دک جي نه پڄاڻي آ

اياز گل

شاعري

دُک جي نه پُڄاڻي آ

هر شخص ڪهاڻي آ

”هزارن بي معنيٰ ۽ نِرواڻ کان وانجهيلَ شعرن کان بهتر آهي، اُهو هڪ شعر، جنهن جي ٻُڌڻ سان سُڪون حاصل ٿئي.“

”ڌمَ پدَ“

گوتم ٻُڌ

ارپنا

پنهنجي وِڇڙي ويل سُڃاڻپَ

بابا ۽ امڙِ

رجب علي دَل

حاڪم زادي

پنهنجي پيارَ

مستور

۽ پنهنجي سڀ کان خوبصورت تخليقَ

پرينءَ

جي نالي ڪريان ٿو.

پبلشر پاران

اداري پاران اياز گل جي شاعريءَ جو گڏيل مجموعو ”دُک جي نه پُڄاڻي آ“ ڇپائيندي اسان سنڌي ادب ۾ هڪ نئين روايت ڏانهن وک وڌائي آهي. هن کان اڳ اداري طرفان نثر ۾ سنڌ جي ناميارن ليکڪن جي لکڻين کي سهيڙي ڪتابي صورت ۾ شايع ڪري چڪا آهيون. جيئن، ”نسيم کرل جون ڪهاڻيون“ ۽ علي بابا جي ڪهاڻين تي مشتمل ڪتابُ ”منهنجون ڪهاڻيون“ وغيره.

پر نظم جي حوالي سان اداري جو هيءُ پهريون ڪتاب آهي، جنهن ۾ سنڌ جي موجوده دور جي نامياري شاعر ”اياز گل“ جي مڪمل شاعري شامل آهي ۽ ائين اداري جو هيءُ ڪتاب پنهنجي انفرادي حيثيت سان اوهان پڙهندڙ اڳيان پڌرو آهي.

مهاڳ

سجُ سُڀاڻي جا ڪري

(اياز گل جي شاعريءَ جو اڀياس)

پاڻ کان پوءِ ايندڙ ٽهيءَ جي شاعريءَ جو اڀياس ڏاڍو دلچسپ آهي. اهو ائين ٿو لڳي، ڄڻ حالَ، مستقبل جو اڀياس ڪري- شاعري، ثقافت جي هر شعبي وانگر وهندڙ ڌارا آهي، سدا بدلجندڙ، نت نوان رنگ روپ آڻيندڙ- هر ايندڙ دؤر، اڳئين دؤر جون ڪجهه روايتون ڇنڊي ڇاڻي ڇڏيندو آهي، ۽ ڪجهه نين روايتن ۽ لاڙن جو بنياد وجهندو آهي، جيڪي وقت جي وهڪري سان گڏ هلي سگهن.

جيئن ته اياز گل، اسان کان پوءِ واريءَ ٽهيءَ جي نمائنده شاعرن مان آهي، ان ڪري سندس شاعريءَ جو اڀياس تهائين دلچسپ آهي.

اياز گل 1973ع کان لاڳيتو لکندو ٿو اچي. سندس پهريون مجموعو ”سوچون سُرها گل“، تاج جويي جي مجموعي سان گڏ، ٻٽي ڪتاب جي صورت ۾ 1978ع ۾ پڌرو ٿيو. ان کان پوءِ هُن جا ٻيا مجموعا ”گل ۽ تارا“ 1979ع، ”پيلا گل پلاندَ ۾“ 1980ع، ”ڏينهن ڏِٺي جا سپنا“ 1983ع ۽ ”تو بِن ڪهڙا ڇانورا“ 1992ع ۾ ڇپيا. انهيءَ 15 سالن جي عرصي ۾، اياز گل جي سرواڻيءَ ۾، سنڌي شاعري ڪافي اڳتي وڌي آئي آهي.

هونءَ ته سنڌي شاعري اآساسي ۽ ڪلاسيڪي دؤر کان وٺي ريڙهيون پائيندي رهي آهي. صدين کان پوءِ ان ۾ معمولي تبديليون ظاهر ٿينديون آهن، پر گذريل صديءَ ۾، سنڌي شاعريءَ ٻه ننڍا ۽ هِن صديءَ ۾ ٻه وڏا ڇالَ ڏنا آهن. ننڍا ڇالَ آهن، سچل سرمست ۽ خليفي گل محمد جي شاعري، جنهن سنڌي شاعريءَ جي، غزل ۽ فارسي وزن سان سڃاڻپ ڪرائي ۽ ٻه وڏا حالَ آهن، مرزا قليچ بيگ جي شاعري، جنهن نظم، ۽ مغربي لاڙن کي سنڌيءَ ۾ آندو، ۽ ٻيو شيخ اياز، نارائڻ شيام ۽ هري دلگير جي شاعري، جنهن سنڌي ڪلاسيڪي ورثي ۾ جديد مغربي ادبي ڌارائن کي ملائي سنڌي شاعريءَکي بين الاقوامي سٿَ ۾ آڻي بيهاريو. (ان جو بنياد برابر بيوس وڌو،پر سندس شاعريءَ رڳو رهنمائيءَ جو ڪم ڪيو)- اياز گل، پنهنجي شاعريءَ جي شروعاتي دؤر ۾، هر نوجوان شاعرَ وانگر، پنهنجي چوڌاري قائم ٿيل ادبي ماحول کان متاثر ٿيو، اڳتي هلي، هُن سنڌي آساسي، ڪَلاسيڪي، توڙي وچين دؤر واريءَ شاعريءَ جو اونهو اڀياس ڪيو ۽ نيٺ هُو پنهنجي انوکي ۽ ذاتي اسلوب قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو، جيڪو هر لائق شاعر لاءِ ضروري هوندو آهي؛ پر تڏهن به هُو سدائين سنڌي شاعريءَ جو گنڀير شاگرد رهيو آهي.

اياز گل، هونءَ ته هر رائج صنف، غزل، وائي، نظم، آزاد نظم، نثري نظم، هائيڪو وغيره ۾ لکيو آهي، پر هُن نارايڻ شيام وانگر غزل سان لنوَ لاتي آهي. غزل سان لنوَ لائڻ سان گڏ، نارايڻ شيام وانگر هن ٻين صنفن ۾ به ڪاميابيءَ سان لکيو آهي- ائين چئجي، ته اياز گل، نارايڻ شيام جو اُسريل ۽ اڳتي وڌيل روپ آهي، ته غلط نه ٿيندو.

اياز گل انهن شاعرن ۾ سڀن کان اڳرو آهي، جنهن ’پنهنجي دؤر‘ جي شاعري ڪئي آهي. هونءَ ته هر دؤر جا شاعرَ پنهنجي دؤر جا شاعر هوندا آهن، پر جيئن مون مٿي لکيو آهي، ته سنڌي شاعريءَ ۾ تبديليءَ جي رفتار اڳي سُست هئي، ۽ هاڻي ڪجهه تيز ٿي آهي. اياز گل وٽ اچي، سنڌي شاعري اڳتي قدم وڌائيندي ٿي اچي. اسان واريءَ ٽهيءَ کان اڳتي هُن وٽ اهڙا خيالَ، اهڙا منظر ۽ اهڙا جذبا ملن ٿا. جيڪي اڳ ۾ شاعريءَ، خاص ڪري غزل ۾ نه هئا. هيٺيان شعر ان جي ثابتي آهن:

چنڊُ نه آهي، ڇاهي؟ تارا جاڳن ٿا

بلب گهٽين جا، رستا سارا جاڳن ٿا

*

هڪڙو سپنو رهجي ويئڙو

نيڻن ۾ سرطانَ جيان آ

*

سانئڻ! تُنهنجو هرڪو وعدو

سرڪاري اعلانَ جيان آ

*

مُنهنجي نظرَ هلي وئي آهي تُنهنجي گاڏي سان

پليٽ فارم تي بيٺو آهيان انڌن وانگي مان

*

هِن ڳليءَ کان هُن ڳليءَ ڏي ذَري ذَري ڀٽڪان ٿو

وقت جي تيز هوائُن ۾ اخبار جي ٽُڪري جيان

*

پڙهي ڪري اُڇلايو ويو هان

ڪالهوڪين اخبارن وانگي

دنيا ڀي بيزار ڪيو آ

ٽي ويءَ جي اشتهارن وانگي

ڌيان طلبَ سان ڀريو پيو هان

سنڌيءَ جي اخبارن وانگي

*

ٽائرن جا گهرا لِيڪا، تيز رڙ!!

روڊ تي چِٿجي وئي آ زندگي

*

اوهان جي دَرَ تي ائين بيٺا رهياسي

گهِٽيءَ جي نانوَ جو ڄڻ بورڊ هاسي

*

ڊِسڪو جي دؤر ۾ اسان جو ڄڻ

عارفاڻو ڪلام آ جيون

*

هُو شخص، ڪيڏي نه بدبو هيس خيالن ۾

سڄو وَڳو ئي هيو جنهن جو سينٽ سان مهڪيل

*

ماڻهو ماڻهو آهي ڄڻ هيڊَ جي دريا ۾ ٻُڏل

دردُ، ٽي بيءَ جيان جسمن سان وِچڙيو ٿو وڃي

*

مُنهنجي اندر ۾ بغاوت آهي

ٽينءَ دنيا جو مان نقشو آهيان

*

ماڻهو موت جي ننڊ سُتل ۽

تاريخُن جا صفحا جاڳن

*

نقشي ۾ تبديليون اينديون

ذهنن ۾ ٿا ويڇا جاڳن

*

خطُ لکيئه پوءِ فون ڪيئه اڄ پاڻ هلي آئينءَ

وسريل ماڻهو ڪيئن الائجي توکي ياد پيو

*

جيون جي آکاڻيءَ ۾ دُکَ

فُل اسٽاپ ۽ ڪاما آهن

*

اُڀ ۽ ڌرتي مليا افق وٽ

ماريو- ڪارو ڪاري آهي

*

گُڏ ڪڍيل تصوير وئي آ،

منهنجي سامهون ڦاڙي وو!

بم نه توکان اَنُ گُهريو آ

ٻالڪَ انگ اگهاڙي وو!

*

اڄڪلهه پنهنجو جيون ائين، جيئن

ٻين وڳي کان پوءِ ڪئمپس

*

ڪيڏا نه اداڪار وڃون پاڻ پيا ٿيندا

دل ۾ ته رُناسي پئي، ٻاهر ٿي کِلياسي

*

مالڪ بدران ڳالهائي ٿو

آخر سچو نوڪر آهي

*

هُو جو هيکل ڳيرو آهي

تنهن جي پويان لشڪر آهي

*

ايئرڪنڊيشن ۾ هيٺين طبقي جون

جي ڪجن، ڳالهيون اجايون هن

*

ويجها هوندي به ڄڻ دُور ئي آهيون

ريل جي بند جيان، ٻن ڪنارن جيان

*

آدم جو اولاد ته آهيان

سيد ڪوءِ ضروري آهي؟

*

ڦوڪَ سان ڳهيلا ڪي

بلب کي وسائن ٿا

مٿي ڏنل شعرن ۾ اياز گل پنهنجي دؤر جا، ۽ پنهنجا ئي ڏٺَل وائٺلَ عڪسَ، توڙي ٽاڻا ڏنا آهن. اڄ کان ويهه پنجويهه سال اڳ واريءَ شاعريءَ ۾ اهي نه ملندا- نه وري اڄ کان ويهه پنجويهه سال اڳ وارن شاعرن لاءِ اهو ممڪن هئو، ته هو اُنهن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ آڻين، يا انهن جو تصور ئي ڪن. اياز جي شاعريءَ جو اڀياس ان لحاظ کان به دلچسپ آهي، جو اهو وقت سان گڏ سوچ جي لاڙن، ۽ ان جي اظهار جي تبديليءَ جو چٽو ثبوت پيش ڪري ٿو، ۽ شاعريءَ جي اوسر جي باري ۾ ڄاڻ ڏئي ٿو.

”سرطان“، ”وعدو- سرڪاري اعلان“، ”پليٽ فارم ۽ گاڏي“، ”وقت جي هوائن ۾ اخبار جو ٽڪرو“، ”ڪالهوڪي اخبار“، ”ٽائرن جا گهرا ليڪا“، ”گهٽيءَ جي نانوَ جو بورڊ“، ”ٽي بيءَ جيان وچڙندڙ“، ”ٽينءَ دنيا جو نقشو،، ”خط لکي فون ڪرڻ“، ”فل اسٽاپ ۽ ڪاما“، ”ڪارو ڪاري“، ”اداڪار ٿيڻ“، ”سچو نوڪر“، ”ائيرڪنڊيشن ۾ هيٺين طبقي جون ڳالهيون“، ”ريل جي بند جيان“، ”ڦوڪ سان بلب کي وسائڻ“- اهي سڀ موضوعَ، اسان جي سماج ۾ ڪافي وقت کان آيل آهن، پر انهن کي عڪس، محاوري، يا تشبيهه طور شاعريءَ ۾ استعمال ڪرڻ، يا انهن جي باري ۾ خبردار (Concious) ٿيڻ اياز جو ئي ڪم آهي. ’رائنر ميريا رلڪي‘، جرمنيءَ جي اهم شاعَر هڪ نوجوان شاعر کي خط ۾ لکيو هيو: ”تون تيستائين شعر نه لکُ، جيستائين توکي چوڻ لاءِ ”پنهنجو ڪُجهه“ نه هجي.“ اسان جي اياز گل کي چوڻ لاءِ نه رڳو ”پنهنجو ڪُجهه“ آهي، پر ”پنهنجو گهڻو ڪُجهه“ آهي. اهو گهڻو ڪجهه، جيڪو هن کان اڳ سنڌي شاعريءَ ۾ نه ملندو. اهو ”گهڻو ڪُجهه“ رڳو اياز گل وٽ ئي آهي، ۽ اياز وٽ ئي آهي.

رومان، هر ٻوليءَ جي شاعريءَ جو مرغوب موضوع آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ ته اهو تهائين وڌيڪ مرغوب آهي، پر رومان جي عام هجڻ ڪري، اُن ۾ جذبن، ٽاڻن، ماڳن، توڙي تشبيهن ۽ استعارن جو ايڏو ته ورجاءُ آهي، جو شاعريءَ جي شائقن کي نون تجربن لاءِ شاعريءَ جي دفترن کي ڦولهڻو پوندو آهي.

عشق جو جذبو ته ساڳيو آهي، ۽ ساڳيو ئي رهندو، ازل کان ابد تائين. هر دور ۾ عشق ڪيو ويندو آهي. اُن ۾ ڪڏهن ناڪامي ٿيندي آهي، ته ڪڏهن ڪاميابي، پر انهن رومانوي پلڪن (لمحن) کي لفطن ۾ پيٽڻ، هر دؤر جي شاعر جو اهم ڪم رهيو آهي. اهو عاشقاڻو جذبو، اها محبت جي دؤر جي سرگذشت، هر شاعر پنهنجي پنهنجي نموني ۾ بيان ڪئي آهي. هر ٻوليءَ، هر ملڪ ۽ هر دؤر جي شاعر، عشق جي واردات جو بيان پنهنجي پنهنجي ڏات ۽ ڏانوَ آهر ڪيو آهي. اياز گل وٽ رومان جو پنهنجو نمونو Style آهي. هِن موضوعَ تي به هُن وٽ ”گهڻو ڪجهه پنهنجو“ آهي. اهو نه هُن کان اڳ آيل ٽهين جي شاعريءَ ۾ آهي، ۽ نه شايد هن کان پوءِ ايندڙ ٽهين جي شاعريءَ ۾ هوندو (جي انهن کي اڳتي وڌي وڃڻ جو ساهس هوندو).

شاعريءَ جو موضوع ڇا به هجي. ان جو ماحول ڪهڙو به هجي، پر سٺي شاعر لاءِ ضروري آهي، ته جڏهن هو ڪوبه شعر لکي، ته اهو سندس ”ذاتي شعر“ هجي، ۽ مجموعي طور تي سندس شاعري ”ذاتي شاعري“ هجي.

تُنهنجا نيڻ چُمڻ ٿو چاهيان

ٽِيهن ئي سِيپارن وانگي

مان هُن کي ٿوريءَ جهٽ ۾ بيزار ڪري وجهندو آهيان

هيءَ حياتي توسان ئي، پر بور نه ٿيندي آهي

*

تُنهنجي مُک تي مُرڪ جا پوپٽ ڏسي

مِنٽ ۾ پرچي وئي آ زندگي

*

اهو ساري اکيون ڀرجي اچن ٿيون

اسان ڏاڍو ڪڏهن کِلندا هياسي

*

ملين، نه ترسين، ڳالهائين نه!

توڏي کوڙ ميارون آهن

*

ڪنهن سان ڪنهن سان ملبو هاڻي

در تي دردَ قطارون آهن

*

گُل! هُن جو گڏجڻ آهي ٿيو

گونگي لئه لفظن جي ڳولا

*

مِٺي!، ملي جي نه آهين، تون ٻن مهينن کان

نه ڪو ڪتاب ٿو پڙهيو ٿئي، نه لکجي غزل

*

وڻي وڃن ٿا چهرا ڪي دڳَ ويندي ڀي

هر جذبي کي سگهبو ناهي نانءُ ڏئي

*

ڪڏهن ڪڏهن ڪو دک رئاريندو ناهي

ڪڏهن ڪڏهن، ڪنهن ڀوڳَ تي پئبو آ روئي

*

ڇا روئڻ جو سبب ٻڌايانءِ دوست!

اک ۾ ڪکُ ڪو پيو هوندو

*

هر فساني جو ٿئي دؤر ٿو پر

پيارَ هر دؤر ۾ نيارو هوندو

*

واتَ سان ’ننهن‘ ۽ اکين سان ’هائو‘

ڪيڏو وڻندڙ هي نظارو هوندو

*

تُنهنجو پيار به ٿيو اسان لئه

ڏينهن ڏٺي جي خوابن وانگي

*

مون کي درياههَ جيان پائي وئي آ

هڪ نظرَ اهڙو ته گهائي وئي آ

*

منهنجي جيونَ ۾ پيار پنهنجو هُو

کيرَ ۾ کنڊُ جان ملائن ٿا

*

رات اوهان جي يادِ اسان جي ذهن ۾ ايئن آئي

ڪُونڀٽ کي جيئن بيٺو ٿوهر ڀاڪر منجهه ڀري

ڀيڄَ ڀنيءَ جو، ساهه جي وائي، مُوهن جو آواز

ايئن لڳو پئي ڳايو ويٺي، ٿرَ جي ذري ذري

*

گوري رنگ رنگيلي آهي

ڄڻ چڻگائي تيلي آهي

*

مُلهه جذبن جي عبادتَ جو نه ڪو

هرڪو رسمن جي خُدائن ۾ گُم

*

لُڙڪ ته گهر جا ڀاتي آهن

ٽهڪ ته ٻاهر جا ماڻهو

*

تون بادل ۽ يارَ اسان

جهڙوڪر ٿر جا ماڻهو

*

ڪو جي مقصد نه ٿي ته پوءِ جيونَ!

ڄڻ ڇڳل ڪنهن جُتيءَ جيان آهين

*

شاعرَ هٿن ۾ ڪورو

ڪاڳرَ اداس هوندو

*

البم کولي تنهنجو چهرو

ساري رات نهاريو آهي

مٿي ڏنل شعرَ، اياز گل جا ’ذاتي شعر‘ آهن. ان ڪري، جو انهن ۾ اهڙن جذبن، اهڙن احساسن، اهڙن ٽاڻن ۽ اهڙن ماڳن جي اُپٽار آهي، جيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ ڳولڻ سان به نه لڀندا، ائين لڳي ٿو، ته مٿي ڏنل شعرن مان هڪ هڪ شعر، اياز گل محسوس ڪيو آهي. ’ٽيهن سيپارن وانگر نيڻ چمڻ‘، ’مُکَ تي مُرڪ جا پوپٽ ڏسي مِنٽ ۾ پرچڻ‘، ’وڇوڙي جي حالت ۾ نه ڪتاب پڙهيو وڃڻ، نه غزل لکيو وڃڻ‘، يا اياز گل جي مشاهدي ۾ آيلُ ’ٿَرَ جي ڪُونڀٽ جي تشبيهَه ۽ موهن ڀڳت جي ٿَرَ ۾ ڳائڻ جو منظر‘- گوريءَ جي چڻنگائي تيليءَ سان تشبيهه، -’آلبم کولي سڄي رات تصوير ڏي نهارڻ‘ – اهي سڀ وارداتون آهن، جن مان اياز گل گذريو آهي، ۽ اسان کي اهڙا انوکا ۽ بي مثال شعر ڏنا آهن.

مٿي مون اياز گل جو هڪ شعر ڏنو آهي:

هر فساني جو ٿئي دؤر ٿو پر

پيار هر دؤر ۾ نيارو هوندو

پيارُ، برابر هڪ آفاقي جذبو آهي، جيڪو زمان ۽ مڪان سان نه ٿو بدلجي. اهو قديم کان قدم، ۽ جديد کان جديد زماني، توڙي اوڀر کان اولهه، ۽ اُتر کان ڏکڻ تائين ساڳيو آهي. جيستائين پيار جي بنيادي جذبي جو تعلق آهي، ته اها ڳالهه صحيح آهي، پر جي ويچار ڪبو، ته پيار جي انهيءَ آفاقي جذبي جي اظهارَ جا طريقا زمان ۽ مڪان آهر بدلبا ٿا رهن. سنڌ ۾ ان جو اظهار، اڄُ کان هڪ صدي اڳ جيئن ٿيندو هئو، تيئن اڄ نه ٿو ٿئي. ساڳيءَ ريت اڄوڪي دؤر ۾ اهوئي پيارُ، جيئن اسان وٽ آهي، تيئن يورپ ۽ آمريڪا ۾ ناهي. آفريقا ۽ عرب ملڪن ۾ ته تهائين وڌيڪ بدليل آهي، ڇو ته پيار تي هر دؤر ۾، سماجي حالتن جا اولڙا پوندا رهندا آهن.

لوڪ گيتن جي رومانوي شاعريءَ، ڪاسيڪي (شاهه، سچل، ساميءَ) جي رومانوي شاعريءَ، ۽ اڄ جي رومانوي شاعريءَ ۾، پيار جي جذبي جي اظهار ۾ فرق آهي. اهو فرق نه رڳو سنڌي شاعريءَ ۾ آهي، پرهر اڳتي وڌندڙ قومَ جي رومانوي شاعريءَ ۾ نظر ايندو. اهڙيءَ طرح، اسان شاعريءَ ۾ رومانوي اظهار جي اڀياس ذريعي اهو ڄاڻي سگهون ٿا، ته ان قوم ۾ ڪيترو جلدي سماجي تبديليون آيون، ۽ اها ڪيترو اڳي وڌي.

اياز گل، بنيادي طرح رومانوي شاعر آهي. هن جو رومان، نجو رومان نه، پر انقلابي رومان آهي. (انقلابي معنيَ تبديل ٿيندڙ)- اياز گل جي غزلن ۾ جيڪو رومانوي اظهار آهي، اهو بيوس، هري دلگير، نارايڻ شيام ۽ شيخ اياز وارو نه آهي، پر اُهو کانئن مختلف، ۽ اڳتي وڌيل آهي. اڳتي وڌيل انڪري، جو جنهن دؤر ۾ اياز گل موجود آهي، جنهن ماحول ۾ هو ساههُ کڻي ٿو، اهو نه فقط بيوس، دلگير، شيام ۽ شيخ اياز جي ماحول کان مختلف آهي، پر ان کان ڪافي اڳتي نڪري آيو آهي، ۽ اياز گل، ان ماحول جي اُپٽار ان کي محسوس ڪري ڪئي آهي. ان سلسلي ۾ اياز گل جا هيٺيان شعر پڙهو:

مون کي آئي ته کِلائڻ لئه هئي

پنهنجي پوتِي به پسائي وئي آ

*

هڪ بُرو بس اسان جو گهر آهي

تُنهنجو ويڙهو ئي معتبر آهي!

*

تنهنجي يادُن سواءِ ذهن پرين!

ڪرفيوءَ ۾ بزار وانگي آ

*

ٿوري ڪاوڙ ڪرڻ جي عادت ٿَس

ڇوڪري هونءَ ته ڏاڍي پياري آ

*

ميرا ڪپڙا رهن ٿا شيو وڌيل

ساري دنيا کان ٿا رهون ڪٽيل

*

مُنهنجي جيون جيان آهن اڄڪلهه

منهنجي ڪمري جون هُڙ شيون وکريل

*

ڪيڏيون چئن چَپن جي وچ ۾

دوريءَ جون ديوارون پيارا!

*

خطُ لکيئه، پوءِ فون ڪيئه، اڄ پاڻَ هلي آئينءَ

وسريل ماڻهو ڪيئن الائجي توکي ياد پيو

*

تُنهنجو پيارُ، ڪتابَ، هي ڪمرو

پنهنجي دنيا ڄاڻون پيارا!

*

ڪيڏيون مصنوعيتون زندگيءَ ۾ هيون

هَڙَ مُرڪون ڦِڪيون، ٽهڪ ڀي کوکلا

*

جڳُ ٻُندو ته ڏيندو ڪين ملڻ

ايترو زور سان ته، نانءُ نه کڻ!

*

ڪيترو پُر خلوص آهين تون!

شهر ۾ ياد ٿو اچي واهڻُ

*

او پرين! زندگيءَ جو هر هڪ پل

تُنهنجي شاديءَ جو ڪارڊ آهي ڄڻ

*

گڏ ڪڍيل تصوير وئي آ

منهنجي سامهون ڦاڙي وو!

*

تَڪو ساٿُ مون سان ڏئي ٿي سگهين

نه ئي ساڻُ ٻئي سان سهي ٿي سگهين

*

صفحي صفحي تي تُنهنجو نانءُ ڏِسان

جي کڻان پڙهڻ لئه ڪتابُ ڪوئي

*

هُو به اُن جو ئي ٿي ويندو

جنهن وٽ بنگلا، ڪاريون آهن

*

روزُ ئي ٻُڌڻيون پونديون آهن

تُنهنجي گهر وارن جون ڳالهيون

مٿين شعرن پڙهڻ سان ايئن لڳندو، ته ڄڻ شاعر، سنڌ ۾ ۽ ويهينءَ صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ موجود آهي. هُن جي شاعريءَ جو اڀياس ڪرڻ سان ئي خبر پئجي ويندي، ته ان وقت سنڌ ۾، سماجي حالتون ڇا هونديون.

’يادُن کان سواءِ ذهن ڪرفيوءَ جي بزار‘، ۽ ’تُنهنجو ويڙهو ئي معتبر آهي‘. اهي لفط اڄوڪو عاشق ئي چئي سگهي ٿو. روايتي عاشق کي معشوق آڏو ايتري همت ڪٿي؟ يا ”ڪاوڙ ڪرڻ جي عادت واري پياري ڇوڪري“ به اڄوڪي محبوبا آهي. روايتي محبوبا ڪاوڙ ڪرڻ ته ڇا، ڳالهائڻ کان به ونئَن ويندي هئي. اڄوڪو عاشق ئي آهي جو”ميرا ڪپڙا ۽ شيوَ وڌيل“ اٿس. روايتي عاشق ”رنگ زردو، آه سردو، چشم تر“ تي اڪتفا ڪندو هئو. ساڳيءَ طرح ”محبوبا جي شاديءَ جو ڪارڊ“ به هن دؤر جو ئي ڪارنامو آهي، جيڪو عاشق کي هر هڪ پل ۾ اذيت ڏيڻ جو سامان آهي. اڄ جي ئي بيباڪ محبوبه آهي، جيڪا عاشق سان گڏ ڪڍيل تصوير ڦاڙي ٽُڪرا ٽُڪرا ڪري ٿي ڇڏي. اها اهڙي ساڙيلي به آهي، ڇو ته جي عاشق جو ساٿُ ڏئي نه ٿي سگهي، ته وري ان سان گڏ، ٻِيءَ محبوبا کي به برداشت نه ٿي ڪري.

مٿي ڏنل مثالن مان ايئن ٿولڳي، ته اياز نه رُڳو رومانوي شاعر آهي، پر اياز اڄوڪي دؤر جو رومانوي شاعر آهي، ۽ هُن جي رومانوي شاعري، اڳتي وڌندڙ رومانوي شاعري آهي. اها سندس دؤر جي رومانوي شاعري آهي. اها مطالعي جي آڌار تي ڪيل شاعري نه آهي، پر ڏٺل وائٺل منظرن، ڄاتل سڃاتل ڪردارن ۽ ٽاڻن، ۽ ذاتي طور محسوس ڪيل احساسن جي شاعري آهي. اهڙي شاعريءَ ئي اعليٰ شاعري هوندي آهي، جيڪا دل مان ائين ڦُٽي نڪرندي آهي، جيئن اوڀر جي اُفق مان صبح جي سج جا پهريان ڪِرڻا ڦٽي نڪرندا آهن.

هر سُٺي شاعر لاءِ، پنهنجي ڪلاسيڪي ۽ روايتي قدرن جو نه فقط اڀياس ضروري آهي، پر انهن ۾ اونهي ٽٻي هڻي، ان تي مڪمل عبور حاصل ڪرڻ به لازمي آهي. انهيءَ اونهي اڀياس کان سواءِ هُو پنهنجي ٻوليءَ جي شاعريءَ جي مٿاڇري تي ئي رهندو ۽ ان ۾ ڪو رچاءُ پيدا نه ڪري سگهندو. پر ڳالهه اتي پوري نه ٿي ٿئي- ڪلاسيڪي روايتن تي ئي شاعري ختم نه ٿيڻ گُهرجي، پر انهن کان اڳتي به وڌڻ گهرجي – ڇو ته جي شاعري ڪلاسيڪي روايتن تائين ئي محدود رهجي ويئي، ته اڳتي وڌي نه سگهندي. ان ڪري سُٺي شاعرَ لاءِ لازمي آهي، ته هُن کي ڪلاسيڪي شاعريءَ جي روايتن جو اونهو اڀياس هجي، پر ان اڀياس جي سهاري هو پنهنجي شاعريءَ کي اڳتي وٺي وڃي پنهنجي دؤر تائين آڻي.

جديد شاعري، جي ڪلاسيڪي روايتن کان وانجهي آهي، ته اُها بي پاڙي آهي. هوا ۾ لٽڪيل – ان ڪري ڪلاسيڪ جي پاڙن مان جِدت جا پَن، گل ۽ ميوا ڦٽندا رهندا، ته انهن کي سٺو بنياد ۽ سٺي خورش ملندي.

اياز گل به، سنڌي ڪلاسيڪي شاعريءَ جي روايتن جي نه فقط ڄاڻ رکي ٿو، پر هن انهن روايتن جو اونهو اڀياس پڻ ڪيو آهي، هن ان تي اڪتفا نه ڪئي آهي. هُن انهن ڪلاسيڪي روايتن کي اڳتي آڻي، پنهنجي دؤر تائين پهچايو آهي:

مُنهنجي نِوڙت سان پيار ٿي ويو ٿَس

آءٌ نوري ۽ ڄام آ جيونُ

*

پوءِ به پڪ آ، گناهَه ئي لڻندس

توڙي هيڏا ثوابَ پوکيا هِن

*

رتُ انسانَ جو ته پي ٿا وڃون

مُکِ پيل چانهه ٿا هاريون جاني!

*

ڪنهن آگمَ جي آسري آهيون

پاڻ ڏتڙيل لڳون پيا ٿَرَ جا

*

مُنهنجي خاموش زندگيءَ ۾ اچُ

ڇڄَ ڳالهين جا ڪي ڀري سائين!

*

تُنهنجي ذڪر بنا هن پيارا!

ساريون ئي ڳالهيون بوگس

*

مُرڪبو ڀي ڪڏهن

واندڪائيءَ مهلَ

*

تُنهنجي پيرن ۾ هئي لڳل ميندي

منهنجي گهر جا ته ها کُليل رستا

*

تُنهنجي نيڻن کان معتبر ناهن

ڪنهن مقدس ڪتابَ جا صفحا

*
دل ۾ روئيندو هوندو

هُو جو مُرڪي ٿو وڇڙي

*

مُنهن ڦيري گذري ويندو

هاڻي ڪاٿي گڏبو جي

*

هٿَ ملائڻ کان ڀي ڇرڪن

مُنهنجو هٿ ڄڻ ٿوهر آهي

*

اداس توکي ڪرڻ ڪين ٿو گهران بس مان

ائين ته مسئلا آهن، نه ڪي لڪائڻ جا

*

جذبا ماريا ويا سجدي ۾

يارو! ڪو ڪيڏارو ڳايو

*

ڪُجهه مهينا ۽ سالَ وچ ۾ هِڻ

ڪنهن جي هٿڙن کان ڳل ڇُهڻ تائين

*

سِبجي سگهجڻ ناممڪن آ

دل آ، ڦاٽل چولو ناهي

*

ويجها هوندي به ڄڻ دُور ئي آهيون

ريلَ جي بند جيان، ٻن ڪنارن جيان

*

تُنهنجو ئي نانءُ سدا ياد رهي

شل نوان نانوَ اُچاريا نه ٿين

*

آءٌ مجبور، مسئلا توکي

قولَ ڪنهن کان به ته پاريا نه ٿين

*

ڏاڍا ڀاڳن وارا دوست!

تُنهنجا پاڙي وارا دوست!

*

ڏُک ڏيئي ويندا رهندا هِن

ڪيرُ ڪندو وڻجارا دوستَ

*

ڪيئن سُک سمهجي پاڻَ تي تاڻي

يادِ ڦاٽل رِلهيءَ جيان آ هاڻي

*

ڇا جي ڪپڙا سادا آهن

دل جو شهر کٿوري آهي

*

ڊپُ ٿو ٿئي هاڻي

هٿُ جي ملائن ٿا

*

چئبس ته: آ مجبوري

چوندي ته: بهانو آ

*

ڪَپَ تي بيٺلَ ماڳ نه پهتا

لُڙهندي سهڻيءَ منزلَ ماڻي

مٿي ڏنل شعرن کي پڙهڻ سان محسوس ٿو ٿئي ته، اياز گل کي ڪلاسيڪِي شاعريءَ، توڙي سنڌي ثقافتي قدرن جي ڀلي ڀَت ڄاڻ آهي، پر انهن ڪلاسيڪي اهڃاڻن کي هُو جديد انداز ۾ پيش ٿو ڪري. ’نِوڙت سان پيارُ ٿيڻ سان نوريءَ جو تعلق’، ’مَکِ پيل چانهِه هارڻ ۽ انسان جو رتُ پي وڃڻ‘، ’ٿَر جي ڏتڙيل جو آگم جي آسري هئڻ‘، ’ڇَڃ ڳالهين جا ڀرڻ’، ’پيرن ۾ ميندي لڳل هوندي گهر جا رستا کليل هئڻ‘، ’هٿ جو ٿوهر هجڻ‘، ’سجدي ۾ جذبن جي مارجي وڃڻ تي ڪيڏارو ڳائڻ‘، ’ڦاٽل رِلهيءَ جي ياد سان تشبيهَه‘، ’دل جي شهرَ جو کٿوري هجڻ’، ’ڪپ تي بيٺلن جو ماڳ نه پُهچڻ’، ۽ ’سهڻيءَ جو لڙهندي منزل ماڻڻ’ – اهي سڀ محاورا، اصطلاح، تسبيهون، تلميحون، ماڳَ، ٽاڻا ۽ عڪس، آهن ته ڪلاسيڪي شاعريءَ مان، ۽ سنڌ جي ثقافتي قدرن مان آندل، پر انهن کي هڪ نئين انداز ۾، هلندڙ دؤر سان هم آهنگ ڪيو ويو آهي. اياز گل، اهڙيءَ طرح سنڌ جي شاندار ماضيءَ مان چمڪندڙ مستقبل جوڙيو آهي. ايئن ٿو لڳي، ته سنڌي شاعري هڪ هنڌ بيٺل نه آهي، پر اها هر دم هلندڙ، اڳتي وڌندڙ آهي. اها ساڪت ۽ جامد نه آهي، پر همه وقت متحرڪ ۽ روان دوان آهي. اها بيٺل پاڻي نه آهي، پر وهندڙ ڌارا آهي. پر انهيءَ وهندڙ ڌارا کي به اياز گل صحيح ڏسيءَ (Direction) ڏي وهايو آهي. اهو بحث اڳتي ڪبو.

شاعر جي  آڏو ٻولي هڪ ڪچي مال (Raw Material) وانگر هوندي آهي. ڪن نقادن ٻوليءَ کي ڪنئرو مال (Plastic Material) چيو آهي، جنهن کي شاعرُ پنهنجي فن ۽ ڪاريگريءَ سان پنهنجي مرضيءَ موجب موڙي ٿو سگهي. ايليٽ چيو آهي ”ته ڪنهن به لفظ شعر ۾ ممنوع نه آهي“، جي شاعر کي اُن جي ڪتب آڻڻ جو فن آهي – عام شاعر، پنهنجي شعرن ۾، پنهنجي دؤر جي شاعريءَ ۾ ڪتب ايندڙ لفظ ئي ٿا آڻين، ڪي ٿورا شاعر آهن، جن ۾ اهڙن نون لفظن ڪتب آڻڻ جو ساهس آهي، جيڪي کانئن اڳ ۾، شاعريءَ ۾ رائج نه هئا. اهو نواڻ جي طرف هڪ همت وارو قدم آهي، جيڪو هر شاعر کڻي نه ٿو سگهي، ڇو ته اهو جوکو آهي. اياز گل، اهڙا ڪئي جوکا کنيا آهن:

سنجها کان ئي ڌُوڙ ڌُُڌڙ کان آجا ٿي

چانڊوڪيءَ جي چاهَه ۾ چارا جاڳن ٿا

’ڌُوڙ‘ لفظ ته اڳ ۾ ئي رائج آهي، پر ’ڌُوڙ ڌُڌڙ‘ گڏ آڻڻ سان نئون ماحول ۽ لفظي رِدم ٿو پيدا ٿئي.

اک- پُڇڙ ۾ ڦاٿل ڳوڙهو

درَ تي ڄڻ دربان جيان آ

”اک پُڇڙ“ جو لفظ نئون آهي، تشبيهه به نئين آهي، پر ان جي جاءِ تي جي اياز ’اک تُنري ۾‘ لکي ها، ته وڌيڪ سهڻو لڳي ها.

اونهاري جي موسم جي باري ۾، اياز گل جا هيءُ ٻه شعر پڙهو:

شخص هُو نرالو آ

جونِ ۾ جهڙالو آ

۽

دل جي ٽاڪَ منجهند ۾ تُنهنجا

ڪڪرن وانگر ڇايا نيڻ

جُهڙالي جي مُند جو ذڪر ته، سنڌي  شاعريءَ ۾ عام آهي، پر ”جون جُڙالو“ ۽ ”دل جي ٽاڪ منجهند“ شاعريءَ لاءِ نئين ٻولي آهي.

هيٺين ٻن شعرن ۾ ٻوليءَ جو لطف ماڻيو:

لُڙڪ ته کوڙ وهيا، وهندا رهيا

صرف مُرڪي نه سگهياسي تون مان

*

ڪيئن هڪ ٻئي کي سهارو ڏيون ها

هڪ ئي وقت ڪِرياسي تون مان

”لُڙڪن جو وهڻ ۽ وهندو رهڻ“ ۽ ”هڪ ئي وقت ٻنهي جي ڪِرڻ“ انوکي اظهار جو نرالو نمونو آهي، ته نئون عڪس پڻ.

هر هر کيٽو، هر هر کيٽو

ڪيڏي ڏاتِ هٺيلي آهي

”ڏاتِ جو هٺيلي ٻار جان کيٽو ڪرڻ“، ٻوليءَ ۾ نون لفظن جي نئين استعمال جو سهڻو مثال آهي:

دل سان پنهنجي ڀيڻي ناهي

توبهن توبهن زاري آهي

’ڀيڻي نه هجڻ‘ ۽’توبهن توبهن زاري‘ اهي ٻئي محاورا سنڌي ٻوليءَ ۾ ته پراڻا آهن، پر شاعريءَ لاءِ نوان – ساڳيءَ طرح:

دل جون ڳالهيون به ڪين ٿو سمجهين

ڪهڙي آخر ڪا فارسي آهي؟

’فارسي هجڻ‘ جو محاورو به پُراڻو آهي، پر شاعريءَ ۾ اُن جو استعمال نت نئون پيو لڳي:

هڪڙي پينگهي ۾ جهُوليا هُون

غمُ به منهنجو ئي سَنُ آهي

مٿئين شعر ۾ ’سن هجڻ‘ جو محاورو به ساڳيءَ ريت شاعريءَ لاءِ نئون آهي، پر اياز گل ان جو فنڪاراڻو استعمال ڪيو آهي.

تُنهنجي هڪ وينگس واهڻَ!

دل کي وجهي ويئي ڏانوڻ

’ڏانوڻَ وجهڻ‘ جو محاورو به پُراڻو آهي، پر شاعريءَ ۾ ’واهڻ جي وينگس‘ جو دل کي ڏانوڻ وجهڻ ڪيڏو نه سهڻو ٿو لڳي.

ٻيا ڪجهه شعر پڙهو:

هُن ڏي ڇا هُن جي گهر ڏي ئي ڪڏهن

حُڪم ناهي نهارجي سائين!

*

مُرڪون، ٽهڪَ، ڪچهريون، سنگت

ڪُوڙا سڀ سهارا دوست!

اياز گلَ جي غزلن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي محاورن جو سهڻو، سبيتو ۽ وقتائتو استعمال، سندس شاعريءَ کي نه فقط نواڻ ٿو ڏئي، پر ان کي وڌيڪ اثرائتي ٿو بڻائي.

لفظي ترنم، شاعريءَ جي موسيقي، رِدم- اهي سڀئي ٻوليءَ جي سبيتي استعمال لاءِ ڪم ايندا آهن. انهن ۾، شاعريءَ ۾ سُرن جي گونجَ، ۽ نرت جو تال هوندا آهن. موسيقيت ايڏي وڌيل نه هجي، جو شاعريءَ جي فڪر کي ڍڪي ڇڏي، يا ان جي مٿان طاري ٿي وڃي ۽ نه ايتري هلڪي جو اُها محسوس ئي نه ٿئي. سُٺا ۽ ڪامياب شاعر، شاعريءَ جي موسيقيت ۽ فڪر ۾ توازن قائم رکندا آهن، جيئن شعر نه بي چَسو رهي، ۽ نه ئي اڻڀو – اياز گل پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙو توازن برقرار رکيو آهي. هونءَ ته سندس سڄي شاعريءَ جي پس منظرَ ۾ موسيقيءَ جي مڌر لهرَ روان دوان آهي، پر سندس هيٺيان شعر ان ڳالهه کي وڌيڪ چِٽو ڪن ٿا، ته هُن کي رِدم جو ڪيڏو نه اونهو احساس آهي.

هلبو هاڻي لَڏي لَڏي

بي قُربن کي ڇڏي ڇڏي

پيارَ جو جتڙي پاڇو ملندو

جُهوپو ڇڏبو اڏي اڏي

*

تُنهنجون يادون، نه تون

جاني ڙي! ڪيئن جيئون

جي نه مُرڪي سگهون

آءُ! روئي پئون

پاڻ لئه آهي بس

تُنهنجو مُرڪڻ خوشيون

گُهنڊ پائي ملون

تنهن کان وڇڙي وڃون

سوچَ، لڙڪَ، وحشتون

عشقَ جون علامتون

تو جِها ته ٿيون اول

پوءِ ڪنداسي حُجتون

*

گِهنڊ ٿا دل جا گِرجا جا وڄندا رهن

يادِ پيارا اچن، گيت رچندا رهن

قُرب قائم ته قائم رهن دوستيون

قرب جيئن جيئن ٽُٽي، هانوَ ڇِڄندا رهن

ڳوٺ جي رات جي گُهگهه پوئين پهر

ڪيترا ماڻهو لڪندا ٿا ملندا رهن

”هلبو هاڻي لڏي لڏي“ ان سڄي غزل ۾ ٻٽو قافيو موسيقيءَ جي مڌر لهر ٿو پيدا ڪري. ’تنهنجون يادون نه تون‘ جو بحر برابر مترنم آهي، ”فاعلن فاعلن“ پر ان مترنم بحر ۾ اهڙا مڌر موسيقيءَ سان ڀريل شعرَ تخليق ڪرڻ هر شاعر جو ڪم ناهي ۽ موسيقي به اهڙي، جيڪا شعر ۾ آيل خيالَ سان هم آهنگ هجي.

سوچَ، لڙڪ، وحشتون

عشق جون علامتون

اهو غزل به مترنم آهي، پر گِهنڊ ٿا دل جا گِرجا جا وڄندا رهن- وارو غزل، لفظي رِدم جو بهترين مثال آهي. هتي شاعر لفظن جو بازيگر نه، پر لفطن جو ڪاريگر ٿو لڳي. ايئن ٿو لڳي ته هُن هڪ هڪ لفظ، ڪنهن ماهر سنگتراش جيان محنت ڪري، گهڙي، ڇلي ۽ پالش ڪري ڪتب آندو آهي.

اياز گل جي شاعريءَ ۾، طنز به آهي، پر اها طنز، اجائي ٽوڪ بازي نه آهي، پر اُن جي پٺيان ڪونه ڪو مقصد ضرور آهي. طنز، شاعريءَ جو تمام نازڪ شعبو آهي، ڇو ته ان ۾ شاعر کي نه فقط اخلاق جي دائري ۾ رهڻو ٿو پوي، پر ٻولي به اهڙي ڪم آڻڻي ٿي پوي، جيڪا اڻ وڻندڙ نه هجي ۽ تنهن هوندي به پنهنجو مقصد حل ڪري وڃي.

اياز گل جي شاعريءَ ۾، خاص ڪري غزلن ۾، طنزيه شعر ڪٿي ڪٿي موجود آهن، پر انهن شعرن ۾ فني لحاط کان ڀرپور تغزل سمايل آهي، ۽ اهي شعر طنزيه هوندي به، غزل جون سڀ فني ۽ فڪري ضرورتون پوريون ڪن ٿا. اچو ته اياز گل جا ڪي طنزيه شعر پڙهون:

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ