نورمحمد ’نورل‘ ڪنڀار

عمرڪوٽ

محمد خان ”مسڪين“ ڪنڀار

سنڌ جي سرزمين صدين کان ولين، درويشن، فقيرن، عالمن، اديبن، شاعرن سُگهڙن ۽ هر فن جي ماهرن کي جنم ڏيندي رهي آهي، عمرڪوٽ ضلعي جي تعقلي عمرڪوٽ جي ڳوٺ سڻوهي (ڇور اولڊ) ۾ جنم وٺندڙ ”محمد خان مسڪين“ ڪنڀار به انهن مان هڪ هو, جيڪو پنهنجي وقت جو هڪ سٺو انسان، مثالي استاد، سٺو شاعر، ۽ سُگهڙ ٿي گذريو آهي.

جنمِ: ”مسڪين“ جو جنم خانداني روايتن موجب 1918ع ۾ ڳوٺ ”سڻوهي“ (ڇور پراڻه) ۾ ٿيو، سرڪاري رڪارڊ ۾ سندس ولادت 1-  سيپٽمبر 1923ع ڄاڻايل آهي.

پرورش: محمد خان ”مسڪين“ ستن يا اَٺن سالن جو ٿيو ته سندس والد گل محمد عرف گُلو فقير گذاري ويو. انهي بعد سندس پرورش، تعليم ۽ شادي ابراهيم ڀٽي، چاچي محمد اسحاق ۽ سندس سؤٽ محمد هاشم ولد محمد عمر جي زير سايه ٿي.

حسب نسب: سندن نسب حضرت حارث سان ملي ٿو، حضرت حارث جا چار پٽ (1) حسام (2) وليد (3) عبرت (4) يزد

وليد جا ٽي پٽ: (1) ڪنبر (2) ترڪ (3) پنهور، ڪنبر جو اولاد اڳتي هلي ڪنڀر يا ڪنڀار سڏجڻ لڳو.

سندس خاندان: مسڪين جا وڏا اصل ۾ ڪڍڻ لڳ ضلعي بدين جا رهواسي هئا، جڏهن سومرن جي جنگ لڳي ته ڪجهه ڪنڀار مارجي ويا، جن مان سندن ڏاڏو هارون اُتي ئي روپا ماڙي واري قبرستان ۾ دفن آهي. باقي هارون جا ٻه ڀاءُ اُتان لڏي، مُهراڻي ڏانهن آيا. انهن مان هڪ ڀاءُ عليم نبي سر شهر (ٿر) وٽ اچي رهيو. ۽ ٻيو ڀاءُ ڳوٺ سڻوهي (ڇور اولڊ) تعلقي عمرڪوٽ (جيڪو ڇور اسٽيشن ۽ نئون ڇور جي وچ ۾ واقع آهي) ۾ اچي رهيو.

عظيم محقق ڊاڪٽر بلوچ صاحب (1) هڪ روايت ۾ ڄاڻايو آهي ته سومرا خاندان جي جنگ جي نتيجي ۾ بچي ويل سومرا به ڪنڀار جي گهر ۾ پناهه وٺي پليا. ساڳي روايت ڪم و بيش تاريخ جي محقق جناب راڄ محمد پلي صاحب صوفي محمد صديق
”صادق“ فقيرؒ جي سوانح ۾ ڏني آهي.

مسڪين جو شجرو:

سليمان

هارون

خميسو

اسمٰعيل

نٿو

هوندو

پٺائي

لڌو

لکاڏنو

سومار

اوڀايو

سائينڏنه

گل محمد گلوفقير

محمد خان مسڪين

        ڪٽنب/قبيلو: سائينڏني ولد اوڀايو کي چار پٽ هئا: (1) وَنهيون (2) محمد عمر (3) محمد اسحاق (4) گل محمد عرف گلو فقير.

1) وَنهيون: هن کي پٽ ڪونه هو، باقي نياڻين جي اولاد مان ”جانهيرو“ ۽ ”نُهٽو“ ۾ موجود آهن.

2) محمد عمر: هن کي هڪ پٽ محمد هاشم ۽ هڪ نياڻي ٿي، محمد عمر ”صوفي فقير“ ۾ وفات ڪري ويو ۽ اُتي ئي مدفون آهي.

محمد هاشم ڇور اسٽيشن ۾ رهائش اختيار ڪئي ۽ اتي وفات ڪري ويو ۽ اُتي مدفون آهي. محمد هاشم کي چار پٽ: (1) يار محمد (2) مولانا جاويد احمد (3) محمد حسن پٽيل (4)  محمد عمر ۽ ٻه نياڻيون ٿيون. جن مان محمد عمر جو نثر ۾ ڪافي مواد موجود آهي ۽ سندس سنڌي جا اکر به تمام سٺا آهن.

3) محمد اسحاق: هن کي فقط هڪ پٽ ٿيو، محمد ابراهيم”پرواز“ سروري جنهن جو سنڌ جي مشهور شاعرن ۾ شمار آهي.

سندس ڪلام ڇپيل ۽ اڻڇپيل حالت ۾ سندس فرزند عبدالخالق ”عبد“ وٽ موجود آهي، پرواز صاحب جي سوانح ۾ ڪلام ’مهراڻ‘ ۾ اچي چڪو آهي.

4) گل محمد عرف گلو فقير: هن کي فقط هڪ پٽ محمد خان ”مسڪين“ ٿيو، جيڪو واديءِ ٿرپارڪر جو مشهور سُگهڙ ۽ شاعر ٿيو.

اولاد: محمد خان ”مسڪين“ کي پنج پٽ ۽ ٻه نياڻيون آهن، جيڪي سمورا حال (2022ع) حيات آهن.

(1) نورمحمد ”نورل“ (راقم الحروف) جيڪو پڻ تعليم کاتي ۾ نوڪري ڪري رٽائرڊ ٿيو آهي.

نورل کي شاعري$ جو شوق ورثي ۾ مليو، ۽ سندس استاد محترم مرحوم محمد عمر ”معمور“
يوسفاڻي پلي صاحب آهي.

(2) گل محمد ”گل“ وٽ به شاعري ۾ ڪافي مواد موجود آهي، گل محمد ”ڪنڀار قوم جو ذڪر“ نالي سان هڪ ڪتاب لکيو آهي. جيڪو وٽس اڻ ڇپيل حالت ۾ موجود آهي جنهن ۾ ”گل“ ڪنڀار قوم جو شجرو جيڪو والد صاحب ”مسڪين“ جو ترتيب ڏنل آهي. ڪنڀارڪي ڌنڌي ۾ استعمال ٿيندڙ اوزار يا سامان ۽ ڪنڀار قوم جي شادين ۾ ٿيندڙ ريتن رسمن جو ذڪر ڪيو اٿس.

(4) غلام مصطفيٰ به ماستري ڪري رٽائرڊ ٿيو آهي، شاعري جو شوق رکي ٿو ۽ شعر لکي ٿو.

(5) بشير احمد به ماستري$ جي نوڪري ڪري رٽائرڊ ٿيو آهي، شاعري سان شغف اٿس.

ادبي مصروفيات: محمد خان مسڪين پنهنجي استادانه پيشي سان گڏ پنهنجي ڀرپور ادبي زندگي گذاري. مقامي سطح جي سُگهڙن سان ٻولن جي ڏي وٺ کان علاوه علائقي ۾ ٿيندڙ ادبي مجلسن ۽ مشاعرن ۾ پڻ شرڪت ڪئي. صوفي فقير ۾ ٿيندڙ ’بزمِ ادب صوفي فقير‘ جي ماهانه ڪچهرين ۾ پڻ حصو وٺندا رهيا. 1960ع واري ڏهاڪي ۾ پهريائين جهوڪ شريف جي حضرت ارشاد عباس صاحب جي صدارت ۾ جيڪي صوفي فقير ۾ مشاعرا ٿيا ان ۾ حصو ورتائين. بعد ۾ قبله حضرت مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ سائين جي صدارت ۾ ٿيندڙ ناري پَٽَ جي سنڌ سطح جي مشاعرن ۾ پڻ شاعري پڙهي داد حاصل ڪيائين.

تصنيفات: مسڪين شاعري جي گهڻين صنفن ۾ لکيو آهي، جهڙوڪ، ڪافي، وائي، غزل، نظم، ڀڄن وغيره.

نثر ۾ پڻ ڪافي مقالا ۽ مضمون لکيا اٿس.

ڀُٽاڻي جي انگي حساب جي ڪُنجي (گائيڊ) فائنل واري دؤر جي انگي حسابن ۾ رياضي جو مشهور ۽ نالي وارو انگي حساب هوندو هو، ”ڀٽاڻي جو انگي حساب“ تنهن جي حسابن کي واٽ ۽ اصول سان حل ڪري ڪنجي جوڙي اٿس.

ڪنڀار قوم جو شجرو: سندس قومي ڀان فقير محمد رمضان ولد تماچي ڀان رهندڙ (سالار سومرو تعلقي ٽنڊوباگو ضلعو بدين) حال رهندڙ ڳوٺ حاجي سليمان ڀان تعلقه ٽنڊوباگو ضلعي بدين هن وقت عبدالغفور ڀان ولد محمد رمضان ڀان فقير ساڳيو ڪم سنڀاليو اچي، جنهن وٽ چئن قومن (1) سما (2) راهمان (3) هڱورجا (4) ڪنڀار قوم جو شجرو حضرت آدم عليہ السلام تائين موجود آهي. مسڪين حضرت آدم عليہ السلام کان اڄ تائين ڪنڀار قوم جو شجرو محمد رمضان ڀان جي مدد سان لکي رکيو اٿس.

مسڪين جي زندگي جون ڪجهه يادگيريون جي نالي سان هڪ ڪتاب لکيو اٿس.

تعليم: سال 1930ع ۾ پرائمري اسڪول
”اسلام ڪوٽ ضلعي ٿرپارڪر“ مان ”ٻاراڻو“ پاس ڪيائين، پوءِ گورنمينٽ پرائمري اسڪول (ڇور پراڻو) ڳوٺ سڻوهي مان 1937ع ۾ ست درجا سنڌي پاس ڪيائين، ۽ چار درجا گجراتي به پاس ڪيائين. فائنل جي امتحان جي تياري استاد محمد هاشم ”لاوطن“ سومرو وٽ ڳوٺ ”سيد غلام نبي شاهه“ تعلقي ساماري ۾ ڪري 1937ع ۾ ميرپورخاص سينٽر مان فائنل جو امتحان پاس ڪيائين.

ڪِرت/ڌنڌو: ڪجهه وقت عارضي نوڪريون ڪرڻ بعد سال 1939ع ۾ ماستري جي نوڪري ملي، انهي وقت ماهانه پگهار -/10 رپيا هوندي هئي.

”مسڪين“ 1952ع کان 1962ع تائين فائنل جي شاگردن کي فائنل جي امتحان جي تياري ڪرائي، امتحان ڏياريندو رهيو، 1962ع کان پوءِ فائنل وارو طريقو ختم ٿي ويو. اهڙي ريت محمد خان ”مسڪين“ 1939ع کان تعليم کاتي ۾ استاد جي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏيندي سال 1979ع ۾ رٽائرڊ ٿيو.

همعصر: محمد عمر ”معمور“ يوسفاڻي پلي، حاجي ولي محمد ورياماڻي، محمد ابراهيم ”پرواز“، محمد ايوب ”ايوب“ آريسر، مير محمد ”ميرل“ فقير سومرو.

حليو ۽ لباس: مسڪين قد جو ڊگهو، رنگ جو سانورو، چهري تي سنهي ڏاڙهي رکندو هو، هميشه سفيد لباس پائيندو هو، مٿي تي سفيد پٽڪو ٻڌندو هو.

وفات: 3 جون 2005ع بمطابق 25 ربيع الثاني 1426هه بروز جمع شام  ₂/7¹ ساڍا ست بجي درالبقا ڏانهن راهي ٿيو، سندس تربت ڳوٺ وهرو شريف لڳ عمرڪوٽ ميان جان محمد جي قبرستان ۾ آهي.

ڪافي- روپ وهاڳ

هي جڳ سارو فاني بيشڪ، جنهن ۾ آهن سورئي سور،

جنهن ۾ آهن سورئي سور، دؤر دنيا جو ڏس دستور.

راڻو مومل لئي مستانو، هير لاءِ رانجهو ٿيو حيرانو،

ليلان خاطر قيس ديوانو، ملڪن منجهه ويو ٿي مشهور.

سهڻي ساهڙ ڪاڻ تري ٿي، ليلان داسڙي لاءِ ڳري ٿي،

پرٽ پنهون لئي پاڻ مري ٿي، دلبر جنهن کان ٿيئڙو دور.

حضرت يوسف ٻانهو ٿيئڙو، ذڪريا ڪرٽ سان وڍجي ويئڙو،

يونس پيٽ مڇي جي پيئڙو، دار تي لٽڪي ويو منصور.

عشق لکن جا سر لهرايا، شاهه گدا ”مسڪين“ مارايا،

”محمد“ مردن درجا پايا، مولا وٽ ويا ٿي منظور.

ڪافي- روپ جوڳ

درد دلبر جي ڪيو، ديوانه مان ڪنهن کي چوان،

نيهن جي ناتي ڪيو، نادان مان ڪنهن کي چوان.

باهه ڪيو بيمار منهنجو، بره واري سڀ بدن،

جان جيءَ پيا منجهه جلن، جولان مان ڪنهن کي چوان.

سوز جي سامان ڌاران، ناهه مون وٽ ٻيو ثمر،

هوت هڪ جي ياد ۾، حيران مان ڪنهن کي چوان.

روح کي راحت نڪي آ، قلب کي هت ڪو قرار،

ڦٽ فراقن جا چڪيا، ارمان مان ڪنهن کي چوان.

آه سردو رنگ زردو، ٿي ويو ”مسڪين“ جو،

مئي محبت جي ڪيو، مستان مان ڪنهن کي چوان.

ڊاڪٽر اسد جمال ’پلي‘

عمرڪوٽ

مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي ڏانهن منسوب پيشنگوئي

انگريزن اسان جي سنڌ ملڪ تي هڪ سؤ سال حڪومت ڪئي، انهيءَ عرصي ۾ انگريز اسان جي ملڪ جي جاگرافي، ٻولي، ادب، تاريخ، عوام جي سماجي پهلوئن ۽ مذهب سان ڪهڙا ڪهڙا ويل وهايا ۽ ڪهڙن طريقن سان اهي ڪڌا ڪم ڪيا اهو تمام وڏو داستان آهي، اسين انهن جي تفصيلي ذڪر کي في الحال مؤخر ڪري اچون ٿا، لواري شريف جي درگاهه تي پيدا ڪيل حالتن تي.

انگريز اسان جي سنڌ ملڪ جي سڀني طبقن جي ماڻهن جي نفسيات جو مطالعو ڪيو ۽ انهي مطالعي جي گس کان ئي اسان تي وار ڪيو، هنن کي خبر هئي ته هي جيڪي سنڌ ۾ آزادي جون تحريڪون اٿي پيون آهن، اهي ڪنهن به طرح سان هن ملڪ مان سندن پير اکوڙينديون، هن حقيقت کي سمجهندي هنن ڪيترائي اهم فيصلا ڪيا، جن مان ڪي خاص هن طرح سمجهه ۾ اچن ٿا.

1. برصغير ۽ خصوصاً سنڌ ۾ مذهبي اختلافن کي اڀارجي ۽ انهن جي مختلف گروهن جي مدد ۽ ٽيڪ ڪري انهن کي مد مقابل آڻجي.

2. سنڌ ۾ موجود درگاهن ۽ درسگاهن جي عقيدن ۽ تعليمات ۾ موجود اختلافن ۽ اعتراضن کي اڀاري هڪڙن جي سرپرستي ڪجي ۽ ٻين کي پنهنجي مخصوص سرڪاري ڇاڙتن (Planted Persons) جي مدد سان همٿائجي ته جيئن ماڻهو هنن معاملن ۾ منجهي پون ۽ سرڪاري سڳوري ڇا پئي ڪري ان طرف سندن ڌيان نه وڃي.

3. سنڌ ۾ موجود ماڻهن تي پنهنجو هٿ رکڻ لاءِ کين سرڪاري اعزازت (خانصاحب، خان بهادر ۽ مختلف درٻارن ۾ ڪرسيون ڏيڻ) سان نواز جي هن معاملي ۾ ڪجهه ماڻهو ته باقاعده سفارشن، سرڪار جي خدمت (جنهن ۾ ڪيترائي عوام کي ڏکوئيندڙ ڪم پڻ شامل هئا) انهن ۾ مصروف ٿي اعزازات حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشان رهيا ته ڪجهه باهمت ۽ باڪردار ماڻهن تي سرڪار پنهنجو هٿ رکڻ خاطر اهي اعزاز، انعام ۽ آفرين ناما سندن نالي ڪيا، پوءِ وقت اچڻ تي انهن باهمت، بااصول ۽ باشعور ماڻهن سرڪار جي اعزاز نامن کي پاسي تي رکي حق جي طرف ٿي بيٺا. سنڌ جي تاريخ ۾ اهڙا گهڻا ئي مثال موجود آهن.

4. انگريزن جي دور ۾ حزب اختلاف جو سمورو ڪردار برصغير ۾ علماءَ ڪرام ۽ مختلف پيراڻن گادين جي سجاده نشين ٿي ادا ڪيو ۽ اهي گادي نشين به اڪثر عالم سڳورا ئي هئا.

انگريز سرڪاري کي هن ملڪ مان جيڪي قلمي ڪتاب، نواردات ۽ ٻي ملڪيت پنهنجي ملڪ منتقل ڪرڻي هئي، ان لاءِ ضروري هئو ته حزب اختلاف جي توجه ڪنهن ٻئي مسئلي طرف متوجهه ڪرائجي. ٻي طرف اسلام دشمني ۾ هميشه اهڙائي مصنوعي مسئلا اٿاريا ويا، جن سان نه صرف عوام جو رد عمل جذباتي هجي بلڪ مسلمانن لاءِ ئي مشڪلاتون پيدا ٿين، هن قسم جي خود ساخته مسئلن ۾ يا ته مسلمانن کي برصغير جي ٻين غير مسلمانن سان وڙهايو ويو يا وري مسلمانن جي مختلف گروهن کي پاڻ ۾ دوبدو آندو ويو.

هنن مسئلن پيدا ڪرڻ سان نه صرف انگريز سرڪار کي پنهنجي واپسي جا مرحلا آسان ڪرڻ ۽ انهن کي طوالت ڏيڻ ۾ مدد ملي پر ايندڙ ڪيترن ئي سالن تائين انهن پيدا ڪيل مسئلن جي منفي اثرات جا فائدا پڻ حاصل ٿيا.

هنن مسئلن جي لسٽ ۾ لواري شريف ۾ پيدا ڪيل ”مصنوعي حج“ وارو معاملو به هئو، جنهن کي اهڙي طرح منجهائي پيش ڪيو ويو جو اصل حقائق تائين پهچڻ ئي مشڪل ٿي پيو، هن ڪم لاءِ سرڪاري مشينري ۽ سرڪاري ماڻهن کي باقاعده سرگرم عمل ڪيو ويو. ڪوڙا اطلاع ۽ افواه پکيڙي معصوم مسلمانن جي ذهنن ۾ غلط فهميون پيدا ڪيون ويون. پروپئگينڊا منفاقت ۽ چاپلوسي جي هٿيارن کي استعمال ڪري نقشبندي سلسلي جي سنڌ ۾ هن معتبر ۽ ممتاز درجي واري درسگاهه کي نشانو بڻايو ويو، نقشبندي سلسلو  ۽ لواري شريف جي نالي ۾ پيدا ڪيل هنن افواهن جو ته پاڻ ۾ ڪوبه، ايمان ۽ عقيدي جو تعلق ئي نه آهي. نقشبند جهڙي شريعت جي سخت پابندي واري سلسلي ۾ وري هيءُ حج جهڙي اهم اسلامي رڪن (فرض) سان هٿ چراند، مگر هنن حقائق تي سوچڻ، سمجهڻ ۽ تحقيق ڪرڻ جي فرصت ئي نه ڏني وئي ۽ اهڙو ممڻ متو جنهن جي هل هنگامي ۾ حقيقتن تي ڪوڙ جا ڪيئي پردا چڙهي ويا. سڄي علمائن جي حزب اختلاف هن هنگامي جي مونجهارن جي ڪُن ۾ قابو ٿي پئي ۽ سرڪاري ڪارندن جو هر حربو ڪامياب ويو. هن هنگامي جا تفصيل ته تمام گهڻا آهن، جن ۾ عالمن جون مختلف محاذن تي ڪميٽيون ٺهيون، 9- ذوالحج تي لواري شريف ايندڙ قافلن کي روڪڻ لاءِ رستا جهليا ويا. هن عمل کي ’ستياگرهه‘ جو نالو ڏنو ويو، هن ستياگرهه جو اکين ڏٺو احوال ڪجهه رسالن ۾ شايع ٿيو هو، ان جي مطالعي مان سرڪار جي ڊپلوميٽڪ پاليسين جو بخوبي پتو پئي ٿو. هتي آءٌ اڃان به هڪ ڳالهه ۾ منجهيل آهيان ته اسين هِن معاملي کي ’مصنوعي حج‘ چئون يا نه. ڪٿي هيءُ فقرو اسان کي غلط نموني ته نه ٻڌايو ۽ چوايو ويو آهي، ڇو ته ’حج‘ معنيٰ ’حج!‘ ۽ حج اسلام جي پنجن فرائضن مان هڪ اهم فرض آهي، پوءِ ان سان مصنوعيت سلهاڙڻ ڪيئن صحيح ٿيندو. هن سلسلي ۾ اسانجي علماءِ ڪرام کي منافقن جي ڪردار ۽ اسلامي معاشري ۾ ان جي پيوستگي تي پڙهڻ، لکڻ ۽ سمجهائڻ گهرجي. منافق آهي ڇا؟ ان ڇا جو ٺيڪ کنيو آهي ته هو اسلام کي نقصان پهچائڻ لاءِ ڪيئن ۽ ڪهڙو ڪردار ادا ڪندو؟ قرآن مجيد ۾ بيان ڪيل منافقن جو نشانيون پاره قدسع الله 281) ۾ آيل سوره المنافقون جو تفسير پاڪ ۽ سيرت پاڪ ۽ اسلامي تاريخ ۾ آيل واقعن جو چٽو اظهار ڪرڻ گهرجي. مغالطن ۽ غلط فهمين جي رد ۾ آيل اسان جي سنڌ جي هُن تاريخ جو صحيح رخ هڪ منصف جي حيثيت سان متعين ڪرڻ گهرجي. هتي اسين هنن تمام تفصيلن کي ڪنهن ٻئي موقعي لاءِ رکي صرف ان پيشنگوئي جو ذڪر ڪنداسين، جيڪا پڙهندڙن کي حضرت مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جي نالي ۾ مشهور ڪري ڏني وئي آهي.

حضرت مخدوم عبدالرحيم گرهوڙيءَ جي مان ۽ مرتبي کان اسان جو ڪهڙو باشعور فرد اڻواقف هوندو. حضرت مخدوم صاحب، عالمِ دين، مفسر، مجتهد، صوفي، مُدرس، اولياءَ الله شاعر ۽ شهيد هو. هيتريون سڀ عزتون، اعزاز ۽ مرتبا اسان جي ٻئي ڪنهن به بزرگ کي شايد نصيب ٿيا هجن. سندن سوانح ۾ ديني، علمي ۽ ادبي ڪارنامن جي وڏي فهرست آهي، پاڻ ڪيترن ئي اهم تصنيفات جو مصنف هو ۽ سنڌي ۽ عربي ٻنهي زبانن ۾ سندس تصنفيون موجود آهن.

جڏهن (1956ع) علامه ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو، حضرت مخدوم عبدالرحيمؒ جي ڪلام کي سهيڙڻ ۽ ترتيب ڏيڻ لاءِ ڪجهه ڏينهن اچي گرهوڙ شريف ۾ ترسيو هو ته سندس لاءِ وڏو مسئلو اها پيشنگوئي هئي ته ”ڪلام گرهوڙي“ ۾ شامل ڪجي يا نه.

هيءَ سڄي ڄاڻ ان وقت جي مقامي نوجوان محقق، تاريخدان ۽ سڄاڻ شخص محترم راڄ محمد پلي صاحب کي هئي، راڄ محمد صاحب مرحوم احمد علي مجذوب دل صاحب کي پاڻ سان گڏ وٺي ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب سان مليو. هن ملاقات وقت وڏيرو محمد عارب پلي همسفر هو، جنهن هيءَ سڄي ڳالهه مون کي پاڻ ٻڌائي ۽ لکائي. راڄ محمد صاحب دائود پوٽي صاحب کي چيو ته سائين هي پيشنگوئي گرهوڙي صاحب جي نه آهي، بلڪ مسودي ۾ پوءِ داخل ڪئي وئي آهي، هن پيشنگوئي جو ٺاهيندڙ محترم احمد علي ’مجذوب‘ دل صاحب آهي، جيڪو پاڻ شاعر ابن شاعر، ابن شاعر آهي. دائود پوٽي صاحب چيو ته هيءَ پيشنگوئي مسودي ۾ شامل آهي انڪري في الحال ڪتاب ۾ متن کان ٻاهر ڪري رکون ٿا، بعد ۾ ان تي ويچاربو تنهن تي احمد علي مجذوب مرحوم راڄ محمد صاحب کي چيو ته جيڪڏهن دائود پوٽي صاحب کي منهنجي شاعري گرهوڙي صاحب جي شاعري جهڙي ٿي لڳي ته منهنجا ڀاڳ ڀلا! وڏيري محمد عارب جي چوڻ موجب هي ڪچهري خوش مزاجي، بجاءِ خشڪيءَ تي ختم ٿي ۽ ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب پيشنگوئي کي گرهوڙي صاحب جي ڪلام سان گڏ اشاعت ۾ آڻي ڇڏيو ۽ هن غلط فهمي جو ازالو اڃا تائين به نٿو ٿئي.

دراصل ستياگره واري زماني ۾ هي خيال جلسن جلوسن ۾ عام ٿيو ته ڇاڪاڻ ته مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي صاحب جي لواري شريف جي جماعت ۾ تمام گهڻي معتبر ۽ مٿاهين حيثيت آهي سو اگر سندس نالي سان سندس ٻوليءَ جي لهجي مطابق ڪجهه تُڪون آڻجن ته ماڻهن کي وڌيڪ يقين ٿي ويندو ته گرهوڙي صاحب به پيشنگوئي ڪري ويو آهي، ته لواري شريف ۾ هي حالات پيدا ٿيندا،گرهوڙي صاحب جو نالو استعمال ڪري پنهنجي احتجاج کي اڃا به سگهارو ڪري سگهبو.

هن پيشنگوئيءَ جي ٺاهڻ جي ذميواري مجذوب صاحب کي ڏني وئي ۽ مولوي عبدالله مري ڦلهڏين واري ۽ مولوي خيرمحمد نظاماڻي صاحب سندس مدد ڪئي.

مون وڏيري محمد عارب جي ٻڌايل هن ڪچهري کان اڳ هڪ ڪچهري مولوي عبدالله مري صاحب سان به ڪئي هئي. ڇا ته علم جو بحر هو، مرحوم جيترو علم ۾ گهڻو ان کان گهڻي حليمائي، عجز ۽ نيازمندي. مون سان ائين ڪچهري ڪيائين ڄڻ مون کان سکندو هجي. هن رتيءَ جي رهاڻ مون کي ته سچ پڇ سندس معتقد ٺاهي ڇڏيو. آئون جڏهن مڊل اسڪول ۾ پڙهندو هئس ۽ اسڪول ۾ هڪ انعامي مقابلي لاءِ مون سندس سوانح عمري ۽ خدمتن تي هڪ مضمون لکيو هو. ان مضمون تي مونکي پهريون نمبر انعام مليو. بعد ۾ مون جڏهن کيس مضمون پڙهي ٻڌايو ته انتهائي پيار ۽ پاٻوهه سان ان ۾ اضافو به ڪيائين، پر ڪنهن به علمي رعب تاب کانسواءِ. پاڻ ٻڌايائين ته فرنگين سڄي سنڌ ۾ درگاهن ۽ درسگاهن جي تقدس کي پائمال ڪرڻ لاءِ مصنوعي درگاهون ٺهرائي (انهن درگاهن، مان ڪي ته جانورن تي پڻ ٺهيل هيون.) بدعتن جو ڄار وڇايو. ڪجهه باڪمال بزرگن جي پونيئرن جي جهالتن ۽ غفلتن سبب به ائين ٿيو. اسان جي علمي درسگاهن جي وجود جو فائدو وٺي ڪيترن ئي نقلي مرشدن پنهنجا ڍونگ پکيڙيا ۽ پئسا ميڙڻ جي لاءِ غريب ۽ معصوم عوام کي گمراهه ڪيو. پوءِ جڏهن هيءُ بدعتن ۽ خلاف شِرح جو عمل عام ٿيو ۽ مصنوعي درگاهن تي گانجي ۽ شراب جا اڏا ٺهي ويا ته پوءِ جيڪي اصلي درگاهون ۽ درسگاهون هيون، انهن جي خلاف پروپئگينڊا شروع ڪئي ويئي ته درگاهن تي ههڙا بدعتي ڪم ٿا ٿين. انهيءَ پروپئگينڊا جو اثر هو، جو ماڻهن جي هجومن ۾ سچ ۽ ساڃاهه کي ڳولي لهڻ ڏاڍو مشڪل ٿي ويو هو، هن سڄي جنگاه ۾ مرحوم محمد عثمان ڏيپلائي کي پنهنجي نثر جي مهارت مان فائدو وٺي اسلامي ناول لکڻ جو ڪم سونپيو ويو، ڏيپلائي صاحب نه صرف اسلامي تاريخي ناول لکي شهرت ماڻي، پر هن صاحب غير شرعي عملن ۽ اسلامن بدعتن جي پرچارڪن جن مصنوعي درگاهن جا روپ ٺاهي پنهنجي معيشت بحال ڪئي، انهن جي بداعمالين تي به ننڍا ننڍا ڪتاب لکيا جيئن مرشد جو ٻڪر، ”مرشد جو آنو-!“ مرشد جو....! وغيره جن کي پروپئگينڊا ڦهلائيندڙن ٻئي رخ ۾ استعمال ڪيو، ساڳي وقت هنن پروپئگينڊا ڪندڙن ۽ نقلي درگاهن جي حمايت ڪندڙ ۽ زميندارن وڏيرن خلاف به ڏيپلائي صاحب تصنيفات آنديون، ڏيپلائي صاحب جي ڪم کي خواه مخواهه ابتو تعبير ڪيو ويو، کيس ايئن ظاهر ڪيو ويو ته ڪو هو صاحب پيرن ۽ وڏيرن جي خلاف آهي، حالانڪ ائين بلڪل ڪو نه هئو. ڏيپلائي صاحب جو هڪ ئي ناول سانگهڙ انهن مڙني ابتڙاين جو رد آهي. اهڙي طرح مولوي احمد ملاح جي شاعري کي به سڄي لواري شريف جي درگاهه ۽ خاص طرح نقشبندي سلسلي جي عقائد (جنهن جو هو خود به پوئلڳ هو) جي خلاف استعمال ڪرڻ بجاءِ هن مخصوص غلطفهمين جي موقعي جي پس منظر ۾ پڙهڻ سمجهڻ گهرجي.

گرهوڙي صاحب جي نالي ۾ ٺاهيل هٿرادو پيشنگوئي ۾ مجذوب صاحب پنهنجي ٻولي جي ڄاڻ جي استعمال سان گڏ الف اشباع جي قافيي مان به استفادو ڪيو آهي ۽ گرهوڙي  صاحب جون ڪي سٽون ۽ تڪون به هوبهو رکيون آهن، جنهن سان عام پڙهندڙ کي هيءَ پيشنگوئي گرهوڙي صاحب رحه جي ئي محسوس ٿئي ٿي. هڪ ڪچهريءَ ۾ سائين ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب ٻڌايو ته هِن پيشنگوئي جي ٺهڻ ۽ استعمال کان اڳ اسانجو (بلوچ صاحب جو) نانا سائين هِن پيشنگوئيءَ جون ڪجهه تُڪون ٻڌائيندو هئو. هيءَ ڪچهري مون ۽ فيض کوسو صاحب اداره K.T.N لاءِ بلوچ صاحب جي گرهوڙي صاحبؒ متعلق گفتگو رڪارڊ ڪرڻ وقت سندس گهر (قاسم آباد) ۾ ڪئي.

هيءَ پيشنگوئي 1359ع ۾ مڪتبه شمسيه سکر مان شايع ٿي، جنهن ۾ اهو گمان ڪيو ويو ته اها پيشنگوئي مرحوم محمد هاشم مخلص ٺاهي آهي، تذڪره لطفي (1943ع) ۾ مخدوم لطف الله بدوي صاحب بغير ڪنهن ٺاهيندڙ جو نالو کڻندي هن پيشنگوئي کي ڪنهن سگهڙ جي قرار ڏنو آهي. هن جو مطلب ته ٻنهي کي اصل ٺاهيندڙ   جو نالو نه مليو آهي.

هن پيشنگوئيءَ کي سڀ کان پهرين مخدوم امير احمد عباسي کهڙوي صاحب تحريري طور احمد علي مجذوب ڏانهن سڌو منسوب ڪيو آهي، ٽماهي جي مهراڻ 4- 3- 1966 واري پرچي ۾ سندس مضمون شايع ٿيو آهي، مير حاجي محمد بخش ٽالپر مهراڻ 1- 1982ع ۾ هن پيشنگوئي کي ’ٿي سگهي ٿو‘، جي لفظن سان مجذوب ڏانهن منسوب ڪيو آهي.

ان کانپوءِ سيد احمد شاهه گرهوڙي ۽ درگاهه شريف لواري طرفان پڻ وضاحتون شايع ٿي چڪيون آهن.

1961ع ۾ خانصاحب عبدالڪريم ڪريم پلي، محترم راڄ محمد پلي ۽ معمور يوسفاڻي، جليل سروري، ولي محمد وفا پلي صاحب ۽ احمد پلي مرحوم ڳوٺ خان صاحب عطا محمد پلي ۾ اداره نوائي ادب جو بنياد رکي ڪتاب وڻجارڻ وايون مصنف عبدالڪريم ’ڪريم‘ پلي شايع ڪرايو، هن ڪتاب جي پيش لفظن، مقدمي ۽ تفريظ طور جناب غلام گرامي صاحب مخدوم امير احمد صاحب ۽ محمد عثمان ڏيپلائي صاحب پنهنجا مضمون شامل ڪيا. هن ڪتاب ۾ احمد علي مجذوب جو ڪلام ۽ سوانح موجود آهي ۽ پاڻ ان وقت حيات هئا، دراصل هيءُ ادارو ۽ ڳوٺ ئي اهڙو مرڪزي نقطو آهي، جتي هنن سڀني جون پاڻ ۾ گڏجاڻيون ٿيون آهن، پيشنگوئي تي گفتگو ٿي آهي ۽ پوءِ هر ڪنهن بزرگ پنهنجي طريقي سان روايت کي پڪن، پختن، دليلن سان تحرير ڪيو آهي، هن ماحول جي اُٿياڪ ۾ 6- 5 سال پهرين ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب تائين به هن حقيقت کي پهچايو ويو آهي، جنهن صاحب به نالن جي نشاندهي کانسواءِ هن پيشنگوئي کي مصنوعي قرار ڏنو آهي، حالانڪ ان کان پهرين مڪتبه شمسيه وارن پنهنجي اندازي سان مخلص مرحوم جوو نالو کنيو آهي، محترمه غلام محمد گرامي صاحب جيڪو راڄ محمد پلي ۽ عبدالڪريم صاحب جو دل گهُريو دوست ۽ محسن هو، ان مهراڻ 1971ع واري مضمون ۾ هنن ٻنهي معززين جو نالو کڻڻ کانسواءِ اهو لکيو ته مولوي مجذوب جا سوين احباب ان قول جا شاهد اڄ به موجود آهن-!

گرامي صاحب جيڪا پنهنجي مضمون ۾ کلي راءِ ۽ مجذوب صاحب جي اعتراف جو بيان پيو ڪري ۽ ڪچهري جنهن ۾ موجود ماڻهن جا نالا ٻڌائڻ کان پيو لنوائي اها ڪچهري به راڄ محمد صاحب وٽ ئي ٿي آهي، جتي گرامي صاحب ۽ مجذوب جون به خوب ڪچهريون ٿيون آهن. هنن بزرگن مان ڏيپلائي صاحب ته هئو ئي خانصاحب عطا محمد وٽ ملازم (منشي) پر کيس خانصاحب عطا محمد جا فرزند چاچا چوندا هئا ۽ سندس علمي بصيرت سبب پنهنجو بزرگ سمجهندا هئا. گرامي صاحب جن مصلحتن تحت نالا نه کڻڻ جو لکيو آهي، اسين انهن مصحلتن کان آگاهه هوندي به ان کي موخر ڪندي يا ڪنهن ٻئي موقعي لاءِ ڇڏيندي، طوالت کان بچندي اچون ٿا مضمون جي نتيجي تي ته ”مذڪوره پيشنگوئي مخدوم حضرت عبدالرحيم گرهوڙي صاحب جي نه آهي.“ هنن حقائق جو پس منظر به اسين ڏيئي چڪا سون ۽ انشاءَ الله ايندڙ ڪنهن موقعي تي وڌيڪ ڳالهيون ڪبيون، هن موضوع تي مون، محترم فيض کوسو صاحب (پروڊيوسر) جي K.T.N جي ’لواري شريف‘ تي تاريخ پروگرام ۾ به (جيڪو نيٽ تي موجود آهي) ڪجهه واقعن جو بيان ڪيو هو. اها به حقيقت آهي ته هن پيشنگوئي جو عوام جي زبان تي اچڻ بعد ان ۾ جيڪا قطع و بريد ٿي آهي، اها به لوڪ گيتن جي وجود جهڙي آهي. ان ڪري هن پيشنگوئي جا خالق هاڻ گهڻائي اهڙا ماڻهو به آهن، جن پنهنجي ڪيني ۽ حسد جي نمائش به ڪئي آهي.

اسين هن موقف ۾ سنڌ جي انهن بزرگ سان سهمت ۽ چٽا آهيون ته ”هي پيشنگوئي گرهوڙي صاحب جي ناهي“، مٿين تاريخي واقعي کي اگر اسين هن وقت ۾ جڏهن اسان جي سنڌ ڪيترن ئي نون مسئلن ۽ دشمنن جي چالن جو شڪار آهي، ٻيهر مطالعو ڪريون ٿا ته اندازو ٿئي ٿو ته سنڌ جي سپوتن جي صفن ۾ وٿيون وجهڻ وارا اڳ به موجود هئا ۽ هاڻي به نس پس ساڳي صورتحال آهي، انڪري اسان کي سوچڻو پوندو ته ڪنهن به طرح اسان جا اندروني اختلاف سنڌ جي ’وحدت‘ تي وار ڪندڙن جو هٿيار نه بنجن ۽ سنڌ جي موجوده جاگرافيءَ تي ميري اک رکندڙن کي سگهارو نه ڪن. ان ڪري اسان کي سنڌ جي ايندڙ نسلن جي رهنمائي طور واقعاتي شاعري کي ۽ واقعاتي ڳالهين کي انهن واقعن تائين ڇڏي اڳتي سوچڻو پوندو ۽ پنهنجي ساٿ کي مضبوط ڪري اڀرن سڀرن جو خيال رکڻو پوندو ۽ پنهنجي اتحاد جي رسي کي سگهارو ٺاهڻو پوندو.

هڪ جو هڻي هٿ کڻي، ٻيو جو جهلي گهاءُ

انهيءَ سرڪيءَ ساءَ اهي ڄاڻن ٻه ڄڻا

(گرهوڙيؒ )

مددگار ڪتاب:

1.ڪلام گرهوڙي، مولف: شمس العلماءَ ڊاڪٽر عمربن محمد دائود پوٽو، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ.

2. مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي (قدس سره)، سائين بخش قبولائي، مولوي محمد عظيم بخش خان، شاهي بازار شڪارپور، 1993ع.

3. گرهوڙي ڏانهن منسوب پيشنگوئي (مضمون)، (تحقيق ۽ تنقيد جي روشني)، مولانا غلام محمد گرامي (مرحوم)، آڪٽوبر 1986ع، ناثر انتظاميا جماعت لواري شريف- سنڌ.

4. گرهوڙي جون پيشنگويون، مرتب: مخدوم شبير احمد، سهائي اشاعت گهر، حيدرآباد، 2010ع.

5. وڻجارن وايون (ڇاپو ٻيو)، عبدالڪريم پلي، سنڌي ادبي بورڊ، 2022ع.

6. ٽماهي مهراڻ مختلف پرچا.

7. ماهوار قِرآني (ولهيٽ) جا مختلف پرچا.

وضاحت:

دائود پوٽي صاحب- 1934ع کان پير جهنڊي جي لائبريريءَ مان هٿ آيل گرهوڙي صاحب رحه جي سنڌي ڪلام تي ڪم شروع ڪيو، ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب کي هيٺيان قلمي يا لاءِ راوي مليا کيس هڪ نسخو گربخشاڻي صاحب کان مليو، عبدالحئي نقرچ وڏو نسخو دين محمد سومري هٿان مليو.

1. ڪلام گرهوڙي 1904ع ۾ ڄام ڪانڀو خان جي اهتمام سان ڇپيو.

2. ڪلام گرهوڙي- مولوي حاجي عبدالرحيم مگسي 1931ع.

3. سيد عطا حسين موسوي طرفان پڻ سنڌي ڪلام جا نسخا مليا.

4. ميان گل حسن لواري واري وٽ پيل نسخو ماستر شير محمد صاحب هٿان نقل ڪرائي ڀيٽ لاءِ موڪليو.

5. مير خان محمد ٽالپر جو نسخو محمد اشرف قاضي ٽنڊي جان محمد واري کان مليو.

6. بلوچ صاحب به ڪجهه ڪلام هٿ ڪري ڏنو.

خاص ڳالهه ته اها خبر نٿي پوي ته هنن نسخن مان ڪهڙن ۾ هيءُ پيشنگوئي شامل آهي ۽ ڪهڙن ۾ نه آهي.

مخدوم سليم الله صديقي

پاٽ شريف

زبدة المواليد

سونهاري سنڌ هر دور ۾ اهڙين شخصيتن کي جنم ڏنو جن جي خوشبو نه صرف ڏيهه کي واسيو بلڪ پرڏيهه ۾ به انهن جو واس محسوس ڪيو ويو. نبي آخر زمان ﷺ جن به سنڌ مان ايندڙ هير جو ذڪر فرمايو آهي:

هير هلايو هل، هيڪاندن ٿي هاڪَ،

سُڪن ڀِڃايو ماڪَ، مرڪي ڏنو مارن.

(سليم)

محترم حافظ عبدالرزاق مهراڻ سڪندري نه رڳو ”زبدة المواليد“ جو سنڌي ترجمو ڪيو، پر ان کان اڳ سندس ڏهن ضخيم جلدن تي مشتمل تحرير ”افهام القاري شرح صحيح بخاري به زبان سنڌي“ تحرير ڪري هِن مان واري ڪم کي مانائتي انداز ۾ پيش ڪري سنڌي ٻولي ۽ سماج لاءِ جيڪا خوشبو ڦهلائي ان جو قدر صرف سنگهندڙ ئي ڄاڻندا.

پنهنجي قلمي ڪاوش کي جاري رکندي سڪندري صاحب ”زبدة المواليد“ جو عربيءَ مان سنڌيءَ ترجمو ڪري شايع ڪرايو آهي، جنهن جي تخريج ۽ تحقيق مفتي عبدالخالق راهمون سڪندري جن ڪئي آهي.

”زبدة المواليد“ جو زبان عربي مصنف سيد علي محمد شاهه دائري وارو المتوفي 1287هه آهي. يقيناً دائري وارن جون علمي ۽ ادبي خدمتون اهل سنڌ لاءِ هڪ روشن باب جي حيثيت رکن ٿيون.

هن ڪتاب ۾ ميلاد شريف سان منسلڪ روايتون ۽ رائج طريقا ڄاڻايل آهن. اڪثر ڪري خطيب پاڻ ڪريمن ﷺ جن جي حياتيءَ جي مختلف پهلوئن کي مستند حديثن جي حوالي سان بيان ڪندو ويندو هو ۽ مولود چوڻ وارا ان جي پڄاڻيءَ تي مدح ۽ مولود چوندا هئا، اهي ئي ڳالهيون ”زبدة المواليد“ يا ميلاد نامي ۾ سيد علي محمد شاهه دائري واري تحرير ڪيون آهن. سائين علي محمد شاهه اڏيرولعل ۾ جنهن مدرسي جو بنياد وڌو اُهو دائري وارو مدرسو سڏيو ويو ۽ انهي نسبت سان عام طور خود سيد علي محمد شاهه به دائري وارو يا دائرائي سڏيو وڃي ٿو. دراصل هي دائري وارو مدرسو مغل دور ۾ اگهاماڻي ۾ قائم ڪيو ويو جنهن جو باني عبدالحميد ولد محمد ولد درس پلي هو، عبدالحميد جو اولاد درس پلي جي پنجن پاڙن (پيرج، سومريجا، حميدجا، ۽ ويسا) مان ’حميدجا‘ پاڙو سڏيو وڃي ٿو. درس عبدالحميد کان پوءِ سندس ٽيون نمبر فرزند ميون سڄڻ معلم ٿيو جنهن بعد ۾ مدرسي کي منتقل ڪري مِسڻ (ٽنڊوالهيار) جي قريب قائم ڪيائين، جتي بعد ۾ حافظ اسمٰعيل ثاني ۽ حافظ علي محمد سنيهڙو به هي مدرسو هلائيندا هئا، جنهن کانپوءِ اُهو مدرسو ميئين ڪامل سنڀاليو. ميئين ڪامل جي ان خطي جي مشهور بزرگ ميئين صابر ولهاري سان روحاني جهڙپ ٿي، ان بعد ميون ڪامل ساماري تعلقي جي ديهه چنگل ۾ منتقل ٿيو.

اُتي به دائري واري نالي سان مدرسو جاري رکيائين، سائين علي محمد شاهه هن مدرسي ۾ تعليم ورتي يا نه اِها تصديق ڪونه ٿي ٿئي، البته ’پلي‘ ذات جي عالمن ۽ بزرگن سان سندن تعلق گهرو ۽ گهاٽو رهيو ۽ پاڻ نماز جي مسئلن تي هڪ ڪتاب ”مفتاح الصلوات“ درس عبدالمالڪ پلي جي چوڻ تي لکيائين، جنهن جو ذڪر پاڻ ڪتاب جي مقدمي ۾ ڪيو اٿس، شاهه صاحب پنهنجي مدرسي ۾ به ساڳي دائري واري مدرسي جي طرز تي کٿابين کي گول دائري ۾ ويهاري سبق ڏيندا هئا جنهنڪري هيءُ به دائري وارو مدرسو مشهور ٿيو.

سنڌ جي انهن مستند تاريخي روايتن جي بنياد تي سهيڙيل شاهه صاحب دائري واري جي عربي ڪتاب کي مفتي عبدالرزاق مهراڻ سڪندري سليس سنڌي جو لباس ڍڪائي عام پڙهندڙ لاءِ نه رڳو سهنج پيدا ڪيو آهي، بلڪه تاريخ جي هڪ اهم باب کي پڻ محسوس ڪيو آهي. جنهن لاءِ کيرون لهڻي.

ميرزا دبير

ڪتاب ”تحقيقي مقالا ۽ لغوي تنقيدون“

(جائزو)

”مقاله“ عربي زبان جو لفظ آهي، جنہن جي معنيٰ آهي: چيل ڳالهه- گفتگو- تفصيلي مضمون.[1]
”مقاله“ ڪنهن موضوع بابت پوشيده حقيقتن کي حتمي دليلن سان حوالن جي روشنيءَ ۾ چِٽو ڪري نتيجو اخذ ڪرڻ کي چيو وڃي ٿو. ”ڪشاف تنقيدي اصطلاحات“ موجب: ”مقالہ وہ جامع نثری مضمون ہے جس میں کسی خاص موضوع پر عالمانہ تحقیق و تنقید کی گئی ہو۔“[2]

سنڌي ادب ۾ مقاله نگاريءَ جو فن گھڻي وقت کان مروج آهي ۽ سنڌ جي مشهور و معروف اسڪالرن جا مقالا مختلف اخبارن ۽ رسالن جي زينت بڻيل آهن. جن مان ورهاڱي کان پهرين، سنڌي ٻوليءَ جي مشهور رسالن ”روح رهاڻ“، ”سنڌو“، ”اديب سنڌ“ ۽ ورهاڱي کانپوءِ ”مهراڻ“ ۽ ”نئين زندگي“ ۾ سنڌ جي ادب ۽ تاريخ جو وڏو اهم ۽ ناياب ذخيرو سمايل آهي.

سنڌ جي ادب، تاريخ ۽ ثقافت بابت تحقيقي مقالا لکڻ ۽ مواد جي کوجنا ڪري مستند حوالن جي روشنيءَ ۾ حتمي نتيجا اخذ ڪرڻ جو جديد مغربي تحقيقي طريقيڪار ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻيءَ ڏَسايو، پر انهيءَ طريقيڪار کي اڳتي وڌائڻ ۾ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽه جو اهم ڪردار رهيو. ڊاڪٽر دائودپوٽه جا گھڻي قدر تحقيقي مضمون ۽ مقالا سنڌي ٻوليءَ جي اهم ماهوار رسالن ”سنڌو“ ۽ ”نئين زندگي“ جي صفحن جي زينت بڻيل آهن. جن مان ماهوار ”نئين زندگي“ ۾ شايع ٿيل مضمون ۽ مقالا خانم خديجه دائودپوٽو ”مضمون ۽ مقالا“ جي ئي نالي سان ڪتابي صورت ۾ سهيڙيا. جڏهن ته ماهوار ”سنڌو“ رسالي ۾ ڇپيل مضمون ۽ مقالا ”سون برابر سڳڙا“ جي نالي سان ڊاڪٽر انور فگار هَڪڙي مرتب ڪيا.

ڊاڪٽر دائودپوٽه جا ”مضمون ۽ مقالا“
ڪتابي صورت ۾ سندن وصال بعد سال 1978ع ۾ شايع ٿيا. جنهن کانپوءِ سنڌ جي ٻين به اسڪالرن جي مضمونن ۽ مقالن جا مجموعا سندن وفات کانپوءِ ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيڻ لڳا. جن ۾ ڊاڪٽر عطا محمد حاميءَ جي مقالن جو مجموعو ”وکريل موتي“ مقصود گل سهيڙي، سندن پهرين ورسي 03- جون 1983ع جي موقعي تي شايع ڪرايو ۽ ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم ’خليل‘ جي مضمونن جو مجموعو ”مضامين ِ خليل“ عبدالقيوم ’صائب‘
مرتب ڪري، سندن پهرين ورسي 19- نومبر 1983ع جي موقعي تي پڌرو ڪرايو.

ڊاڪٽر دائودپوٽه کانپوءِ جديد تحقيقي طريقيڪار کي اڳتي وَڌائڻ ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو نالو سرفهرست آهي. ڊاڪٽر بلوچ جا سنڌ جي ادب، ثقافت ۽ تاريخ بابت لکيل تحقيقي مضمون ۽ مقالا پنهنجي اهميت ۽ افاديت ۾ منفرد مقام رکن ٿا؛ جيڪي ”ڊاڪٽر بلوچ جا مقالا“ (07 جلد)، ”سنڌ جي تاريخ“، ۽ ”مضمون ۽ مقالا“ جي عنوانن سان شايع ٿيا آهن. انهن کانسواءِ سنڌ جي ٻين به مشهور و معروف اسڪالرن جي مضمونن ۽ مقالن جي مجموعن مان سيد حسام الدين راشديءَ جا مقالا ”ڳالهيون منهنجي سنڌ جون“ مرتب: ڊاڪٽر غلام محمد لاکو (1992ع)، لطيفيات تي معمور يوسفاڻيءَ جا مقالا ”ڀٽائيءَ جو مطالعو“ مرتب: ڊاڪٽر اسد جمال پَلي (2005ع)، ڍوليو ڍٽ ڌڻي (لطيفيات) معمور يوسفاڻي، مرتب: اسد جمال، ڪائو ڪمايوم، مصنف: معمور يوسفاڻي، مرتب: اسد جمال، سنڌ ۾ شاهه ولي الله جا همعصر بزرگ، معمور يوسفاڻي، مهراڻي جو مور، معمور يوسفاڻي، پروفيسر محرم خان وگھامل جا مقالا ”سنڌ- سنڌي ٻولي ۽ سنڌي شاعري“ (آڳاٽو دؤر) مرتب: محمد ابراهيم جويو (2007ع)، ڊاڪٽر اياز قادري جا مضمون ۽ مقالا ”مشعل ِ اياز“ (2007ع)، ڊاڪٽر حميده کهڙو جا مقالا ”سنڌ- ماضي، حال ۽ مستقبل“ مترجم: منصور قادر جوڻيجو (2007ع)، سرفراز احمد ڀٽيءَ جا مقالا
”مقالات ِ سرفراز“ ترتيب: ڊاڪٽر انور فگار هَڪڙو (2011ع)، غلام رباني آگرو جا مضمون ۽ مقالا ”ٿيا قلبَ قرار“ مرتب: نصير مرزا ۽ الطاف آگرو (2013ع)، انور پيرزادي جا مضمون ۽ مقالا ”جديد سنڌي ادب“
(2010ع)، سراج جا مضمون ۽ مقالا ”مون جا سِرجي سِٽ“ (2017ع) ۽ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي جا مقالا ”ميراث ِ مجيدي“ (2020ع) ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيا آهن، جيڪي سنڌ جي علم و ادب ۽ تاريخ ۾ خاص اهميت رکن ٿا.

ان ئي سلسلي جي معروف اسڪالرن ۾ اسان کي هڪڙو نالو سنڌ جي هڪ اهڙي معتبر هستيءَ جو به ملي ٿو، جنهن پنهنجي منفرد شخصيت ۽ علم و ادب تي استعداد رکندڙ نقاد ۽ علم اللغات ۾ هڪ سُڄاڻ لغت نويس جي حيثيت ۾ پاڻ مڃرايو آهي ۽ اُهو نالو آهي ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو؛ جنهن جون سنڌي ٻولي، ادب، لوڪ ادب، ڪلاسيڪي شاعري ۽ لغت نويسيءَ لاءِ ڪيل ڪاوشون ڀلا ڪنهن کان ڳُجھيون آهن!

هيءُ ڪتاب ”تحقيقي مقالا ۽ لغوي تنقيدون“
ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جي تحقيقي مقالن جو مجموعو آهي، جيڪو سندن فرزند ڊاڪٽر اسلم سنديلي محنت سان نهايت سهڻي انداز ۽ اسلوب ۾ موضوع وار ترتيب ڏئي، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو اڪيڊمي ۽ پيڪاڪ پبلشرس ڪراچي جي سهڪار سان شايع ڪرائي سال 2022ع ۾ منظرعام تي آندو، جنهن جي قيمت آهي -/800 رُپيا. هِن ڪتاب لاءِ ٻه اکر ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي جا لکيل آهن. پيش لفظ
 

”جوڙ جُتيءَ جو ناهيان“ جي عنوان سان ڊاڪٽر انور فگار هَڪڙي لکيا آهن. جنهن پاڻ سنڌ جي مانائتي اسڪالر کي سندن علمي ۽ ادبي خدمتن جي پيشٖ نظر ڀيٽا ڏيندي لکي ٿو:

”سنڌي زبان شناسيءَ ۾ نه اڳ ڪو اهڙو غواص ڪنين ٻُڌو نه پوءِ اکيين ڏٺو. سمنڊ مُنهن ڪرڻ ۽ سوجھڻ جي قابليت ۾ اهڙو يڪتا ۽ يگانو هو، جو عجب مان عالم به پيا فرمائيندا رهيا ته: ”کيس ڏاتر پاران ڏات ڏني ويئي اٿس!“ سو بيشڪ سندس تدبر، اڀياس ۽ حتمي راءِ جي آڏو نه ڪو اچي سگھيو نه شايد ڪو آئينده سينو ساهڻ ۽ سر کڻڻ جي همت ڌاري سگھي.“ (ص:9)

...۽ پوءِ ڊاڪٽر صاحب ڪتاب ۾ شامل هر هڪ مقالي جو اڀياس ڪري، ڊاڪٽر سنديلي صاحب جي تحقيق، تنقيد ۽ لغت شناسيءَ جو فني نقطهء نگاهه کان جائزو پيش ڪيو آهي. اُن کانپوءِ ڪتاب لاءِ پنهنجي پاران ”ڊاڪٽر سنديلو- لغوي نقاد“ جي عنوان سان ڊاڪٽر اسلم سنديلي لکيو آهي. جنهن ۾ پاڻ ”جامع سنڌي لغات“ بابت ڪجھ حقيقتون ۽ وضاحتون ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي جي خطن جي روشنيءَ ۾ بيان ڪيون آهن، جنهن مان ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جي سنڌي ٻوليءَ جي لغت لاءِ جاکوڙڻ جي پروڙ ملي ٿي.

هِن ڪتاب ”تحقيقي مقالا ۽ لغوي تنقيدون“
۾ شامل مقالن کي موضوع وار چئن حصن ۾ هِن ريت ترتيب ڏنو ويو آهي: (1) ”لغات ۽ لغوي تنقيدون“،
(2) ”ڪلاسيڪي ڪلام جو تحقيقي جائزو“، (3)
”شخصيتون“ ۽ (4) ”متفرقا“. پهرين حصي ”لغات ۽ لغوي تنقيدون“ ۾ چار تحقيقي ۽ تنقيدي مقالا شامل آهن. جن مان پهرين مقالي ”جامع سنڌي لغات تي هڪ نظر“ ۾ ”جامع سنڌي لغات“ (تحقيق: ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ) جي جلد پنجين تي اڀياس ڪري، لغت نويسيءَ جي پنجن پهلوئن (1) اعرابن جي اهميت، (2) لفظن جا مونث، مذڪر، واحد، جمع، (3) لفظن جا شواهد، (4) اصطلاح (5) لفظ اشتقاق ۽ معنيٰ، کي واضح ڪيو ويو آهي. هيءُ تفصيلي مقالو قسطوار ٽماهي ”مهراڻ“ 4/1988، 3/1989 ۽ 4/1989ع ۾ ڇيپو هو. ٻيو مقالو ”سنڌي وئتپتي ڪوش“ (مصنف: جھمٽ مل نارومل وسڻاڻي) جي اهميت ۽ افاديت تي مشتمل آهي، جنهن ۾ لفظن جي اشتقاق، درست تلفظ ۽ لغت لکڻ جي اهڃاڻ جو تجزيو بيان ڪيل آهي. ٽيون مقالو راجسٿاني دوهن جي ڪتاب ”ڍولا مارو“ (مصنف: جھمٽ مل خوبچند ڀاوناڻي) جو اڀياس ڪري اصلاحي رايا ۽ وضاحتون شاهدن سوڌيون پيش ڪيون ويون آهن ۽ چوٿون مقالو آهي ”ڪير سمجھائي؟ جواب: لغت سمجھائي“، جيڪو دراصل سيد عطا حسين شاهه موسويءَ جو ڪتاب ”تحقيق لغات سنڌي“ تي تنقيدي مضمون ”ڪير سمجھائي؟“
جو جواب آهي. ڊاڪٽر سنديلي انهيءَ مضمون جو جواب ”لغت سمجھائي“ جي عنوان سان رقم ڪري موسوي صاحب جي ستن نُڪتن جو جواب ڏنو آهي.

ڪتاب جو ٻيو حصو ”ڪلاسيڪي ڪلام جو تحقيقي جائزو“ ڏهن مقالن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ (1) ”قاضي قادن جو ڪلام“، (2) ”شاهه جي رسالي تي هڪ نظر“، (3) ”شاهه ڀٽائيءَ جي بيتن جي ڪسوٽي“، (4) ”شاهه ڀٽائيءَ جي ڪلام جو لغوي پهلو“، (5) ”شاهه جي رسالي جون غلط پڙهڻيون“، (6) ”شاهه ڀٽائيءَ جو سير سفر“، (7) ”آغا صوفيءَ وارو سچل جو رسالو“، (8) ”سچل جو سرائڪي ڪلام“، (9) ”سچل جي ڪلام جا ڪي انوکا الفاظ“ ۽ (10) ”سامي: آهن اگم اپار“ جي عنوانن سان ڊاڪٽر سنديلي سنڌ جي ڪلاسيڪل شاعرن جي شخصيت ۽ سندن ڪلام جي پڙهڻين ۽ لفظن جي لغوي معنائن، خصوصيت ۽ فني ڪمالات جو اڀياس ڪيو آهي.

ڪتاب جي ٽئين حصي ”شخصيتون“ ۾ سنڌ جي چئن مشهور و معروف شخصيتن جي زندگيءَ جو احوال ۽ سندن علمي ۽ ادبي خدمتن تفصيلي جائزو بيان ڪيل آهي، جن جا عنوان آهن: (1) ”سنڌ جو مرد مومن- شمس العلماءُ دائودپوٽو“، (2) ”حاجي محمود ’خادم‘“، (3) ”شيخ اياز جي ڪلام جو لغوي پهلو“ ۽ (4) ”عبدالرحمان چانڊيو“. جن مان خاص ڪري لاڙڪاڻي جي ڪُهنه مَشق شاعر ۽ اديب حاجي محمود ’خادم‘ جي زندگيءَ جو احوال ۽ سندن ادبي خدمتن جو تفصيلي جائزو رقم ڪيو ويو آهي ۽ ڪتاب جو آخري ۽ چوٿون حصو ”متفرقا“ ڇهن مقالن تي مشتمل آهي، جن جا عنوان آهن: (1) ”قلمي نسخا“، (2) ”سنڌي نالا“، (3) ”سنڌ جو ڌنار“، (4) ”هجئي ناڻو ته گھم لاڙڪاڻو“، (5) ”ملهه جو پهلوان“ ۽ (6) ”سنڌي ٻولي کي للڪار“.

اهڙي ريت ڪتاب ۾ شامل جملي مقالا ۽ مضمونَ پنهنجي پنهنجي موضوع جي حوالي سان سنڌي ادب ۾ اهم حيثيت جا حامل آهن، خاص ڪري لغت نويسي ۽ ڪلاسيڪي شاعريءَ جي اڀياس ۾ هيءُ ڪتاب نهايت اهم ماخذ ۽ سونهون ثابت ٿيندو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ