سڀني جواب ٻڌڻ لاءِ چپ چاپ منهنجي منهن ۾ اکيون کپايون. مون جواب ڳوليو، پر نه مليو. مون جواب ڏيڻ لاءِ، ويساهينءَ جو احساس خيال ۾ رکي، سوال ڪيو: ””ڇا؟“

هن پنهنجو سوال دهرايو، ايتري ۾ مون جواب سوچي، مشڪي هن جي منهن تي ڦهڪائي ڏنو: ”تون هن دنيا ۾ گهڻا ڏينهن رهندين؟“

”اِهو مان چئي نٿو سگهان.“

”اِهو مان به چئي نٿو سگهان.“

”ڇا؟“

”تون هن دنيا ۾ گهڻا ڏينهن رهندين، اِهو تون چئي نٿو سگهين؛ مان هن مل ۾ گهڻا ڏينهن رهندس، اهو مان چئي نٿو سگهان.“

سڀني ۾ ٽهڪڙو مچي ويو. پنهنجي جيت تي خوشي ٿي، ڀر ۾ ويٺل سنڌيءَ کي چيم، ”هري، اڄ گولڊ فليڪ ڇڪڻ تي دل آهي!“

هري مشڪي ڪائونٽر ڏانهن وڌي ويو.

مرجهائجهي ويل نظام صاحب، ڪجهه سوچي، وري ٽڙندي چيو، ”مان هن دنيا ۾ ڪيترو وقت رهان، اهو خدا تي ڇڏيل آهي؛ تون مل ۾ ڪيترو وقت رهين، اهو آهي توتي ڇڏيل.“

”نه، اهو توتي ڇڏيل آهي!“ ائين چئي، مون هڪ زوردار ٽهڪ ڏنو.

سڀني خوب کليو ۽ مون اِن کل ۾، پاڻ کي جهومندو محسوس ڪيو.

”تون منهنجو مطلب نٿو سمجهين،“ هن چيو، ”ڪيترائي سنڌي، ڪم اڌ ۾ ڇڏي هليا ويندا آهن، تڏهن پڇيم.“

هري گولڊ فليڪ اتان ئي دکائي، سوٽا هڻندو اچي پاسي ۾ ويٺو. مون کانئس سگريٽ وٺي، ڪش ڀريندي، اڀمان وچان مسڪرائيندي چيو، ”سنڌي صرف ان ڪري ڪم اڌ ۾ ڇڏي هليا ويندا آهن، جو انهن کي بهتر ڪم ملي ويندو آهي- ڪم نه ڪري سگهڻ جو ته سوال ئي ڪونه ٿو اُٿي. تون ئي ٻڌاءِ، توکي جي ڪو بهتر ڪم ملي وڃي، ته تون ڇا هيءُ ڪم ڇڏي نه ڏين؟ ائين آهي ته اسپننگ جو ڪم تنگ ڪندڙ آهي، ان هوندي به ڪڏهن ڪنهن سنڌيءَ هن مزوريءَ کي ”نيچ ڪم“ چيو هوندو، ائين تون به چئي نه سگهندين. جيڪي هن ڪم مان تنگ ٿيندي به ان کي نٿا ڇڏين، اهو ثابت ٿو ڪري ته انهن کي بهتر ڪم ته ڇا، پر هن ڪم جي پگهار جهڙو ڪم ڪٿي نٿو ملي. حقيقت ۾ هن مـِل ۾ ايندا ئي اُهي هوندا، جن کي بهتر ڪم نه ملندو هوندو. توهان ڇا ائين ٿا سمجهو ته بهتر ڪم ملڻ سان مان هيءَ مل ڇڏي نه ڏيندس؟ توهين سنڌين کي بدنام ڪريو ٿا، ليڪن سنڌين جي اصليت نٿا ڄاڻو.“

هو چپ ٿي ويو، ۽ مون ائين سمجهيو، نظام صاحب هاڻ محسوس ڪرڻ لڳو هوندو، ته سنڌي به ڪا چيز ٿيندا آهن، ۽ اهي ڪنهن جو دم به منجهائي سگهندا آهن.

ان واقعي بعد، اسان ٻنهين جي وچ ۾ هفتو ڏيڍ ڪوئي وارتالاپ نه ٿيندو. ڪڏهن ڪڏهن هو مون ڏانهن، اهڙيءَ نظر سان نهاريندو هو، ڄڻ مان هن تي ڪو وڏو ظلم ڪري رهيو هوس. هو بنا ٻڙڪ ٻولڻ جي اندر ئي اندر ۾ پيڙجي رهيو هو- شايد ڪو پنهنجائيءَ جو رشتو ناتو هو ۽ هن بغاوت ڪرڻ نٿي چاهي. مون سمجهيو ته هو منهنجي همدردي ۽ دلچسپي هٿ ڪرڻ لاءِ، اکين ۾ شڪايت جو رنگ ڀري، ڪنهن اڻ ڄاتل مظلوميت جو ڍونگ ڪري ٿو. پر هڪ سوال جو جواب ڳوليندي به پائي نه سگهيس، ته هن کي ڀلا ڪنهن جي همدرديءَ ۽ دلچسپيءَ جي ضرورت به ڪهڙي هئي. مان ڪو مل جو مالڪ يا مئنيجر، يا ڊپارٽمينٽ جو ڪوئي اِنچارج ڪونه هوس، جو ان لاءِ هو ڪنهن سوارٿ جو ناٽڪ رچي. مان ته هڪ رواجي ڪـَمي هوس.

ڏهين تاريخ، ويهن ڏينهن جو سٺ رپيا پگهار مليو. مان زندگيءَ جو پهريون پگهار پائي، ٽهڪ پيو ڏيان. انهن رپين ۾ منهنجو خون پسينو ۽ نه معلوم ڪيترن اڌورن خوابن ۽ ڪلپنائن جي پورنتا ۽ رنگينين جون حسرتون هيون. مٿي ۾ سور جو بهانو ڪري، اڌ ڏينهن ڪٽ پگهار سان موڪل ورتي هيم. هڪ ٻئي سنڌيءَ به موڪل ورتي هئي. هن جون اکيون خراب ٿي ويون هيون. نظر ڪمزور ٿي ويئي هئس. ٻئي ڏينهن موڪل هيس، ۽ هي ٻيو ڏينهن وري پاڻ موڪل ورتي هئائين. هٿ ۾ چاليهه رپيا ۽ ڪجهه آنا هئس. مون ويٺي نوٽ ڳڻيا. نظام صاحب، اسان ٻنهي جي نزديڪ آيو. مان مُنهن ڦيري، نوٽ ٻٽوئين ۾، ۽ ٻٽوئون سوٽ جي پوئين کيسي ۾ وجهي، بٽڻ پائي، سيٽي وڄائڻ لڳس.

نظام صاحب هن سنڌيءَ کي چوڻ لڳو، ”ڀائي تون به آهين نئون، پگهار وٺي ٻاهر وڃين ٿو، مگر هڪ ڳالهه جو خيال رکج؛ اَڄ ٻاهر خوب کيل هوندا- ڪهڙا کيل هوندا، سمجهين ٿو؟- ’چار سو بيسيءَ‘ جا. مان جڏهن نئون آيو هوس، تڏهن مان به ڀنڀلجي ويو هوس.“

مون پويان مڙي، نظام صاحب ڏانهن نهاريو.

”ڪهڙي چار سو بيسي؟“ سنڌيءَ رومال سان اکيون اُگهندي چيو.

”چڱو ٻڌ! پهرين مان توکي اها ڳالهه ٻڌائيندس، جا مون سان ٿي گذري هئي. اَڄ کان پنج سال اڳي، مان جڏهن پهريون پگهار وٺي، مل کان ٻاهر نڪتس، تڌهن پنهنجي پاسي کان ٽن ڄڻن کي بحث ڪندو ڏٺم.

هڪ ڄڻي زور سان چيو، ”مان چوان ٿو، عورت وڏي“.

ٻئي ڄڻي چيو، ”مان چوان ٿو، جوا وڏي“.

ٽئين ڄڻي چيو، ”مان چوان ٿو، شراب وڏو“.

پهرين چيو، ”بس، خبر پئجي ويندي. بابو جي پڙهيل ڳڙهيل آدمي ٿو ڏسجي. ڀل بابو جي ئي ٻڌائي!“

پوءِ هو منهنجي نزديڪ آيا. پهرئين آدميءَ پڇيو، ”بابو جي، ٻڌايو، دنيا ۾ عورت وڏي چيز آهي، ڪين جوا يا شراب!“

مون چيو، ”ڀائي شراب ته مان پيان ڪونه. جوا کان به پري رهندو آهيان. شادي شده شريف آدمي آهيان. شريف آدميءَ لاءِ عورت ئي هڪ وڏي چيز آهي.“

جوا واري چيو، ”بابو جي! زندگي خود جوا جو کيل آهي. جو زندگيءَ ۾ جوا نٿو ڪري، سمجهو ته زندگيءَ سان چرچا ٿو ڪري.“

شراب واري چيو، ”وڃ وڃ! زندگي جوا جو کيل نه، ليڪن هڪ نشو آهي. ڪيئن بابو جي، ٺيڪ آهي نه! زندگي نشو آهي نه؟ اَلبت نشي ۾ جوا جي ضرورت محسوس ٿيندي آهي. تنهنڪري دنيا ۾ پهرين نشو وڏو ۽ پوءِ جوا!“

عورت پرست چيو، ”بلڪل سچي ڳالهه آهي: پهرين نشو پوءِ جوا. ليڪن دنيا ۾ سچو نشو آهي؟ عورت! ڪيئن بابو جي، مون کي ٻڌايو، مان ٺيڪ ٿو چوان نه؟ عورت هڪ نشو آهي نه؟ آهاَ آغوش ۾ عورت هجي، عورت جي .کاٻي ٻانهن منهنجي گلي ۾ هجي، ساڄي هٿ ۾ جامِ محبت هجيس، پوءِ ڀل ڪوئي اَچي مون سان سڄي رات جوا ڪري“.

پوءِ ٽهڪ ڏيئي دوستن کي چيائين، ”بابو جيءَ ته اَڃا صرف زال سان پيار ڪيو آهي. پنهنجي زال ڪڏهن به کولي پيار نه ڪندي آهي: ڇو ته اُن کي باقي زندگيءَ جو به خيال رهندو آهي. سڀ هڪ وقت ڏيڻ سان هن وٽ مٿي رهندو ئي ڇا؟ هڪ ٻي به ڳالهه آهي. پنهنجي زال، پنهنجي هئڻ ڪري جلدي شرمائجي به ويندي آهي، ليڪن بازاري عورت . . . . جنهن جي هٿ ۾ جامِ محبت هجي، جنت جو تصور به پوءِ ڦڪو معلوم ٿئي!“

”۽ پوءِ مون ڇا ڪيو، اهو نه ٻڌائڻ ئي ضروري آهي. آڌي رات جو جڏهن موٽيس، تڏهن خوب نشي ۾ هوس، سڀ کيسا خالي هئا. دل دماغ ۾ پتا، بوتلون ۽ هوءَ ”ڇم ڇم ٻائـِي“ ڦري رهي هئي!“

ٿورو روڪجي چيائين، ”سٺي ماڻهوءَ کي ڇا ڇا نه ڪرڻ کپي، اهو ته سڀ ئي ڄاڻن ٿا، ليڪن اُن تي هلي ڪير ٿو؟ اسين مزور آهيون. اسان کي ڪو سٺو سمجهي يا نه، پر اسان کي انهن چيزن کان دور رهڻو آهي- نه انڪري ته جيئن اسين سٺا بنجون، پر ان ڪري جو انهن جي استعمال ڪرڻ سان، زماني جي بار کان چٻو ٿي ويل پٺيءَ جو ڪنڊو مرڳو ئي ڀڃائڻو پوندوسون. دنيا ۾ ڪجهه ڪرڻو آهي. شراب، جوا ۽ بازاري عورت، اسان جي ڪشمڪش جي آڏو ايندڙ پٿر آهن.“

مان ٻڏتر ۾ پئجي ويس ته مان ان کي هن جو ڍونگ سمجهان يا هن جي مهانتا. ڪو فيصلو ڪري نه سگهيس، ۽ پوءِ پدما جي ياد ايندي مشڪي ڏنم. مان سوچڻ لڳس، ”هڪ مزور جي ناتي، دنيا ۾ مون کي ڇا ڪرڻو آهي، اهو مان نٿو ڄاڻان. ليڪن شراب، جوا ۽ بازاري عورت، انهن جو منهنجي ڪنهن به جذبي سان واسطو ڪونهي، ۽ اهي ”چار سو بيس“ مون کي ڇا بنائي سگهندا. مان انهن ڄارن ۾ ڦاسڻ وارو ڪونه آهيان. پدما جو پريم سٻند مون کي انهن ۾ ڦاسڻ نه ڏيندو. منهنجي هن پگهار مان، ڀاڀيءَ معرفت، وشنو ڀڳوان جي مورتيءَ تي پنجين آني جون ريوڙيون چڙهڻيون آهن. ٽن ننڍين ڀينرن کي لال ربينون، لال شيشي جون چوڙيون ۽ لال نيل- پالش جي شيشي ملڻـِي آهي. ننڍي ڀاءُ کي ته صرف هڪ ست- کلو بال کپي. ۽ پنهنجي بيڪار دوست موهن کي. . . . . . پنجين پئسي وارو ليڊي لـَوِ چروٽ، ٻه ڇاڇ جا گلاس ۽ پنجين آني ۾ ريجينٽ ٽاڪيز ۾ هلندڙ بلمراءِ جي طنز ڀري فلم ”نوڪري“. . . ۽ پدما کي. . . ؟ پدما چيو هو: ”مان ڇا مٺائي کائي ڪنديس؟ اسڪولي ڏينهن ۾ هڪ دفعي مٺو پان آڇيو هيئي. بس، پگهار تي هڪ پان کڻي کارائج!“ مون چيو: ”نه نه، ائين ڪيئـَن، توکي ڪلياڻ مان گلن جون ويڻيون آڻي ڏيندس. ۽ هڪ عاج جو نيڪليس“. . . . هوءَ شرمائجي ويئي، ۽ مان سيٽيون وڄائيندو مل ڏانهن هليو آيو هوس. جتان آيو آهيان، اوڏانهن ئي ويندس؛ ان ڪري جوارين، شرابين ۽ چار سو بيسين ڏانهن نه وڃي، سڌو گهر ئي ويندس.

مان ٻاهر ويس، مون کي ته ڪنهن به ڪو نه ورايو. البت هڪ آدميءَ جو ٻئي آدميءَ کي ائين چوندو ٻڌم، ”اڄ ڪلهه سونهن بلڪل سستي آهي، کپئي ته. . . . . .“ مگر مون اک کڻي اوڏانهن نهاريو به ڪونه، اِن ڳالهه کي خيال ۾ رکي، نظام صاحب جي ڳالهين تي سوچيم، ”ائين به نه“. منهنجي دل دماغ جي ذهن ۾ ريوڙيون، لال ربينون، لال چوڙيون، لال نيل پالش، ست کلو بال، ليڊي لـَوِ چروٽ، ڇاڇ، مٺائي، پان، ويڻيون، نيڪليس، بلمراءِ جي ”نوڪري“ ۽ نه معلوم ڇا ڇا ڦري رهيو هو. چئي چڪو آهيان، اڄ، جو ڪجهه مون کي مليو هو، ان ۾ منهنجو خون پسينو، انيڪ اڌورن خوابن جي پورنتا ۽ ڪلپنائن جي رنگينين جون حسرتون هيون.

هفتو ڏيڍ گذريو.

وري هڪ ڏينهن ڪئنٽين ۾ سنڌين جي ڳالهه نڪتي. هڪڙو مهاشيه غصي ۾ اچي، ائين به چوڻ لڳو ته سنڌي مزور ٿيڻ جي لائق به نه آهن. انهن کي کپي ته نوڪريون ڪن، چيڪـَريون ڪن، گاڏيءَ ۾ ڦڻوٽا وڪڻن، مگر مل ۾ مزوري نه ڪن، ڇو؟ ڇو ته هو عيش پسند آهن. هڪ هڪ راجڪپور ۽ دليپ ڪمار آهي. ڪپڙا ڏسونِ، وارن جي بناوٽ ڏسونِ، خرچ ڏسونِ، لچڪڻو بدن ڏسون، پاڻ کي ڪنهن راجڪمار کان گهٽ سمجهن به ڪونه؛ پهرين ته ملين ۾ اچن ڪونه، اچن ته رهن ڪونه، وڃن ته موڪلائين ڪونه!“

مان چپ هوس. ڇا چوان! اڃان به ڪيترائي سنڌي اهڙا مل ۾ هئا، جي ان ڀلي مانس کان به جهونا هئا، ۽ جا سڀني کي خبر هئي. نظام صاحب مون ڏانهن نهاري مشڪي ڏنو. ۽ مون، موٽ ۾، کيسي مان ڦڻوٽو ڪڍي، وارن ۾ گل ڦل ٺاهي، سوٽ جا پانچا مٿي ڪري ڇڏيا، ۽ پوءِ سيٽي وڄائيندو، ”آواره هون- آواره هون“ ڳائيندو ڪئنٽين کان ٻاهر نڪري ويس.

ٻاهر هڪ آدمي، چاڪ جو هڪڙو ٽڪرو هٿ ۾ نچائيندو، هڪ ٻئي مزور کي چوندو آيو، ”سنڌي ته هر جڳهه آهن؛ ڪٿي نه آهن؟ ليڪن بري عادت آهي انهن ۾. هو پاڻ کان وڌيڪ ڪنهن کي سمجهن ئي ڪونه، اها وڏائي الائي ڇو اٿن! هتي ئي ڏس، پاڻ ۾ ئي پيا گڏجندا مسجندا، کلندا ٽهڪ ڏيندا، پر اسان طرف اک کڻي نهاريندا به ڪونه!“ اوچتو هٿ مان چاڪ ڇڏائي ويس. هن چاڪ کنيو ڪونه، ويندو رهيو. مون ڀڳل چاڪ جو ٽڪرو کنيو. خيال آيم، ته ڀت تي لکي ڇڏيان: ”سنڌي زنده باد!“ پر پوءِ خيال آيم، هتي آفيس جي ڀت تي لکڻ ٺيڪ نه ٿيندو. ڪئنٽين ٺيڪ ٿيندي. پر ڪئنٽين ۾ لکي ڪيئن سگهبو؟ هيترا ماڻهو جو هوندا. باٿ روم ٺيڪ ٿيندي. ها، ها، باٿ روم ٺيڪ ٿيندي. مان سڌو شاهي باٿ روم ۾ هليو ويس. ڪوئي هو ڪونه، مون تڪڙ ۾ وڏن اکرن ۾ لکيو. ”سنڌي زنده باد!“ پر دل کي تسڪين نه ملي. مون اِن کي ڊاٺو، ۽ لکيم، ”سنڌي مزور زنده باد!“ پر اِن مان به تسڪين نه ملي. صرف سنڌي ڇو زنده باد؟ مون ان کي به ڊاٺو ۽ پوءِ وري اُن لال ڀت تي لکيم، ”سنڌي مرهٽا مزور زنده باد!“ اچانڪ ڪنهن جي اچڻ جي آهٽ آئي. نه معلوم ڇو مان گهٻرائجي ويس. مون يڪدم اُن کي ڊاهي ڇڏيو، ۽ پوءِ پاڻيءَ جي نلڪي ڏانهن وڌيس. قدم کنيم مس، جو نظام صاحب تي نظر پيئي. مان هڪو ٻڪو ٿي ويس. منهنجي هٿ ۾ چاڪ هو. پڇيائين، ”ڇا لکي رهيو هئين؟“

مون ڪو به جواب نه ڏنو.

”ڪنهن جي تصوير ڪڍي رهيو هئين؟“

”مان چترڪار ڪونه آهيان.“

”تڏهن ڇا پنهنجو نالو لکي رهيو هئين؟“

”مون کي پنهنجي نالي لکڻ جو شوق ڪونهي.“

”تڏهن ڇا لکي رهيو هئين؟“

مون ٿوري غصي ۾ چيو، ”نظام صاحب، هيءَ اسپننگ ڊپارٽمينٽ ڪانهي، جو مان پاڻ کي هر سوال جو جواب ڏيڻ لاءِ ٻڌل رکان. توهان کڻي ائين سمجهو ته مان توهان جي نالي سان، توهان جي ئي تصوير ڪڍي رهيو هوس!“

”تون ڇا مون کي برو آدمي ٿو سمجهين!“ هن اهي لفظ بيحد ڏک ڀرئي جذبي سان چيا.

مون چيو، ”جنهن سان منهنجو ڪوئي واسطو نه هوندو آهي، ان لاءِ برو ڀلو سوچڻ سمجهڻ منهنجي فطرت نه آهي.“

”تنهنجو ڇا مون سان ڪوئي واسطو ڪونهي؟“

”تون منهنجو ٿين ڪير- توسان منهنجو واسطو هجي به ڇو؟“

”ته ڪڏهن ڪڏهن مان تولاءِ ’توهان‘ نه، ’تون‘ آهيان- خوب خوب!“

مان عجب ۾ پئجي ويس.

”هڪ ٻنڌن- هڪ ديوار تو ٽوڙي ڇڏي دوست.“

مون خفي ٿي چيو، ”تون مٿو ڇو ٿو کائين؟ توکي اهو ڄاڻڻو هو نه، ته مون ڀت تي ڇا ٿي لکيو؟ اچ وٺ، ڪن کولي ٻڌ! مون هن ڀت تي لکڻ ٿي چاهيو ته سنڌي مرهٽا مزور زنده باد“- چاهيو ڇا ٿي، لکيم به!“

”پوءِ ڊاٺئي ڇو؟“

مان ڪو به جواب ڏيئي نه سگهيس.

”اِهو ته هڪ سٺو نعرو آهي. سنڌين ۽ مرهٽن جي ٻڌيءَ جو نعرو آهي. مزور ٻڌيءَ ۾ هجن، دنيا ۾ ان کان وڌيڪ دلچسپ ڳالهه ٻي ٿي به ڪهڙي سگهي ٿي! پر، دوست، ڇا صرف سنڌي مرهٽا مزور زنده باد؟ ٻيا نه؟ ڇا صرف سنڌي ۽ مرهٽا ئي مزور ٿيندا آهن؟ مان هڪ ڳالهه چوان دوست، اَسين خود کي کڻي ڇا به سمجهون، پر جتي مزورن جو سوال آهي، اَسين سڀ هڪ آهيون. اُتي اسان جو ڪوئي ڌرم، ڪوئي مذهب، ڪائي ذات نه هوندي. مشين ۾ هٿ پئجي وڃڻ سان، مشين اهو ڪانه پڇندي، ”سنڌي آهين يا مرهٽو آهين – هندو آهين يا مسلمان آهين؟“ مزور جيڪو به هوندو، مشين هٿ ڪٽي ڦٽي ڪنديس، ۽ هي سرمائيدار اَهڙين مشينن جا اِنساني روپ آهن. مشين ۽ سرمائيدارن لاءِ اسين صرف مزور آهيون، ۽ مزور رهي ئي اِنهن کي منهن ڏيڻو آهي. ڪنهن رواجي ڳالهه تي، جي توکي مل مان ڪڍي ڇڏين، اَسين اِئين چئي چپ رهڻ وارا ڪونه آهيون: ”جاني دو- سنڌي آهي.“ اَسين تولاءِ لڙنداسين. ڇو ته اسين سڀ هڪ آهيون. اسين پاڻ لاءِ لڙنداسين ۽ لڙڻ ئي گهرجي. اسين جي نه لڙنداسين، ته هي اسان جو خون به پي ويندا- جيئن پيئندا رهيا آهن. ته دوست، اسان کي پنهنجي خون لاءِ، اِنهن ويڇن، ڀيدن، تفاوتن، ونجوڳن، ڏڦيڙن سڀني کي پنهنجي دل دماغ ۽ زندگيءَ جي هر هنڌ سنڌ مان ڪڍڻو پوندو!“

مان چپ چاپ هن جو منهن تڪيندو رهيس.

هو هٿ منهن ڌوئڻ لاءِ گينڊيءَ ڏانهن وڌيو.

۽ مون ماٺ ماٺ ۾ لال ڀت تي لکي ڇڏيو-

”اسين مزدور زنده باد! اسين سڀ پورهيت زنده باد!“

جڳديش ايس . لڇاڻي

لڙڪن جي لڙي

موهن اچي ڪري، گويا شيلوءَ جي ڪٽنب- رُوپي ڏيئي جي جهڪي ٿيندڙ روشنيءَ کي هڪ دفعو وري روشن ڪيو. ڪيترا سبب هئا، جنهن ڪري شيلوءَ اڃان ماءُ بڻجڻ نه پئي چاهيو. . . . . ان ڪري نه ته هن کي شاديءَ ڪئي فقط ٻه سال ٿيا هئا، ۽ نه ان ڪري ته ماءُ بڻجڻ وقت گهٽ ۾ گهٽ ڪجهه وقت لاءِ هن کي ماستري ڇڏڻي ٿي پئي- پر . . . . . ڪهڙو فائدو هاڻي اِنهيءَ سڀ سوچڻ مان؟ هاڻي اچي ڪري، موهن گويا هن جي جيون جي ڌارا کي ئي اُلٽي ڇڏيو . . . .

جڏهن موهن ڄائو، تڏهن شيلوءَ ٽڪ ٽڪي لڳائي ان ڏانهن نهاريو . . . گويا هوءَ ائين سوچي رهي هئي ته کيس پيار ڏئي يا نفرت! پر نه معلوم سندس هردي جي ڪهڙيءَ ڪنڊ ۾ لڪل ماءُ جي پيار اچي ڪري ان جي آشنڪا جي پل ٽوڙي ان ۾ اهڙو ته جوش پيدا ڪيو، جو هن هر هر موهن کي چمي ڪري پنهنجي ڇاتيءَ سان پئي لڳايو. هنجي اکين مان لڙڪن جون لڙيون وهڻ لڳيون. پر هن جي انهيءَ ڀاونا گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪيو. اڪثر جڏهن هوءَ اُن جي ۽ پنهنجي مستقبل جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪندي هئي، ته هن کي موهن تي ڏاڍو غصو ايندو هو. پر جڏهن موهن کلندو، ڪڏندو هن جي سامهون ايندو هو، ته هڪ ئي نظر سان سندس سڄي نفرت ۽ غصو ڪافور ٿي ويندو هو.

جيئن جيئن موهن وڏو ٿيڻ لڳو، تيئن تيئن هن شيلوءَ لاءِ ئي نه، پر سڄي پاڙي لاءِ مصيبت کڙي ڪري ڇڏي؛ پاڙي جا ٻار ته کانئس ڊڄندا هئا، پر انهن جا مائٽ به کيس ڪجهه چئي نه سگهندا هئا . . . . .

هڪ دفعي هڪ ٻڍي پنهنجي پلاند ۾ شيشي جا ٽڪر کڻي آئي، ۽ اهي شيلوءَ کي ڏيکاريندي چيائين، ”ڏس ڌيءَ! هي گلاس مون اڃا ڪلهه ئي ته بزار مان گهرايو هو، ۽ تنهنجي لاڏلي هينئر ئي هن کي ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏيو!“ ٻڍيءَ جي پويان ايندي ئي موهن وراڻيو، ”ان ۾ منهنجو ڪهڙو ڏوهه، امان! پاڻ ئي چيائين ته هيءُ ”نه ڀڄڻ وارو ڪانچ“ آهي! پوءِ مون آزمايو، ته ڀڄي پيو! هاڻي تون ئي ٻڌاءِ امان، ته هوءَ ڪـُوڙو ڪانچ وٺي ئي ڇو آئي؟“ شيلوءَ دل ئي دل ۾ مشڪيو، ۽ پاڙي واريءَ کي ٻئي گلاس آڻي ڏيڻ جو آٿت ڏيئي، روانو ڪيو.

ٻڍيءَ کي وئي اڃان منٽ به نه ٿيا هئا، ته آلن ڪپڙن سميت اندر اچي هڪ نوجوان دوشيزه چيو، ”ڏس مائي! تنهنجي سپوت منهنجو دلو ڀڃي وڌو. چئي رهيو هو ته ”جڏهن سڀني جڳهن تي پاڻيءَ جا پائيپ پيا وهن، ته پوءِ هيءَ بيوقوفي ڇا لاءِ؟“ شيلوءَ آيل دوشيزه کان معافي ورتي، ۽ دلي جا پئسا ڏيئي، هن کي جلدي گهر پهچي، ڪپڙن بدلائڻ لاءِ وينتي ڪئي.

هن جي وڃڻ کان پوءِ، شيلو موهن جي اوسيڙي ۾ دروازي ڏانهن نهاري رهي هئي، ته ايتري ۾ هڪ اڌڙوٽ عورت پاڻ سان گڏ چئن پنجن سالن جي ٻار کي وٺي اندر داخل ٿي. ٻار جا سڀ ڪپڙا آلا هئا. اندر اچي هن پنهنجا ڳوڙها اگهندي چيو، ”ڏس ڀيڻ! پنهنجي پٽ جا لڇڻ! هن ويچاري کي تلاءَ ۾ ڌڪو ڏنائين. اها ته ايشور جي ڪرپا هئي، جو هڪ لانگهائوءَ جلدي اچي هن کي بچايو. جي هن کي ڪجهه ٿي پوي ها، ته . . . . . .؟“

شيلو ان جو جواب ڏئي ئي ڏئي، تنهن وچ ۾ موهن اچي ڪري چيو، ”ڀلا تون ئي سوچ امان، جيڪڏهن ڪوئي ترڻ نٿو ڄاڻي ته ملڪ ۾ ٻوڏ اچڻ وقت يا ٻيڙيءَ جي ٻڏي وڃڻ وقت پنهنجو بچاءُ ڪيئن ڪندو! مان چاهيان ٿو ته ملڪ جو هڪ هڪ ٻار ترڻ سکي. هن بيوقوف کي اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه پئي آئي. ان ڪري مون هن کي سبق سيکارڻ لاءِ پنهنجو هٿ هلايو!“

”هن جي جان هلي وڃي ها ته؟“ شيلوءَ گرجندي سوال ڪيو.

”ته ان ۾ منهنجو ڪهڙو ڏوهه؟ نه ترڻ ڄاڻڻ وارو هميشه ٻڏندو ئي آهي. ان کي ٻڏڻ ئي کپي!“ اهو چئي، هو لاپرواهيءَ سان ٻاهر نڪري ويو.

شيلوءَ، ڇوڪر کي کٽمٺڙا ۽ بسڪوٽ ڏيئي، ۽ ان آيل اَڌڙوٽ عورت کان معافي وٺي، پنهنجي جند آجي ڪئي.

اهڙيءَ طرح روز شيلوءَ کي اهڙن ڪيترن مسئلن مان پار لنگهڻو پوندو هو. هوءَ سوچي ئي نه سگهندي هئي ته هن کي آخر ڇا ڪرڻ گهرجي! هن جا سوچيل سڀيئي رستا بيڪار ثابت ٿيا. ڊيڄارڻ، ڌمڪائڻ ۽ مارڻ جو موهن تي ڪو به اثر نه ٿيو. ڪيترا دفعا شيلوءَ هن کي ماني نه ڏني، ته هو بنا کائڻ جي ئي سمهي پيو، ۽ صبح جو اٿي بنا ڪجهه کاڌي پيتي پنهنجي شرارتن جي ڊيوٽيءَ تي هليو ويندو هو. ان مان شيلوءَ جي پريشان جيون ۾ پريشاني اڃان به وڌي ويندي هئي.

ماءُ ۽ پيءُ وٽان موهن کي ڪنهن جو به پيار حاصل نه ٿيو هو . . . . ملي هيس نفرت سان ڀريل ترسڪار ۽ ترسڪار سان ڀريل نفرت . . . . شايد ان ڪري ئي هو ايترو نٺر ٿي پيو هو . . . .

(2)

سنان ڪرائي، شيلوءَ  موهن کي پائوڊر لڳايو ۽ چيائين، ”وڃ، جلدي وڃي ڪپڙا پاءِ.“

موهن بنا ڪجهه چوڻ جي اٿيو، ۽ نڪر، هافشرٽ، جوراب ۽ بوٽ کڻي شيلوءَ جي ڀرسان کڻي رکيائين، ۽ هن ڏانهن منتظر نگاهن سان نهارڻ لڳو.

ٿورو وقت نفرت جي نوع ۾ شيلوءَ ان ڏانهن نهاريو، ۽ پوءِ خارن ۾ چيائين، ”اگهاڙو ڇو بيٺو آهين؟ ڪپڙا نه پائيندين؟“

”تون کڻي پاءِ،“ پيار ڀرئي نوع ۾ موهن وراڻيو.

”هيڏو سارو گڏهه ٿي ويو آهين، ۽ اڃا ڪپڙن پائڻ جو عقل به نه سکيو آهين!“ شيلوءَ شوخ ٿيندي چيو.

”تو گڏهه ڇو ڄڻيو، امان؟“ موهن سهج ڀاوَ ۾ سوال ڪيو.

اهو ٻڌي شيلوءَ کان کل نڪري ويئي، ۽ موهن کي ٻانهن کان ڇڪي ڪرسيءَ تي ويهاريندي، چيائين، ”چڱو بابا، توئي کٽيو ۽ مون ئي هارايو. چڱو هاڻي پاءِ ڪپڙا.“

ماءُ جي ڇاتيءَ سان لڳي، پنهنجيون سنهيون ۽ معصوم ٻانهون ماءُ جي گلي ۾ وجهي، موهن ڌيمي آواز ۾ چيو، ”منهنجي مٺي امان، تون ڪيتري نه سٺي آهين! ها، امان، تون اڃان به وڌيڪ سٺي هجين ها!“

شيلوءَ موهن ڏانهن نهاريو، هو شرارت سان مشڪي رهيو هو. جئن ئي شيلوءَ هن کي ساڄي پير جو جوراب پائڻ ٿي چاهيو، ته هن ساڄي پير جي بدران کاٻو پير کڻي اڳيان وڌايس. شيلوءَ خفي ٿي، اهو جوراب کڻي سڄي پير ۾ پاتس، ۽ موهن بناوتي غصو ڏيکاريندي چيو، ”او امان! تون ڪيتري نه جهنگلي آهين. ڇا ڀلا کاٻي پير جو جوراب به ساڄي پير ۾ پائبو آهي؟“

شيلو خفي ٿي اٿڻ لڳي، ته موهن ماءُ جي ساڙهيءَ جو پلاند پڪڙي هن کي ويهاريندي چيو، ”چڱو، معاف ڪر امان، اڄ کان وٺي وري شرارت نه ڪندس- منهنجي سٺي امان!“

شيلو ويهي رهي، ۽ هن کي ڪپڙا پاتائين. موهن پنهنجيون معصوم ٻانهون ماءُ جي گلي ۾ وجهندي، ڀريل آواز ۾ چيو، ”تون مون کي پسند نه ٿي ڪرين نه، امان؟ تون مون کي پيار ڇو نه ٿي ڪرين، امان؟“

شيلوءَ وري خفي ٿي، موهن طرف نهاريو، پر هن جي منهن تي شرارت نه هئي. هن جي اکين مان ڳوڙهن جي ڌارا ويهي رهي هئي . . . . هوءَ ڪجهه چوندي چوندي رڪجي ويئي. ڳوڙهن سان ڀريل اکيون کڻي موهن هن ڏانهن نهاريو، ۽ وري پنهنجون سنهڙيون ۽ معصوم ٻانهون ماءُ جي گلي ۾ وجهي ۽ هن جي ڇاتيءَ سان چنبڙي روئڻ لڳو. ڪجهه وقت لاءِ شيلو پڻ خفي ٿي، پر وري هن کي زور سان ڇاتيءَ سان لڳائي پاڻ به روئڻ لڳي.

ٿوري وقت کان پوءِ، شيلوءَ موهن جا ڳوڙها اُگهيا ۽ پڇيائين ”ڇوڙي، اڄ وري توکي هي پيار ۽ سمجهه ڪٿان اچي ويئي؟ تو ڪيئن سمجهيو ته مان توکي نٿي چاهيان؟ پيار نٿي ڪريان؟“

موهن شيلوءَ جي اکين ۾ اکيون ملائيندي وراڻيو، ”ڪالهه رات جڏهن تنهنجو بابا سان جهڳڙو ٿيو، ته مان اکيون ٻوٽي سڀ ڪجهه ٻڌي رهيو هوس. تو ڪين چيو هو ته ”جي هي ڇوڪر نه ڄمي ها، ته ڪڏهوڪو مان هتان هلي وڃان ها. اَلائجي ڪيئن هيءُ بدنصيب اچي منهنجي پڙ پيو آهي!“ جي منهنجي هلي وڃڻ ۾ تنهنجي مصيبت دور ٿئي، ته امان، مان هينئر هليو ويندس، پري، تمام پري . . . . . ايترو پري، جو تنهنجي سڏ ڪرڻ تي به ڪڏهن نه موٽندس!“

هن دفعي شيلوءَ جو سڄو شرير چور چور ٿيڻ لڳو. گويا ائين معلوم ٿي رهيو هو ته سندس رت جسم اندر ئي ڄمي برف ٿي ويندو.

موهن وري ٻيو تير ڇوڙيو: ”سچ ٻڌاءِ امان، آخر هوءَ ڪهڙي عورت آهي جنهن بابوءَ کي پنهنجي ڄار ۾ ڦاسايو آهي، ۽ توکان کسي ورتو اٿس؟“

اهو ٻڌي، شيلوءَ جو وات ڦاٽي ويو. پر هوءَ هن کي ڇا ٻڌائي. چيائين، ”چڱو وڃي راند ڪر. جڏهن کاڌو تيار ٿي ويندو، ته ڪوٺيندي سانءِ. وري جهيڙو جهٽو نه ڪج!“

”چڱو“ چڱئي، موهن ٿڌو ساهه ڀري، ٻاهر نڪري ويو.

در وٽ وڃي، موهن بيهي رهيو. ڇو ته هن اندر ڪنهن جي وڙهڻ جو آواز ٻڌو. هن کي سمجهڻ ۾ دير نه لڳي ته اندر ڪير وڙهي رهيا آهن. پڻس غصي ۾ چئي رهيو هو: ”هن کي چڱيءَ طرح سمجهائي ڇڏي. جيڪڏهن هو هر روز اهڙيون شرارتون ڪندو رهندو، ته مان کيس گهر مان ڪڍي ڇڏيندس.“

ماڻس غصي ۾ وراڻيو: ”پر هن جي برن لڇڻن لاءِ جوابدار ڪير آهي؟ مان هن کي ماري ماري ٿڪجي پيئي آهيان. آخر هن جي جان ته نٿي وٺي سگهان.“

”چڱو، هاڻي مان ڏسندس ته هو ڪيئن اهي شرارتون بند نه ٿو ڪري!“ اهو چئي، موهن جو پيءُ ٻاهر نڪري ويو.

موهن چپ چاپ در جي پوئتان لڪي بيهي رهيو. جڏهن سندس پيءُ هليو ويو، ته هن ڌيري ڌيري ڪمري ۾ پرويش ڪيو. هن ڏٺو ته سندس ماءُ جي اکين مان لڙڪن جون لڙيون وهي رهيون هيون. هن ماءُ جي اڳيان ويندي چيو، ”مون کي معاف ڪر امان! مان اڳتي ائين ڪڏهن نه ڪندس.“ پر شيلوءَ ان جو ڪو به جواب نه ڏنو. ۽ هوءَ ٻئي ڪمري ۾ هلي ويئي.

موهن ٻيو بهانو ڳوليو. هن ماءُ جي ڀرسان وڃي ڪري چيو، ”امان، مون کي ڏاڍي بک لڳي آهي. ڪجهه کائڻ لاءِ ته ڏي!“ پر هن دفعي به شيلوءَ ڪو به جواب نه ڏنو. رڳو هڪ دفعو نفرت سان هن ڏانهن نهاري ٻاهر نڪري ويئي. موهن ٿورو وقت بيهي رهيو. . . . . . ڪجهه سوچڻ لڳو، ۽ پوءِ نه معلوم ڇا سوچي، ڪمري کان ٻاهر نڪري ويو.

(3)

ان رات شيلوءَ به روٽي نه کاڌي. هن کي ننڊ به نه آئي. موهن جو پيءُ ته ڪيتري وقت کان گهر ۾ سمهڻ ئي ڇڏي ڏنو هو. ان ڪري هوءَ سڄي رات بستري تي پاسا بدلائيندي رهي. سوچيندي رهي پنهنجي باري ۾ . . . . . موهن جي باري ۾ . . .

. . . . . . . . ۽ رات گذرندي رهي.

. . . . . . . . هوءَ لڙڪ وهائيندي رهي.

. . . . . . . . هن جي اکين مان آنسون نڪرندا رهيا.

اهڙيءَ طرح سوچيندي سوچيندي رات به گذري وئي. جڏهن هن پنهنجي سامهون مڙس کي ڏٺو، ته هن جو ڇرڪ نڪري ويو. گويا ائين معلوم ٿي رهيو هو ته ڪو خوفناڪ سپنو ڏٺو هجيس. جڏهن سندس پتيءَ هن جي منهن ۾ ڪو به تفاوت نه ڏٺو، ته هن خفي ٿي چيو، ”ايتري روشني ٿي ويئي آهي ۽ اڃان تون بجلي ٻاري پلنگ تي ويٺي آهين.“

”هان!“ هن ڇرڪ ڀري پنهنجي چوطرف نهاريو.

هوءَ ڪجهه جواب ڏئي ئي ڏئي، تنهن کان اڳ سندس مڙس پوئتي نهاري، ڪنهن اجنبي شخص کي اشارو ڪيو.

اشارو ڏسي، هڪ اجنبي شخص ڪپڙي ۾ ويڙهيل ڪنهن شيءِ کي ٻنهي ٻانهن ۾ کڻي اندر داخل ٿيو، ۽ ان کي شيلوءَ جي ڀرسان رکي ڇڏيائين.

شيلوءَ عجب ۾ پئجي چيو، ”هي ڇا آهي؟“

هن جي مڙس پنهنجو ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيو. هن جي اکين ۾ آنسون نه هئا ته به سندس منهن تي غمگينيءَ جا آثار چٽا نظر اچي رهيا هئا.

شيلوءَ وري ڪاوڙجي پڇيو، ”هي ڇا آهي؟ ٻڌائين ڇو نه ٿو؟“

هن دفعي مڙس مون- ورت ٽوڙيو ۽ ڏڪندي چيائين، ”موهن جو لاش! اڄ صبح هن کي پوليس تلاءَ مان لڙهندو ڪڍيو.“

شيلوءَ جي منهن مان هڪ زوردار رڙ نڪري ويئي- ”هاءِ! منهنجا ٻچڙا تو هي ڇا ڪري ڇڏيو!“ چوندي هوءَ اُن جي مٿان ڪري پيئي . . . . . . . . . . . .

”بشير“ مورياڻي

ٽِڪري

ڏتي ڪپڙي جو سينهو ٺاهي مٿي تي رکيو، ۽ ان تي ڇٻو رکي، تاجوءَ جي جوئا واريءَ ٽـِڪريءَ ڏانهن هلڻ لڳو.

ٽـِڪريءَ جو اڌ حصو کليل ميدان هو. ڪٿي ڪٿي پڪين سرن جا گــُندڙا ٺهيل هئا، جن ۾ نم جون چڪيون لڳايون ويئون هيون- هڪ ڪَنڊيءَ جو وڻ هو ۽ ٻيو گدامڙيءَ جو، جن هيٺان کٽون پيئون ئي رهنديون هيون.

ٻئي اڌ حصي ۾ هـِڪَ ته وڏي در واري ڪوٺي هئي، جتي سياري جي راتين ۾ جوئا ٿيندي هئي. انهيءَ ڪوٺيءَ سان لڳ ٻي ننڍڙي ڪوٺي به هئي، جتي پاڻيءَ جو نل لڳل هو. هڪ ننڍڙو باغ به هو. هڪ ٻه کجيءَ جا ننڍا وڻ، هڪڙي نئين ٻير، ڪجهه وليون ۽ ٿوري ڇٻر- ڏينهن جو اُتي جي ڇانوري ۾ جوئا لڳندي هئي. چوڌاري گنب جو لوڙهو ڏنل هو، جنهن جي مٿان ڪنڊا ۽ ٻُوڙا ڄمائي رکيا ويا هئا. لوڙهي جي دڳ وارين ٻن ڪـُنڊن تي سدائين ٻه پهريدار بيٺا هوندا هئا.

ڏتو ڇٻو کڻي ٽڪريءَ ۾ پهتو. ان وقت سچ لهڻ جا سانباها ڪري رهيو هو، ۽ زرد نٻل اُس شهر جي اوڀر واري حصي جي گهرن تي پويان پساهه کڻي رهي هئي. ڏتي ڇٻو موڙي تي رکيو ۽ پنهنجي ويهڻ لاءِ سراٽو ڳولڻ لڳو.

”يـَر، هي سراٽا روز روز الائي ڪهڙو . .. . . . . ٿو کڻي وڃي. روز ٿو ٻاهرون کڻي اچان، ٻئي ڏينهن ڏس ته لهي ئي نه!“

هو ڀڻ ڀڻ ڪندو رهيو. نيٺ ٻاهران هڪ پڪي سر کڻي آيو ۽ اُن تي ويهي ”آ گل ڇڪا“ ۽ ”تري“ جا آواز ٻڌڻ لڳو. هو ڪن خيالن ۾ محو ويٺو رهيو. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن جوئاريءَ وڏو داءُ پئي کٽيو، ته واڪو پئي ڪيائين. ڏتي جو ڇرڪ نڪري ٿي ويو. هر داءُ کٽندڙ هن کي وڏي واڪي پئي سڏيو:

”چاچا ڏتا! آني جا ڇولا ته کڻي آءُ.“

”چاچا ڏتا، ٻين آني کن جا ڇولا ۽ ٻه ڍٻلان. رس مڙئي سرس آڻجانءِ!“

سج لهندي لهندي ڏتي جو مال کپي ويو. هن خالي ڇٻو اندرئين ڪوٺيءَ ۾ رکيو، ۽ سانجهيءَ جي نماز پڙهڻ لاءِ ڀر واريءَ مسجد ڏانهن هليو ويو. ڏتو روزانو نيراني بازار مان ڍٻلون، چڻا، ۽ مند آهر پٽاٽا  ۽ ڪچالو وٺي ايندو هو. اڌ ڏينهن تائين مال تيار ڪري، منجهند ٿيندي ئي هو ڇٻو کڻي نڪرندو هو. پهريائين هو ڪن گهٽين ۾ ويندو هو، يا غريب پاڙن ڏانهن. ٻارن ۽ زالن کي چهريون چيزون گهڻو ڪري وڻنديون آهن، تنهنڪري هو گهر گهر اڳيان هوڪو ڏيندو ويندو هو:

”ڇولا ڍٻل . . . . . . . گرم ڇولا ڍٻل!“

ٻار ”ڀائي! ڀائي!“ پڪاريندا، پئسا هٿڙن ۾ جهلي، گهرن مان نڪرندا ايندا هئا. ڪن گهرن جي درن کي ڏنل ٽپڙيوپن لڏڻ لڳنديون هيون، ۽ انهن پٺيان چرپر پيدا ٿيندي هئي. ڪانچ جي ڪنگڻين سان جنجهيل ڪرايون ۽ اڇا هـَٿَ ٻاهر نڪرندا هئا ۽ ڇولا ڍٻل وٺي جهٽ اندر ٿي ويندا هئا.

پوياڙيءَ مهل ڏتو تاجوءَ جي ٽڪڙيءَ ڏانهن رخ رکندو هو. رهيل کهيل مال اتي نيڪال ڪري، سانجهيءَ جي نماز ڀر واريءَ مسجد ۾ پڙهي گهر ورندو هو. اهو ڏتي جي روزانيءَ زندگيءَ جو معمول هو.

سرءُ جي مند هئي. شام اُداس هئي. ڏتو مايوس پئي ڏٺو. ڇٻو ٿورو پريان رکيو هوس، ۽ سندس ساڄي پاسي جوئا گرن جو ٽولو خاموش ويٺو هو. جوئا بند هئي. ٻڌڻ ۾ آيس ته اهو سٽي پوليس انسپيڪٽر جنهن کي ٽڪڙيءَ طرفان مهني سر ٻـَڌي رقم روڪڙ ملندي هئي، بدلي ٿي ويو هو، ۽ جيڪو نئون ماڻهو ان جي جاءِ تي آيو هو، سو سخت هو.

تاجو، ٽڪريءَ جو مالڪ، رکي رکي هٿ مهٽي رهيو هو. اڄ نال جو نه مليو هوس!

هڪڙو جوئاري چوڻ لڳس، ”چاچا تاجل! ڀلا ڇو نه انهيءَ نئين اڦيسر سان ملي ڏسجي.“

”سڀ اڦيسر هڪجهڙا ٿوروئي هوندا آهن! ڏاڍو سخت ٿو ٻڌجي.“

”جهڪي ويهه! پئسي اڳيان هر ڪو پاڻي ٿيو پوي. اڄ رات ئي دستي کڻي، الاهي توهار ڪر. ڏس ته منٽن ۾ ڪم ٿو راس ٿئي نه!“

ٻئي جوئاريءَ، ٻيانيءَ سان زمين ۾ سوراخ ڪندي، ڪنڌ لوڏ ڪري هن جي تائيد ڪئي.

”هئن ڪاروبار بند رهي به ڪيستائين رهندو؟“

”اها ئي ته ڳالهه آهي،“ تاجوءَ چيو. ”چڱو رکو مولا تي، رات وٽس وڃبو.“

ان بعد سڀني تيار ٿيل ”ڦـُلَ“ مان سوٽا هڻڻ شروع ڪيا.

ڏتو ته ڪنهن دنيا ئي ٻيءَ ۾ هو. سوچي رهيو هو، ”ورندي سرءُ اچي سهڙي، پر ڀاڻم جو ناسور نه لٿو!“

هن جو نوجوان ڀاءُ رمضو اُستگيري جو ڪم ڪندو هو. گذريل سال هڪ ماڙي ٺاهيندي گوءِ اچي هيٺ پيئي. هڪ مزور اُڦٽ مري ويو. ڪن استن کي ڌڪ لڳا. رمضو به انهن مان هڪڙو هو. هن کي ساڄي پير ۾ پڪيءَ سر جي هڪ چٿري چڀي ويئي. زخم ٿيو، جنهن پوءِ ناسور جي صورت ورتي. علاج ٿيا؛ شاديءَ لاءِ جيڪي پئسا ڪٺا ڪيا هئائين، خرچ ٿي ويا. ڏتي جي گهر واريءَ جا زيور ۽ نقدي ڊاڪٽرن، حڪيمن ۽ جراحن جي کيسن ۾ هلي ويئي، پر رمضو کٽ داخل ئي رهيو. ڏتو پنهنجي مٿي تي ڇٻيءَ سان گڏ ڀاءُ جي بيماريءَ جو غم به کڻي، گهٽيءَ گهٽيءَ گهمندو رهيو.

ڏتو ائين ويچارن جي وهڪري ۾ وهي رهيو، ته هن کي ڪجهه بيزاريءَ جو احساس ٿيو. آخر هو لاچار، ڀاءُ لاءِ ڪري به ته ڪري ڇا! دوائون دعائون سڀ بيڪار ثابت ٿيون هيون. هو هر نماز کان پوءِ ڀاءُ جي صحت لاءِ ٻاڏائي دعائون پنندو هو، پر انهن ڪو اثر نه ڏيکاريو. ڀاءُ کي پڻ تلقين ڪندو هو ته ڌڻيءَ در ٻاڏائي. ڀاڻس پهرين ته هن جو چوڻ ورتو هو، پر جڏهن سچيءَ دل سان گهريل دعائن جو ڪو نتيجو نه نڪتو، ته هو مايوس ٿي پيو ۽ ائين ڪرڻ ڇڏي ڏنائين. هـِي ان تي ٽوڪيندو هوس، ته تنگ ٿي چوندو هو: ”انهن دعائن مان نه ڪجهه وريو آهي، نه ورندو. بس هن ايذائن ۽ عذابن ڀريءَ حياتيءَ کان هاڻي جند ڇٽي ته چڱو!“

”ائين ته نه چئه . . . . .“ ڏتو هن جي ڪاراٽجي ويل چپن تي هٿ رکندو هو. اکين ۾ بي اختيار ڳوڙها اچي ويندا هئس. ڏتو رڳو انهيءَ ڪري غمگين ٿيو نه ويٺو هو، جو ڀاءُ جي درد جو احساس ٿي رهيو هوس، بلڪ ان کان به وڌيڪ هڪ اهم ڳالهه هن کي جهوري رهي هئي.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ