿي ته اها شيءَ آڻي ڏي ۽ جلدي!“
سئو کلي ماتا ساؤ ڏانهن منهن ڪيو.
”ٺيڪ آ“ ماتا ساؤ چيو، ”وڃي ننڍي ڪمري ۾ ڏس. هڪ بوتل کوڙ ٿيندي،
نه ته هائي ٿيپ بک هڙتال ڪندو.“ سئو ڪمري ۾ وئي ۽
اتان شراب جي شيشي سان موٽي. هائي ٿيپ اها کسي
ائين سيني سان لاتي ڄڻ کيس ڀؤ هو ته متان ڪو ٻيو
اچي کانئس اها کسي وڃي. هن وڌاءُ وارو ڇوٽڪاري جو
ساهه کنيو، ۽ پنهنجي ٻن رفيقن کي شريڪ ٿيڻ جو سنگل
ڏنو. هن نگان ڏي گهوريندي جهڪي آواز ۾ چيو،
”منهنجا پيارا يار، پنهنجي مڱينديءَ جي گهر ۾
تنهنجي مسڪين ۽ ماريل ڪتي جهڙي صورت ڏسي، مون کي
توسان همدردي ٿي ٿئي.“ پوءِ هن ماتا ساؤ ڏانهن
منهن ڪيو، ”امان، هن جي ظاهري صورت تي نه ڀلجانءِ،
ٻئي ڪنهن گهر ۾ هجي ها ته هن مهل تائين چرچن ۽
ٽهڪن سان گهر لوڏي ڇڏي ها.“
ماتا ساؤ ڪنڌ لوڏي کِلي. هائي ٿيپ پنهنجي دوست نگان ڏانهن دل
جمعيءَ سان نهاريو جو هينئر ٽيبل تي ويهي چڪو هو.
گلاس ۾ شراب اوتيندي هائي ٿيپ ماتا ساؤ تي به پيئڻ
لاءِ زور ڀريو، پر هن انڪار ڪيو، ڪوين ۽ سئو به
ناڪار ۾ ڪنڌ لوڏيا. سو هن ٽام چان ۽ نگان سان گڏ
پيئڻ شروع ڪيو. جيئن ئي هنن گلاس پاڻ ۾ ٽڪرايا، ته
هنن اڱڻ ۾ پيرن جا آواز ٻڌا. هنن اڃا گلاس چپن تي
ئي نه آندا ته ٽان ۽ بارين اندر ڌوڪي آيا. ٽام چان
۽ نگان سان هٿ ملائي هو ٽيبل تي ويهي رهيا. ٽام
ماٺي آواز ۾ چيو ”هينئر خبر پئي آهي ته دشمن ٽري
ٽان ۾ هزار کان به مٿي ماڻهو ڪٺا ڪري رهيو آهي.
سڀاڻي پڪ ئي پڪ ڪٿي صفائي ٿيندي، پر ڪٿي، سا خبر
ڪانه اٿئون.“
”گهڻا؟ هزار؟“ ٽام چان پڇيو.
ٽام ڪنڌ لوڏ ڪئي. ”هڪ بٽالين باقاعدي فوج جي، هڪ بٽالين شهري
گارڊس جي، ۽ هڪ ڪمپني رينجرس جي.“
”زام جي“، بارين وضاحت ڪئي، ”هنن ته ائين پئي چيو.“
ٽام چان ڳاڙهو ٿي ويو پر ڪجهه نه ڪڇيو. هن اڳتي جهڪي بوتل کنئين
۽ ان کي ٻجي ڏني. هن پوءِ اها وڌائي سئو کي ڏني ۽
واپس کڻي وڃڻ لاءِ چيو، ”جيڪڏهن اها ڳالهه آهي ته
هڪ ننڍڙو گلاس ئي ڪافي آهي.“ هن گنڀيرتا سان چيو.
”امڙ اچو ته جلدي ماني کائي وٺون، توهان به اچو
سئو ڪوين جلدي ڪريو. مان سمجهان ٿو هو اسان تي
حملو ڪندا، پر اهو باک ڦٽيءَ کان اڳ ۾ نه ڪري
سگهندا. تنهن هوندي به اسان کي بچاءَ ڪرڻ گهرجي ڇو
جو زام جي ڪمپني حصو وٺي رهي آهي. اهي شايد سوير
ئي ٽپي پون.“
ماني کائي پوري ڪرڻ تائين ماتا ساؤ ترسي ته جيئن خالي ٿانوَ کڻي
وڃي، مرد ساڳي ئي صندل تي گول چڪر ۾ ٿي ويٺا. هائي
ٿيپ مٿي تي رومال ٻڌو ۽ چيو، ”اهو ظاهر آهي ته هو
هتي ايندا. ان ڪري منهنجي رٿ آهي ته بحث مختصر ڪري
تياريون ڪرڻ گهرجن. منهنجي صلاح آهي ته، بارين
گوريلا ڪٺا ڪري جي کاهين ۾ ڪلا کوڙين. منهنجي زال
مظاهرين جو ٽولو تيار ڪندي. دشمن کي ڇتي ٿيڻ کان
روڪڻ لاءِ ضروري آهي ته قانوني جدوجهد به شروع
ڪجي. مان زال کي ان لاءِ چوندس.“
ٽام چان آڱريون صندل تي وڄائڻ لڳو. ”مان هائي ٿيپ سان متفق
آهيان.“ هن چيو ”پر اسان کي اهو به نه وسارڻ گهرجي
ته هڪ هزار ماڻهو وڏي شيء آهي. اسان جا زير زمين
پناهه گاهه کان گهڻو پري آهن؟ موٽ لاءِ به ڪي
جايون تيار ڪيون ويون آهن يا نه؟“
”لڪڻ لاءِ ڪي چڱيون جايون ڪين آهن. چند ٽولن لاءِ ئي ڪافي
ٿينديون. وارياسي زمين ۾ کوٽڻ ڏاڍيون ڏکيون آهن.
اسان جو ارادو دشمن سان ڀاڄين واري ٻنيءَ وٽ
سامهون ٿيڻ جو آهي. جي نه بيهي سگهياسين ته غار ڏي
هليا هلنداسين.“
جهٽ لاءِ ٽام چان چپ رهيو. سندس چهري تي ڳڻتيءَ جي لهر ڊوڙي
وئي. ”جيتري قدر ٿي سگهي اوتري قدر اسان کي کاهين
۾ لڪڻ جي جاين جي مسئلي کي حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ
گهرجي، نه ته چڱيءَ ريت منهن نه ڏئي سگهنداسين...“
”پر غار بچاءَ جو سٺو ڪم ڏيندي.“ بارين چيو، ”ات هڪ ماڻهو ئي
سئو کي جهلي سگهندو. گذريل ڀيري به ائين ئي ڪيو
ويو هو.
”ٺيڪ آ! پر هينئر صورتحال ٻي آهي. مان مڃان ٿو ته هان ڊئٽ جي
غار بچاءَ لاءِ ڏاڍي سودمند آهي، پر اسان کي اهو
مسئلو رڳو غار جي نقطه نظر کان نه ڏسڻ گهرجي. جيئن
ته اسان کي واهڻ ۾ لڪڻ جون جايون ڪين آهن، ان ڪري
اڻ هوند سبب اسان کي اهو ئي حل اختيار ڪرڻو پوندو.
پر آئيندي لاءِ اسان کي بچاءَ ۽ لڪڻ لاءِ رڳو ان
تي آڌار نه رکڻ گهرجي.“ پوءِ نگان ڏانهن منهن ڪندي
ٽام چان چيو، ”توکي ۽ تنهنجي پرچارڪ جٿي کي گوريلن
سان گڏ رهڻو پوندو.“
”ٺيڪ آ اسان وٽ ٽي عام رائفلون، ٽي گلپستن رائفلون ۽ پندرهن هٿ
بم آهن، هر ڪو وڙهڻ لاءِ تيار آهي.“ بارين خوشيءَ
وچان زور سان نگان جو هٿ پڪڙيو.
”منهنجي خيال ۾“ هائي ٿيپ چيو، ”ٽام چان کي هت نه ترسڻ گهرجي.“
”مان بلڪل اتفاق نٿو ڪريان. مان توهان سان ئي رهندس.“ ٿوري سوچڻ
کان پوءِ ٽام چان چيو. پوءِ هائي ٿيپ کي پاڻ ڏانهن
ڇڪيندي هن هوريان چيو ”مان ڳوٺڙي ۾ ترسي سياسي
جدوجهد ۾ مدد ۽ هدايت ڪندس. اهڙو ڪو گهر سجهئي
جنهن ۾ مان رهي سگهان؟“
هائي ٿيپ جي اکين ۾ خوشيءَ جي جوت ٽمڪي، هن بنا هٻڪ جي وراڻيو،
”منهنجو گهر! منهنجي زال سياسي جنگ واري جٿي جي
انچارج آهي. هوءَ تنهنجي مدد تي ڏاڍي خوش ٿيندي.
خوش قسمتيءَ سان مون واري پناهه گاهه به مضبوط
آهي. اهو ڏاڍو سٺو ٿيندو.“
ٽام چان قبولڻ جي انداز ۾ ڪنڌ لوڏيو. ”ڪنهن ماڻهوءَ کي يڪدم
موڪليو ته لنهه ڪئنهه مان منهنجي محافظ ڊئٽ کي سڏي
اچي. هو به مدد گار ٿي سگهي ٿو. هڪ رائفل به وڌندي
۽ هن جو نشانو به چوٽ جو آهي.“
اهو ڪم بارين پاڻ تي کنيو. ان مهل ٽان، جو بچاءُ جو انچارج هو،
هنن کي جهڪي آواز ۾ چيو، ”اڃا ٻيو هڪ ڪم به ڪرڻو
آهي، جي دشمن اندر گهڙي آيو ته هو ضرور ڳوٺ مان
خابرو استعمال ڪندو. اسان جي واهڻ ۾ به اڃا هڪ
خابرو باقي ڇڙواڳ گهمندو ٿو وتي. اسان کي اهو به
فيصلو ڪرڻو آهي ته ان کي ڇا ڪجي، نه ته ٻيءَ حالت
۾...“
”اسان کي ان کي ڏسڻو پوندو. اهو مڇيءَ وارو ڏاڍو خطرناڪ آهي، ۽
اهڙي ئي سندس زال.“
”اسان سمجهيو هو ته انهن جو توهان اڳواٽ ئي بندوبست ڪري ڇڏيو
هوندو.“ ٽام چان اچرج ۾ هو ”کين پڪڙيو“ پر پوءِ
وري چيائين. ”توهان جي هن مٿان جاسوسيءَ جو ڪو
نئون نتيجو نڪتو آ؟ ڪا نئين خبر نه پئي آهي!“ ٽان
وراڻيو.
ٽام چان وري آڱريون صندل تي وڄائڻ لڳو. ”هو پنهنجن مالڪن جي
انتظار ۾ هوندو. جي اسان کيس هينئر پڪڙي وٽانئس
دشمن جي ارادن بابت ڄاڻ هٿ ڪري سگهون ته اهو وڌيڪ
بهتر ٿيندو. هن کي پڪ ئي ڄاڻ هوندي!“
ڄاڻيندي ته هو هڪ ڄاسوس بابت ڳالهائي رهيا آهن، نگان وچ ۾ چيو،
”هن کي توهان جي جاسوسي بابت ڪو شڪ ته نه هو؟“
”مان نٿو سمجهان؟“ ٽان وراڻيو.
”اسان کي خبرداريءَ کان ڪم وٺڻو پوندو.“ هائي ٿيپ چيو، ”سندس
گهر ڳوٺ جي بلڪل ٻي پاسي آهي، ۽ دشمن کان گهڻو پري
نه آهي. اول اسان کي اهو پتو لڳائڻو پوندو ته
اڄوڪي شام تي ڪو ضلعي جو سپاهي سندس گهر آيو هو يا
نه.“
”ان ڏس ۾ مان مدد ڪري سگهندس.“ نگان چيو، ”هو مون کي نه سڃاڻي.“
”ٺيڪ، هاڻي ئي ڪم کي لڳجي. اوندهه ٿيندي پئي وڃي. جيستائين اتي
پڄنداسين...“ نگان جلدي اٿي کڙو ٿيو.
ڪوين رڌڻي مان ڊڪي ٻاهر وئي ۽ پنهنجي مڱيندي کي پستول ڏنائين.
هن اهو پنهنجي چيلهه سان ٻڌو ۽ تڪڙو ٽان سان در
طرف وڌيو.
”کيس سڌو غار وٺي وڃجو.“ هائي ٿيپ حڪم ڪيو.
رستي تي نگان چيو، ”ٽان، اسان کي اٽڪل کان ڪم وٺڻ گهرجي. کيس
گرفتار ڪرڻ کان اڳ کانئس ڪجهه اوڳاڇائڻ کپي.“
”ڪيئن؟“
نگان، ٽانِ جي ڪن ۾ ڪجهه ڀڻڪيو. ٽانِ جو منهن ٻهڪي پيو ”واهه
واهه! ڏاڍو سٺو.“ نگان وڌيڪ چيو، ”اسان کي ڇاڙتا
فوج جي ڊريس آهي. کيس واهه جو وٺنداسين. هڪ منٽ اڳ
پوءِ به ڏاڍي اهم آهي. جيئن ته هو توکي سڃاڻي ان
ڪري تون ٻاهر پهري تي بيهجانءِ، مڙيئي ڪم سٺو
نڀائي وينداسين.“
|
