|
محمد حسين ”ڪاشف “
شاهه جي
رسالي جي تحقيق ۽ تشريح
اڀياس ۽ جائزو
لطيف جي ڪلام جي شرح شروع کان وٺي علمي حلقن ۽
لطيف جي ڪلام سان دلچسپي رکندڙ عوامي حلقن جو
دلچسپ موضوع ۽ مسئلو رهيو آهي پر اها ڪٿي سگهڙن جي
ڪچهري هجي يا لطيف جي پارکن جي مجلس هجي يا عالمن
۽ دانشورن جي محفل هجي،ڪلام جي شرح جي سلسلي سان
ان ۾ ذڪر ضرور ايندو آهي، زندگي جي هر طبقي جو
انهيءَباري ۾ پنهنجو، پنهنجو خيال ۽ نقطئه نظر
رهيو آهي، هر صاحب ادراڪ ۽ سڄاڻ ماڻهو لطيف جي
بيتن جي معنيٰ جي اپٽار ۽ شرح جو وستار پنهنجي
خيال مطابق ڪندو آهي، ڪڏهن ڪڏهن هڪ نڪتي تي انهن
جو متفق هئڻ هڪ مسئلو رهيو آهي، ان جو بنيادي ڪارڻ
لطيف جي ڪلام جي همه گيري ۽ ان جي پرزم نما حيٿيت
رهي آهي، جنهن کي به جنهن صورت ۾ جيڪا معنيٰ
پنهنجي تصور ۽ خيال ۾ اچي ٿي هو ان جو اظهار ڪري
ٿو. عالمن، دانشورن وٽ معنيٰ جو معيار ۽ مقياس
پنهنجو آهي، سگهڙن ۽ عوامي حلقن جو انهيءَ سلسلي م
انداز پنهنجو آهي، شرح جي بيان ۾ بيتن جي لفظي
سٽاءُ ۽ پڙهڻي لاءِ هر ڌر وٽ پنهنجي راءِ آهي،
جنهن انهيءَ سڄي وچور ۽ صورتحال تي غور ڪجي ٿو ۽
ڳوڙهائي سان ويچار ڪجي ٿو ته انهيءَ صورتحال لاءِ
ڪنهن کي ذميوارڪجي، علمي ۽ ادبي حلقن کي يا عوامي
حلقن کي، پر وري جڏهن صورتحال صورتحال جي ٻئي پاسي
کي نظر ۾ ٿو رکجي ته ان لاءِ اهو چوڻو ٿو پوي ته
صاحب علم ماڻهن پنهنجي طور تي وقت ۽ حالتن پٽاندڙ
ان کان غافل نه رهيا آهن.
سڀ کان پهرين سنڌ جي معروف
عالم ۽ شاعر ”غلام محمد خانزئي “ لطيف جي ڪلام جي
روحاني نڪتن کي ”منهاج العاشقين “ ڪتاب لکي ڪلام
جي مغوي شرح جو فرض سرانجام ڏنو ۽ ڪلام جي شارحن
لاءِ هڪ گس پيدا ڪيو، ان بعد وري سوڳواسي ڊاڪٽر
گربخشاڻي، شاهه جي ڪلام جي تحقيق ۽ شرح جو فرض
سرانجام ڏنو ۽ رسالي جي بيتن جي پڙهڻي ڏانهن وک
وڌائي، انهيءَ شرح سان گڏ ڊاڪٽر گربخشاڻي هڪ طويل
۽ مبسوط مقدمو لکي شاهه جي حياتي جي احوال، سير
سفر ۽ فڪري پهلوئن تي روشني وڌي، جنهن وقت ڊاڪٽر
گربخشاڻي اهو فرض سرانجام ڏنو ان وقت اهو نهايت
ئي وڏو ڪم هو، انهيءَ ڪارج ۾ ساڻن ”علاما دائود
پوٽي “ جهڙي علمي طور تي با ڪمال شخصيت ساڻن ٻانهه
ٻيلي رهي، ”ڊاڪٽر گربخشاڻي“ جي رسالي جي شرح علمي
حلقن ۾ جيڪو داد حاصل ڪيو ۽ مقام ماڻيو، اهو ان
وقت جي لحاظ کان وڏي پد وارو رهيو، ڇاڪاڻ ته جڏهن
اسان وٽ لطيف جي سلسلي سان ڪجهه به نه هو ان وقت
اهڙي علمي وٽ جو منظرعام تي اچڻ علمي حلقن لاٰءِ
نيڪ شگون رهيو، ان لاءِ انهيءَ چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه
ٿيندو ته بيٺل پاڻي ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي پهريون پٿر
اڇلي جيڪا هلچل پيدا ڪئي، تنهن اسان جي ڏاهن جا
اُن طرف وڌيڪ ڌيان ڇڪايو
ته
هن اهم ڪم جي به علمي ۽ فڪري طور تي ضرورت آهي ۽
لطيف شناسي لاءِ ان جي به اهميت آهي، انهيءَ ڪارج
لاءِ ڊاڪٽر گربخشاڻي کيرون لهڻيون، ساڻن ڪو
اختلاف رکي يا اتفاق، پر هن جي همت، صلاحيت ۽ لطيف
سان محبت جي رويي کي تحسين ڏيڻ کان سواءِ رهي نه
ٿو سگهجي، ڇو ته تحقيق ۽ شرح جي فلڪ بوس عمارت جي
پيڙهه جو پٿر رکندڙ هو پاڻ ئي آهي، پوءِ اڳتي هلي
ٻيو ڪو به ڪيترا گل چٽ ڪڍي، معنيٰ ۽ مفهوم جا موتي
وينجهائي پر ڊاڪٽرگربخشاڻي جي انهيءَ پيار واري
پورهئي داد لهڻو.
ڊاڪٽر گربخشاڻي جي شاهه جي رسالوي جي شرح بعد ڪو
وقت اهو باب بند رهيو ۽ ڪنهن به سنڌي علم يا
اسڪالر اڳتي وڌي اهڙي اهم ۽ ڳري ذميواري کي پنهنجن
ڪلهن تي کڻڻ جي سگهه نه وساري ۽ رسالي جي شرح،
بيتن جي مقدار ۽ مقياس، ويئٽ ۽ وينجهه کي ڪو به
عالم هٿ وجهڻ لاءِ تيار نه ٿيو، ان جا بنيادي ڪارڻ
ڪهڙا هئا، ان لاءِ سواءِ وطن ۽ قياس جي ڪجهه چئي
نه ٿو سگهجي، باقي ان دميل ديڳ مان پاٽن ڀرڻ ۾
ڪنهن به ڪسر ڪا نه ڇڏي.
تحقيق ۽ شرح لاءِ پيش بندي
رسالي جي تحقيق ۽ شرح، ڪو اهڙو سٿرو ۽ سولو ڪم به
نه هو جو ڪوصاحب قلم هٿ ۾ کڻي ڪم ۾ جنبي وڃي ۽ وڃي
پارپوي، هي وڏي حوصلي وارو ڪم هو، جڏهن ڊاڪٽر
گربخشاڻي جي رسالي جي شرح جا ٽي جلد هڪ طويل مقدمي
سان ميدان تي موجود هجن ۽ رسالي جو مقدمو علمي
حلقن ۾ بحث جو موضوع بڻيل هجي، اهڙي صورتحال ۾
رسالي جي شرح کي هڪ اهڙي انداز سان آڻڻو هو، جيڪا
سڀني پاسن کان جامع ۽ سڦلتا واري هجي،جنهن
جومعيار مٿانهون ۽ فڪري طور تي اتاهون هجي، انهيءَ
نقطئه نظر کي عملي شڪل ۾آڻڻ لاءِ جناب ڊاڪٽر خان
بلوچ هن اهم علمي، فڪري ۽ تحقيقي ڪم ۾ هٿ وڌو ۽
اهو بار پنهنجي ڪلهن تي کنيو، پاڻ جنهن انداز سان
رسالي جي تحقيق ۽شرح جو ڪم ڪيو اٿن، اهو غور طلب ۽
انتهائي سڄاڻائي وارو رهيو آهي، جناب ڊاڪٽر بلوچ
صاحب جن پنهنجي انهيءَ ارادي کي تڪميل ۾ آڻڻ لاءِ
غالبا ً هن ريت پيش بندي ڪئي.
الف: ميئين شاهه عنات رح جي ڪلام جي
ترتيب ۽سهيڙڻ وقت ڊاڪٽر صاحب لطيف جي ڪيترن ئي
بيتن جي اڳين، پوين سٽن يا ڪن سٽن جي اڳئين پوئين
اڌ جي لفظن جي ميئين شاهه عنات جي
ڪلام جي نسبت سان نشاندهي ڪئي ۽ پڙهندڙن جي ذهن کي
ان لاءِ تيار ڪيو ته هو لطيف جي ڪلام جي اصليت کي
محسوس ڪري پرکي ۽ وٽس لطيف جي ڪلام لاءِ هڪ جامع
تصور پيدا ٿئي.
ب: اڳتي هلي قدم وڌائي ”شاهه جي
رسالي جا چشما “ جي عنوان سان ڪتاب پورو ڪيو،
جنهن ۾ گنج کان وٺي قلمي نسخن، بمبئي جي ڇاپن،
سرڪاري ڇاپن، ارنيسٽ ٽرمپ واري ڇاپي ۽ ٻين سڀني
ڇاپن جا سال وارتفصيل مهيا ڪيا، جنهن ۾ بيتن، واين
۽ سرن جو تعداد پڻ ڄاڻايو ويو ۽ هر نسخي جي قدامت
۽ اهميت کي واضح ڪيو ويو.
ج: ان بعد وري ”رسالي جي ترتيب “ جي
عنوان سان ٻيو ڪتاب شايع ڪيو، جنهن ۾شاهه جي رسالي
جي ڪلام جي ترتيب کي وزير بحث آندو ويو ته رسالي
جي ترتيب ۾گنج ۾ ڪيئن هئي، ٻين نسخن ۾ ان جي
صورتحال ڪهڙي رهي، گربخشاڻي، شاهنواڻي، مولانا
قاسمي وغيره ڪهڙي ترتيب اختيار ڪئي، ڊاڪٽر صاحب
رسالي جي ترتيب کي شايع ڪري شاهه جي ڪلام جي
معياري ترتيب ڏانهن قدم کنيو.
د: ان بعد سنڌي موسيقي جي تاريخ لکي شاهه
جي راڳ جي خوبين،معيار ۽ان جي ڳائڻ جي ٽاڻن، طنبور
جي ماهيت، ان جي تارن جي نوعيت سرڪار لطيف پاران
هڪ تار جي وڌاري جي اهميت ۽ اصليت کي واضح ڪيو.
بنيادي طور تي اهي ڏاڪا اهڙا هئا، جن لاءِ علمي ۽
عوامي حلقن جي ذهني ترتيب، رد عمل کين ان باري ۾
ڄاڻ ڏيڻ غالباً ضروري هو ته جيئن خبر پوي ته اسان
جي علمي حلقن ۽ عام ماڻهوءَ وٽ لطيف شناسي جي
سلسلي ۾ ڪيتري ۽ ڪهڙي ڄاڻ آهي، يا انهن وٽ انهن
پيش ڪيل حقيقتن ۽نڪتن کان اڳتي به ڪاڳالهه آهي،
جنهن کي اسان بيان ڪري نه سگهيا آهيون، غور ڪبو ته
ڊاڪٽر صاحب جي رسالي جي تحقيق ۽ شرح جي سلسلي ۾
اها وڏي پيشبندي محسوس ٿئي ٿي، جنهن کي پاڻ اختيار
ڪيائون، سندن انهيءَ علمي ۽ تحقيقي پيشڪش جي
مقابلي ۾ اڃا تائين ٻي ڪا رٿ ادبي دنيا ۾ نه آئي
آهي، جيڪا فڪر جي ڦرهي جي انهيءَ فرق کي ظاهر ڪري.
مقدمي جي اهميت:
ڊاڪٽر بلوچ صاحب نهايت خاموشي سان هن پيار جي
پورهئي ۾ سالن جا سال مصروف رهيا، رسالي جي بيتن
جي شرح کان اڳ ۾ شاهه جي رسالي جي سوانح وڌيڪ
تحقيق طلب هئي، جنهن ۾ لطيف جي زندگي جي سڀني رخن
کي سامهون آندو ويو آهي، ته جيئن شاهه جي فڪري ۽
مغنوي حيثيت کي واضح طور تي سمجهڻ ۾ علمي ۽ عوامي
حلقن کي آساني ٿئي، ان لاءِ رسالي جي تحقيق ۽ شرح
واري پهرئين جلد ۾ 236 صفحن جو هڪ طويل مقدمو لکي
انهن سڀني نڪتن تي عالمانه روشني وڌي وئي آهي،
مقدمي کي هيٺين بابت ۾ تقسيم ڪيو ويوآهي.
باب پهريون:سوانح
هن ۾شاهه جي سوانح، خاندان، اوائلي زندگي، ترتيب،
سير و سفر، سندن صوفيانه مسلڪ ۽ مشرب، سماجي
تعلقات، راڳداري، ان وقت جون ثقافتي ۽تاريخي
حالتون وغيره تي سير حاصل روشني وڌل آهي.
باب ٻيو:شاهه
جي رسالي جي اصليت ۽ حقيقت کي قائم ڪيو ويوآهي،
جنهن ۾ قلمي نسخن ۽ ڇاپيل رسالن جي سڃاڻپ تي بحث
ٿيل آهي.
باب ٽيون:
رسالي جي تدوين ۽ تاريخ تي مشتمل آهي.
باب چوٿو:
رسالي جي ترتيب متعلق آهي.
باب پنجون:
هن ۾شاهه جي ڪلام جي پرک جا معيار ڏنل آهن، جن جي
آڌار تي شاهه جي ڪلام کي پاڻ پرکيو اٿن ۽ اڳتي
لاءِ به پرک ۾ انهن کي ڪم آڻي سگهجي ٿو.
باب ڇهون:
هن باب ۾ رسالي جي جامع متن لاءِ صورتخطي تي بحث
ٿيل آهي.
مقدمي جي هر باب ۾ بيان ڪيل حقيقتن تي عالماڻي
طريقي سان روشني وڌل آهي، جنهن۾ڪوشش ڪري هر امڪاني
نڪتي کي به نظرانداز نه ڪيو ويو آهي، جنهن لاءِ
علمي، تاريخي ۽ روايتي شاهدين
کي هر باب جي مناسبت سان گڏ ڪري پيش ڪيو ويو آهي
ته جيئن علمي حلقن ۽ عام پڙهندڙ کي انهن جي پوري
حقيقت ۽ حيثيت معلوم ٿي سگهي،مقدمي ۾ ڊگھيِ بحث جي
بجاءِ تحرير جو مدار حقيقتن تي رکيو ويو آهي، جيڪو
پڙهندڙ ۽ معترضين کي غور ۽فڪر جي دعوت ڏيندي نظر
اچي ٿو، ان لاءِ علمي حلقن وٽ ان کان وڌيڪ ڪا ٻي
ڳالهه، سند يا جامع روايت آهي ته ان کي ان سلسلي ۾
سامهون آڻڻ ضروري آهي.
سندن اهو مقدمو علمي طور تي جامع ۽گهڻ
پاسائين حيثيت رکندڙ آهي، جنهن ۾ جيڪو وکر ونڌيل
آهي اهو اختلاف راءِ جي باوجود رسالي جي تحقيق ۽
شرح کي سمجهڻ ۾ پنهنجي انفرادي حيثيت رکندڙ آهي،
جنهن کي تحسين ڏيڻ کانسواءِ رهي نه ٿو سگهجي.
”تحقيقي جلد “
هن وقت تائين رسالي جي تحقيق ۽ شرح جا چار
جلد ” شاهه عبداللطيف ڀٽائي ثقافتي مرڪز “ ۽ علامه
آءِ آءِ قاضي رسالو تحقيقي رٿا “ ۽ اشاعت جي تعاون
سان هيٺين ريت اچي چڪا آهن.
رسالي جي تحقيق ۽ شرح جوپهريون جلد لطيف جي سوانح،
فڪري روين، سير و سفر، راڳداري وغيره ۽ ”سر ڪلياڻ
“ ۽ ”يمن ڪلياڻ “ جي شرح سان 1989ع ۾ منظر عام تي
آيو، ٻيو جلد کنڀات، بروو، سري راڳ ۽ سامونڊي سُرن
جي معنيٰ ۽ شرح سان 1992ع ۾ ظاهر ٿيو، ٽيون جلد
گهاتو، کاهوڙي، ڪاپائتي، بلاول، پرڀاتي، ڪارايل ۽
ڏهر جي شرح سان علمي حلقن ۾ 1994ع ۾ روشناس ٿيو،
پهرئين، ٻئي ۽ ٽئين جلد بعد وري ”ڇهون جلد “ رپ،
پورب، ڪلياڻ ۽ آسا جي سرن جي شرح سان 1996ع ۾
طباعت جي حسن سان سينگارجي شايع ٿيو آهي، پهريان
ٽي جلد ”شاهه عبداللطيف ڀٽائي ثقافتي مرڪز “ وارن
شايع ڪيا ۽ پويون جلد (نمبر-4) تازو علامه آءِ آءِ
قاضي تحقيقي رٿا ۽ اشاعت، سنڌ يونيورسٽي اولڊ
ڪيمپس پڌرو ڪيو آهي.
هن وقت تائين شاهه جي ڪلام جا سترهن سُر
شرح ۽ معياري متن سان اچي چڪا آهن، ڊاڪٽرصاحب جن
جو اهو پيار جو پورهيو ٽيهن سالن جي اڻٿڪ محنت جو
نتيجو آهي.
”تحقيق ۽ شرح جا سلسلا “
شاهه جي رسالي جي تحقيق ۽ شرح جي حوالي سان هن وقت
اهل سنڌ وٽ دنيا جي هن مهان شاعر جي ڪلام جي شرح
جا ٻه سلسلا موجود آهن.
1. ڊاڪٽر گربخشاڻي جو رسالي جي تحقيق ۽ شرح
وارو سلسلو.
2. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي شاهه جي رسالي
جي تحقيق ۽ شرح وارو سلسلو.
ڊاڪٽر گربخشاڻي جي شرح وارو سلسلو به نامڪمل آهي
ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي شرح وارو سلسلو به اڃا پورو
نه ٿيو آهي، گربخشاڻي جي شرح ۾ سُر، پورب، آسا،
ڪلياڻ ۽ گهاتو نه آهن،۽ ڊاڪٽر بلوچ جي شرح ۽ تحقيق
۾ سسئي جا پنج سر ، ليلان چنيسر ، مومل راڻو،
ڪاموٽ ، سورٺ ۽ مارئي رهيل آهن ، شرح جي انفرادي
سلسلن کي ڇڏي اسان يڪي نظر سان ڏسنداسين ته ڊاڪٽر
گربخشاڻي جي ڪيل شرح ۽ ڊاڪٽر بلوچ جي ڪيل شرح سان
اسان وٽ شاهه جي رسالي جي اڪثر سرن جي شرح اچي وڃي
ٿي، جيڪا گربخشاڻي ۽ بلوچ صاحب علمي پورهئي جو ڦل
آهي.
ڊاڪٽر بلوچ صاحب جنهن تندهي ۽ جاکوڙ سان رسالي جي
تحقيق ۽ شرح جي ڪم کي سرانجام ڏيئي رهيا آهن، ان
لاءِ يقين سان چئي سگهجي ٿو ته پاڻ رسالي جي تحقيق
۽ شرح واري سلسلي کي جلدکان جلد ختم ڪرڻ جا
خواهشمند آهن، وڌيڪ سڀ ڳالهه رب جي اختيار ۾ آهي،
رب العٰلمين کين حياتي بخشي جو پنهنجي هن شروع ڪيل
علمي ۽ تحقيقي ڪم کي پنهنجي حياتي ۾ پورو ڪن، جيڪا
آئون سمجهان ٿو ته علمي ۽ تحقيقي طور تي نهايت وڏي
ڳالهه ٿيندي، مون هت رسالي جي تحقيق ۽ شرح جي
حقائق کي ان ڪري بيان ڪيو آهي ته اسان جي اهل علم
۽ عوامي حلقن آڏو هن ڪم جي سڄي وچور جو صورتحال
سامهون اچي، اسان جا ڪي دانشور دوست چوندا آهن ته
رسالي جي شرح ڪو اهڙو وڏو مسئلو نه آهي، ڀلا
جيڪڏهن رسالي جي تحقيق ۽ شرح ايڏو وڏو مسئلو نه
آهي ته پوءِ انهيءَ سلسلي ۾ هنن پاڻ ڪهڙا گل موکيا
آهن ۽ ڪهڙو ڪارج سڌ ڪيو آهي، زباني چوڻ بلڪل سولو
آهي، پر ان تي عملي صورت ۾ ڪم ڪرڻ ٻي ڳالهه آهي،
درياءَ جي ڪناري تي بيهي چوڻ ته پاڻي آهي، ٻيو ڇا
آهي، پر جڏهن ان ۾ لهبو ته تانگهي، تار ۽ تک جي
خبر پوندي آهي.
شاهه جو ڪلام صوري ۽ معنوي لحاظ کان نهايت
وڏي پد وارو آهي، تحقيق ۽ ان جي شرح جومسئلو ته
پري پر رسالي جي بيتن جو تعداد انهن جي صحيح صورت
۽ پڙهڻي سرن جو انداز ۽ شاهه جي سوانح، ان دور جا
تاريخي حالات، ثقافتي رويه وغيره پنهنجي جاءِ تي
اهل علم لاءِ هڪ وڏو مسئلو رهيا آهن، انهن سڀني
نڪتن کي شرح کان اڳ نچوڙي نروار ڪرڻ، مختلف روايتن
۽ سوانح نگارن جي بيان ڪيل ڳالهين کي صحيح صورت
ڏيڻ لاءِ علمي ۽ تحقيقي اصول قائم ڪري، سڄي مواد
کي ڇنڊي ڇاڻي پيش ڪرڻ، پنهني جاءِ تي خود هڪ وڏو
تاريخي ۽ تحقيق طلب ڪم هو،ڊاڪٽر بلوچ صاحب جنهن
عرق ريزي ۽ علمي بصيرت سان اهو ڪم سرانجام ڏنو،
اهو هڪ تاريخي ڪارنامو آهي، لطيف جي سوانح جي
سلسلي ۾ شروع کان وٺي ڪيترائي اختلافي نڪتا رهيا
آهن، اهي سانگي وٽ به آهن، قليچ وٽ به آهن،
گربخشاڻي وٽ به آهن، علامه دائود پوٽي ۽ مولانا
دين محمد وفائي وٽ به آهن، آئون ٻين سڀني ڳالهين
کي ڇڏي ڪري هڪ نڪتي جو ذڪر ڪندس، اهو آهي”شاهه
سائين جي پڙهيل يا اڻ پڙهيل هئڻ جو “جناب
ڊاڪٽربلوچ صاحب رسالي جي مقدمي ۾ شاهه سائين جي
پڙهيل هئڻ لاءِ برجستا دليل ڏئي جيڪو نتيجو اخذ
ڪيو آهي ته ”شاهه سائين جيتوڻيڪ عالم نه هئا پر
علمي طور تي وڏي سڌ رکندڙ هئا “ ڊاڪٽر صاحب جن جي
تحقيق ۽ راءِ انهن سڀني خدشن ۽ خيالن کي دور ڪري
ڇڏيو آهي، جيڪي هن کان اڳ شاهه سائين جي ڪن سوانح
نگارن آڏو هئا يا علمي حلقن ۾ انهن کي ثقه سمجهيو
ٿي ويو يا ڪي حلقا تردد جو شڪار هئا، اهڙي ريت
لطيف جي سوانح جي سلسلي ۾ ڪن فرضي ڳالهين ۽
اختلافي مسئلن کي ڊاڪٽر صاحب نهايت سهڻي انداز ۾
تحقيقي طور تي نڀايوآهي ۽ علمي حلقن ۾شاهه جي
سوانح تحقيقي انداز سان آئي آهي، جيڪڏهن ڪن حلقن ۾
اڃا به ڪو آچار ويچار آهي ته کين انهن نڪتن کي
علمي انداز سان پيش ڪرڻ گهرجي، تحقيق جو ميدان
وسيع آهي ڪو به فرد ان ۾ حرف آخر نه آهي، پر جڏهن
حقيقتون ڪر کڻي بيهن ٿيو تڏهن اهي پنهنجي وفود کي
منطقي طور تي مڃائڻ جو پنهنجودليل پاڻ هونديون
آهن.
”متن
جي تصحيح “
ان کانپوءِ ٻيو نڪتو آهي رسالي جي بيتن جي تصحيح،
انهن جي تعداد ۽ وجود جو لطيف کان هئڻ، اسان وٽ هن
ڳالهه تي پختو يقين ڪيو وڃي ٿو ته لطيف پنهنجو
ڪلام پنهنجي هٿن سان ڪراڙ ڍنڍ جي حوالي ڪري ڇڏيو،
لطيف سائين جو اهو عمل ڪيتري قدر قرين قياس آهي،
نهايت توجه طلب مسئلو آهي، جنهن کي ڊاڪٽر صاحب
علمي نموني سان نڀايو آهي، ان هڪڙي نڪتي کي جواز
بڻائي ڳنڍ ٻڌڻ ته لطيف جو ڪلام جيڪو هن وقت رسالي
جي صورت ۾ آهي، ان کان ڪيئي حصا وڌيڪ لطيف جو ڪلام
هو، ان لاءِ ڪڇ يا سنڌ جي هيٺين حصي يا ٻين هنڌان
بيت گڏ ڪري شاهه جو ڪلام قرار ڏيڻ ڪيتري قدر صحيح
آهي، ان لاءِ اسان جي عالمن، ڏاهن لاءِ سوچڻ ضروري
آهي،گنج ۾ڪلام جو جيڪو ذخيرو آهي، اهو سڀني نسخن
جي ڀيٽ ۾ غالباً وڌيڪ آهي، ٻيو ته جڏهن به اسان وٽ
انهيءَ صورتحال سان ڪو ڪلام آيوآهي ته ان ٽن حصن
کان وڌيڪ گنج وارا بيت ئي آهن ۽ باقي شاذو نادر
نوان بيت نظر اچن ٿا، تن لاءِ پڻ لطيف جا بيت هئڻ
جا ڪي اصول مقرر هئڻ گهرجن، جن جي آڌار تي پرک ۽
ڀيٽ بعد راءِ ڏني وڃي، پر اسان وٽ ائين نه ٿيو
آهي، ان جو نتيجو اهو نڪتو آهي جو هر تحقيقي
شيءِکي ان قسم جي سوچ رکندڙ صاحب نامڪمل تصور ڪن
ٿا، جڏهن انهن کان اهو سوال ڪيو وڃي ٿو ته لطيف جي
ڪلام جي پرک لاءِ ڪهڙا معيار هئڻ گهرجي؟ ته ان جو
وٽن ڪو مصدقه جواب نه هوندو آهي، صرف اهو چوڻ ته
جن بيتن ۾ لطيف جو نالو آهي سي هن سلسلي جي بيتن
جون ڪڙيون آهن، اهو چوڻ ته علمي حقائق وٽان آهي نه
وري تحقيق جي اصولن وٽان آهن.
ڊاڪٽر گربخشاڻي به رسالي جي متن جي
تحقيق ۽ شرح لاءِ ڪي اصول مقرر ڪيا، جن جي بنياد
تي هن ڇنڊ ڇاڻ ڪئي، ساڳئي ريت ڊاڪٽر بلوچ پڻ ڪي
علمي اصول مقرر ڪري پوءِ تحقيق ۽ شرح
جو
فرض سرانجام ڏنو آهي،يقين آهي ته هن ڪم ۾ گربخشاڻي
جا اصول به سندن نظر ۾ رهيا هوندا ۽ پاڻ ادبي دنيا
جي علماءِ متقدمين جي اصولن کي به نظر ۾ رکيو
هوندائون، ڊاڪٽر بلوچ شرح وارن سرن جي متن ۾ جيڪي
بيت ڏنا آهن، انهن تي غور ڪندا ته سندن ڪلام جي
پيشڪش ۾ گربخشاڻي جي پيش ڪيل ڪلام کان ڪيترا بيت
واڌو نظر ايندا، ٻيو ته هڪ سُر جابيت جيڪي ٻئي سر
۾ هئا، انهن کي اتان کڻي ساڳئي سُر ۾ سموهيو ويو
آهي، جيڪا هڪ نئين ۽ اهم ڳالهه آهي ته جيئن سرن جي
بيتن ۾جيڪو اختلاخ جو سلسلو آهي، کي صاف ڪجي ۽
جيڪو بيت جنهن سُر جو آهي اهو پنهنجي سُر
سان
سلهاڙيل رهي، جيئن معنيٰ ۽ مقصد ۾ واضح صورت بيهي.
ڊاڪٽر صاحب ٻيو جيڪو ڪم ڪيو آهي، اهو آهي
شاهه جي ڪلام ۾ ٻين جن به همعصر يا متقدمين شاعرن
جو ڪلام آهي، ان کي الڳ ڪيو ويوآهي، جنهن لاءِ
رسالي جي پرک وارن اصولن کي ڪم آندو ويو، اهڙي قسم
جي ڪلام وارن ڪن بيتن ۾ يا ته انهن شاعرن جا نالا
هئا يا انهن جي ڪلام کي انهن جي رسالن سان ڀيٽ ڪري
الڳ ڪيو ويو، جيئن ميئين عيسيٰ جا بيت، عبداللطيف
ڪيسر جا بيت، شاهه عنايت، قاضي قادن يا ميئين ڪريم
جا بيت، اهڙي ريت انهيءَ قسم جي بيتن جو چڱو خاصو
تعداد شاهه جي ڪلام ۾ هو، اهڙي قسم جي ڪلام کي جدا
هڪ جلد جي صورت ڏني وئي آهي.
”رسالي کان ٻاهر ڪلام جو مسئلو “:
لطيف جي ڪلام جو رسالي جي ڪلام کان ٻاهر هئڻ وارو
معاهدو علمي ۽ ادبي حلقن ۾ توڙي عوامي حلقن ۾شدت
سان بيان ڪيو وڃي ٿو ۽ ان لاءِ آڱريون اڀيون ڪيون
وڃن ٿيون، مختلف خيال ۽ رايا پيش ڪيا وڃن ٿا، اهڙي
قسم جي ڪلام کي جيڪي حلقا لطيف جو ڪلام قرار ڏين
ٿا، انهن کي به ڪلام جي پرک لاءِ ڪي اصول ڪم آڻڻا
پوندا، جن تي انهيءَ ڪلام کي پرکجي، جنهن ۾ موضوع،
هئيت يا فارم، ردم،حسن محتيٰ ۽ حسن صورت، ڪلام جو
اعجاز، ٻوليءَ جي نحوي ۽صرفي بناوت، تحريري يا
روايتي شهادت وغيره کي خيال ۾ رکڻوپوندو ۽ رکيو
ويو هوندو،جيڪي تحقيقي ۽ علمي طور تي ضروري آهن.
لطيف جي نالي ۾ اسان وٽ بيتن جي
گهاڙيٽي جا ٽڪسال موجود رهيا آهن،جيئن وضعي حديثن
لاءِ ڪوفه ۽ بغداد ۾ موجود هئا، حديثن جو تعداد
ايترو وڌي ويو ۽ وڌي رهيو هو جو المئه حديثه کي ان
لاءِ فن اصول حديث وضع ڪرڻو پيو، جنهن ۾ فن
”اسماءِ الرجال “ وجود ورتو، ۽ روايت با معنيٰ ۽
روايت متواتر لاءِ به اصول مقرر ڪرڻا پيا ۽ روايت
لاءِ درايت جو طريقو اختيار ڪرڻو پيو ۽ حديث جي
ثقه هئڻ لاءِ ان کي ان مان گذارڻوپيو، ان حد تائين
جو راوين جي ثقه هئڻ لاءِ طريقيڪار اختيار ڪيو
ويو، اسان کي به لطيف جي ڪلام لاءِ اهڙي قسم جو
طريقو اختيار ڪرڻو پوندو، جيڪو لطيف جي ڪلام جي
ثقه ۽ مصدقه صورت ظاهرڪري، ڇاڪاڻ ته لطيف جي نالي
۾ اڳئين وقت کان وٺي ڪيترن ٻين ڪلام چيو آهي،جيڪو
انهن ٽڪسالن جي پيداوار آهن.
ڪچهري جو ڪيرت سنڌ جي زندگي جو هڪ اهم ۽ قديم
رويو رهيو آهي، جيڪو هزارها سالن کان هلندو پيو
اچي، ڪچهرين جي انهيءَ سلسلي جو جتي زندگي جي ٻين
معمولات تي اثر رهيو، اتي شاعري يا ائين چئجي ته
انهيءَ وجداني ڪيفيت جي پرورش به انهن ڪچهري ۾
قدري ٿي آهي، جتي مقبول ۽ معروف شاعرن جي ڪلام،
انهن جي نصيحت وارن نڪتن جي اثر پذيري سبب انهن جا
حلقا پيدا ٿيا ۽ انهن جي شعرن ۽ نڪتن کي ياد ڪندڙ
۽ سانڍيندڙ ماڻهو وجود ۾ آيا، انهيءَ روش اهڙي قسم
جي حلقن ۾ ويهندڙ، ٻڌندڙ ۽ دلچسپي رکندڙ فردن ۾ پڻ
هڪ قسم جو ذوق ۽ تجسس پيدا ڪيو، جنهن جي بنياد تي
انهن ماڻهن انهن نڪتن ۽ شعرن جي ڀران پنهنجا شعر ۽
بيت پڻ چيا، ائين انهن جو به هڪ حلقو پيدا ٿيندو
ويو ۽ هڪٻئي جي خيالن جي پرک لاءِ عظيم شاعرن جي
فڪري نڪتن جي اوٽ ۾ به اسان جي انهيءَ قسم جي
ماڻهن بيت چيا ۽ پنهنجي بيتن جي مقبوليت لاءِ ڪن
بيتن ۾ پنهنجو نالو به استعال ڪيو ۽ ڪن وري
ناميارن شاعرن جي نالي جي اوٽ ورتي ته ڪن پنهنجي
نالي کي خير باد ڪيو ۽ پنهنجن انهن بيتن کي ڪچهرين
۾ عظيم شاعرن جي ڪلام سان گڏيندا ويا، انهيءَ
سلسلي ۾شاهه جي ڪلام جي حافظن وڏو ڪم ڪيو آهي، هڪ
ته انهن کي لطيف جو ڪلام تمام گهڻو ياد هوندو هو،
ٻيو وٽن ڪلام جي پکر لاءِ ڪو مصدقه معيار موجود نه
هيو ۽ روايت تي درايت جي عمل کان وانجهيل هئا،
ڪهچري يا مجلس ۾ جڏهن بيت پڙهڻ جوسلسلو هلندو هو
ته ان ۾ هڪ ٻئي کي مات ڏيڻ لاء ڪلام پيش ڪرڻ ۾
لطيف جا توڙي ٻين جا بيت چئي ويندا هئا ۽ محفل ۾
انهيءَ سڄي ڪلام کي لطيف جو ڪلام تصور ڪيو ويندوهو
۽ ٻڌندڙ لاءِ اهو سڄو سرمايو لطيفي لات هوندو هو،
اهڙي تيت اهي ريت زبان زد ۽ عام ٿيندا ويا ۽ ماڻهن
جي سينن ۾ محفوظ رهيا ۽ پيڙهي کان ٻئي پيڙهي تائين
هلندا آيا، ان مان ڪي وسري ويا ته ٻيا نوان ميدان
تي ايندا ويا، اهو سلسلو نه صرف اڳ هو پر هن وقت
به جاري آهي.
ان جو اندازو لڳائڻ ماڻهوءَ جي وس جي
ڳالهه نه آهي، بنا سوچ سمجهه ۽ بنا ڪنهن علمي
تحقيق جي اهو چوڻ ته علمي حلقا شاهه جي ڪلام سان
ظلم ڪري رهيا آهن، صحيح نه آهي، اهڙي قسم جو رويو
جيڪو ظن ۽ قياس تي هجي ان کي وزنائتو تصور ڪرڻ
لطيف دشمني جي برابر آهي، پوءِ ان جو اظهار ڀل
اسان مان ڪير به ڇو نه ڪري.
بيتن جي تحقيق جو طريقئه ڪار:
بيتن جي تحقيق لاءِ صحيح متن واسطي جيڪو طريقو
اختيار ڪيو ويو، اهوهيٺين ريت ڪيو ويو، سُر ڪارايل
جي داستان پهرئين جو بيت متن ۾ تحقيق کان پوءِ هن
ريت ڏنل آهي.
وحده وائي ڪري چڙهندي چيائين
سولڙ لنگهيائين، جتي پارک پکيان
بيت جي ڀيٽ يا پرک لاءِ اختيار ڪيل طريقيڪار مختلف
نسخن جي علامتن سان هن ريت ڏنل آهي.
ص ڻ-2 مد نص هه پ ظ ٺ ٽ مص ح ع د حس ن س ق=
وحدهُ وائي چڙهندي چيائين.
ف س ٽ ڻ 2- ش ب غ = وحدهُ وائي ڪڍي چڙهندي چيائون
ل گ ٺ- اٺ 2 ن پ لدنق= وحدهُ وائي چڙهندي چيائون
ط=وحدهُ وائي چڻندي چيائون
ن- 1= چڙهندي چيائون وحدهُ وائي
(2) ڻ 2- مد نص هه پ ظ ٺٽ مص ح ع ي د حس ن ڀل ج ق
ک ٽ و ر م ايئن
ص= سولڙ لنگهيائين جتي پارک ٿيندي پکيان
ط ل گ ٺ اٺ 2 سٽ ش ٺٽ ب فق ع =سولڙ لنگهيائون جتي
پارک پکيان
ف= سولڙ لنگهيائون جتي پارنکن پکيان
ڻ-1= سولڙ لنگهيائون جتي پير نه پکيان
ڻ-2= سولڙ لنگهيائون چئي پتکيئان
لد=سولڙ لنگهيائون جتي پارک پکڻا
سڄاڻي. ا ص ڻ – 2 نص هه پ ظ ٺٽ مص ح ع ي د حس ن ڀل
س ج ق ک ت و ر م رسالن ۾ هن بيت جي اهائي پڙهڻي
آهي، جيڪا متن ۾ رکي وئي آهي، چيائين مان مراد
منجهه چيو، يعني مٿي اڏامڻ سان وحدهُ جي ٻولي
(وائي) ڪيائين
2- هي بيت رسالي ڻ –ا ۾ هيٺين پڙهڻي سان سُر سري
راڳ هيٺ رکيل آهي.
چڙهندي چيائون، وحدهُ وائي ڪري،
سولڙ لنگهيائون جتي پير نه پکيا.
اها پڙهڻي سُر سري راڳ جي موضوع سان لڳي ٿي.
2- ط ف ل گ ٺ اٺ 2 سٽ ش ٺٽ لد ب فق ت ۽ پوئين دور
جي رسالن ۾ بيت جي پڙهڻي هيٺين طور آهي.
وحدهُ وائي ڪري چڙهندي چيائون
سولڙ ننگهيائون جتي پارک پکيان.
هن پڙهڻي مان به وحدهُ وائي ڪري وڻجارن جو ٻيڙين ۾
چڙهڻ واري معنيٰ ٿي، جيڪڏهن چيائون مان مراد جمع
۾ منجهن معنيٰ وٺجي ته اها به صحيح ٿيندي پر پوءِ
ٻين لاڳيتن بيتن ۾ گهڻ منجهه بدرانهڪ منجهه جو ذڪر
آهي.
لفظي معنيٰ
(1) وحده = الله پاڻ واحد آهي-وحده وائي ڪري
_الله وحده چئي-پڙهندي= اڏامڻ ۾ مٿي مٿي چڙهندي
(2) لڙ= لڙيل پاڻي، ميري گندي پاڻي جو
تلاءُ-لنگهيائين= مٽيائين(رات لٿو ڪو نه پر مٽي
ويو )
پارک=پرکا-پکيان= پکين جي
رسالي جي متن جي جاچ ۽ تصحيح لاءِ جن ڳالهين ۽
اصولن کي مدنظر رکيو ويو آهي اهي قابل غور آهن،
جنهن ۾ شاهه جي رسالن جي مختلف نسخن جي قدامت،
انهن ۾ ڪلام جي بيهڪ، سٽاءُ ۽ پڙهڻي جي صورت،
ٻوليءَ جو لهجو وغيره، سڀ کان پهرين گنج آهي ان ۾
اهو بيت ڪيئن آهي، ان بعد ٻين آڳاٽن قلمي نسخن ۾
ترتيبوار بيت جي صورت ڪهڙي آهي، هر بيت جي صحت جي
تصديق لاءِ (47) يا (48) قلمي نسخا، بمبئي ڇاپي
وارا 8 رسالا، ارنسيٽ ٽرمپ وارو نسخو 1900ع عيسوي
وارو شاهه جي رسالي جو سرڪاري ڇاپو، مرزا قليچ بيگ
وار رسالي جو 1913ع وارو ڇاپو ۽شاهه جي ڪلام جي
راڳاين جي روايت کي متن جي ڀيٽا لاءِ ڪم آندو ويو
آهي، انهيءَ سڄي ڳالهه ۾ لفظن جي صحت، بيت ۾ لفظ
جي معنوي حيثيت ۽ گرامر جي اصولن جي پوئواري ڪئي
وئي آهي، جنهن ۾ زمان، حال، ماضي، مستقبل، مضارع،
اسم تصغير، صفاتي ۽ فعلي صورتن تي ڏيان ڏنل آهي ۽
ان لفظ جي معنوي صورت کي نظرانداز نه ڪيو ويو آهي،
ان بعد جتي به کين سقم نظر آيو آهي، ان کي واضح
ڪيو اٿن ۽ مختلف پڙهڻين جي ڀيٽا سان بيت جي پڙهڻي
کي واضع ڪيو اٿن ۽ مٿي ڄاڻايل رسالن جي تعداد کي
ڪم آندو اٿم، جيڪي( 06 12 هجري) کان وٺي (1340
هجري ) تائين ۽ (1866ع کان وٺي (1913) جي دورن جا
آهن، جن جي قدامت مسلمه ۽ مصدقه آهي، هر بيت کي
انهيءَ مان گذاري پوءِ متن ۾ ڏنو ويو آهي.
غور ڪبو ته اهو نهايت اوکو ۽ وڏي سوچ وارو تحقيقي
عمل آهي، هر ماڻهوءءَ جي حوصلي جي جاءِ نه آهي، ان
لاءِ هڪ بيت جي ڀيٽا لاءِ رڳو وقت جو اندازو ڪجي
ٿو ته ڪيترو وقت صرف ٿيو هوندو، اهڙي ريت رسالي جي
سڀني سرن جي بيتن کي انهيءَ انداز سان پرکڻ ۽ پيش
ڪرڻ نهايت وڏي ڳالهه آهي، مون اڳ ۾ به عرض ڪيو ته
پاڻي ۾ لهڻ کان پوءِ ئي خبر پوندي آهي ته ڪيترو
اونهو آهي ۽ تکي تار ڪيتري اٿس، پير پکن ٿا يا نه،
اسان مان ڪو چوي ته ڊاڪٽر صاحب بيت ڪڍي ڇڏيو آهي،
يا هن جون هي سٽون ڇو ڪڍيون آهن، ان لاءِ اسان کي
مٿئين صورتحال مان گذري پوءِ فيصلو ڪرڻ گهرجي ته
آيا سندن اهو قدم صحيح آهي يا غلط، جيڪڏهن تحقيقي
اصولن مطابق سندن پورهيو صحيح آهي ته پوءِ اسان کي
انهيءَ کي قبول ڪرڻ گهرجي، يا تحقيق جي سلسلي ۾
انهيءَ کان وڌيڪ ٻيا ڪي ڪارگر ۽ بهتر اصول آهن ته
اهي اسان کي پيش ڪرڻ گهرجن، جن تي انهن اختلافي
بيتن يا بيتن جي پڙهڻين جي پرکي ڪري صاحب تحقيق
آڏو رکڻ ۽ آڻڻ گهرجن ته ڳالهه اصل ۾ هيئن ٺهندي،
جيڪو عمل ادبي ۽ تحقيقي صداقت لاءِ ضروري آهي،
انهيءَ ساري مامري ۾ ڊاڪٽر صاحب پنهنجي تحقيقي عمل
کي ڪٿي به مڙهيندي نظر نه ٿااچن، پر ان جو فيصلو
قاري تي ڇڏين ٿا ته هو انهيءَ ڀيٽا بعد خود اندازو
ڪري ته علمي ۽ عملي طور تي جو ڪجهه پيش ڪيو ويو
آهي، ان ۾ ڪيتري صداقت آهي، تحقيق جا اهي اصول
ڊاڪٽر صاحب جا خود ساخته نه آهن پر اهي علمي ۽
فڪري طور تي مڃيل تحقيقي اصول آهن، جن کي دنيا جي
هر ٻوليءَ جي ادبي تحقيق ۾ ڪم آندو وڃي ٿو.
شاهه جي ڪلام جي جاچ ۽ ان جي صوري ۽ معنوي حيثيت
جي اوجر لاءِ ڪي اصول ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب واضح
ڪيا، ڪي ڊاڪٽر گربخشاڻي ترتيب ڏنا، ڪي علامه آءِ
آءِ قاضي صاحب جوڙيا، انهن صاحبن به عالمي ادب جي
مڃيل اصولن کي نظر ۾ رکيو ۽ انهيءَ جي روشني ۾
پنهنجي پرک لاءِ قاعدا جوڙيا، ڊاڪٽر بلوچ جي اصولن
تي نظر ڪبي ته سندن تحقيق جا اصول ڪجهه واڌاري سان
انهن مڙنئي اصولن جو مجموعو آهن ۽ علمي ۽ تحقيقي
تقاضائن کي پورو ڪندي نظر اچن ٿا.
هن هيڏي وڏي ڪم ۾ ڪن سهون جو ٿي وڃڻ
انساني فطرت جي تقاضا آهي، اهڙين ڪن جزوي ڳالهين
کي وٺي انهن کي ڊاڪٽر صاحب جي عمدا ً راءِ قرار
ڏيڻ منهنجي خيال ۾ صحيح نه آهي، ڇاڪاڻ ته ڪو به
انسان فرشتو ۽ مافوق العقل فرد نه آهي، هو سماجي
مخلوق آهي، اسان کي بجاءِ تنقيد جي ڪم ڪندڙ جي
پورهئي ۽ ان جي محنت کي نظر ۾ رکڻ گهرجي، ڊاڪٽر
صاحب ڪٿي به اها دعويٰ نه ڪئي آهي ته جو ڪجهه پيش
ڪيو ويو آهي هو حرف آخر آهي، سندن انهيءَ ڪم جي
نوعيت تحقيقي چاڙهي جي ڏاڪي جي آهي، پهريون ڏاڪو
ڊاڪٽر گربخشاڻي جن رکيو، ان بعد ٻيو ڏاڪو ڊاڪٽر
بلوچ جن رکيو آهي، منزل اڃا پري آهي، تحقيق جو
ميدان وسيع رهيو آهي، جنهن تي ڪا روڪ ڪانه آهي، هي
هڪ هلندڙ تاريخي عمل آهي، جيڪو عملي، فڪري ۽
تحقيقي دنيا جو ڏاج آهي، اڄ هڪڙي ڪئي آهي، سڀاڻي
ٻيا ڪندا، جيڪڏهن ڪنهن ۾ سمرٿي آهي ته اڳتي وڌي
ٽيون ڏاڪو جوڙي.مون کي يقين آهي ته هن بعد جيڪو به
صاحب ايندو ۽ تحقيق جي ميدان ۾ قدم رکندو، اهو
انهن ٻنهي ڏاڪن تي پير رکي چاڙهه چڙهندو، انهن کي
اورانگهي قدم نه رکي نه سگهندو، ڇو ته هر پيش رو،
پويان ايندڙ لاءِ سونهي جو ڪم ڏيندڙ آهي، پنهنجي
سونهي کي پٺي ڏيئي ڪير به چاڙهي چڙهي نه سگهيو
آهي، هر ايندڙ محقق کي انهن اصولن جو اڀياس ڪرڻو
پوندو آهي ۽ انهن جي بنياد تي هو اڳتي وڌي سگهندو،
خلا ۾ هن جو پير کپي نه سگهندو، تحقيق جي سلسلي ۾
انهن ڏاڪن جي انهن قدمن جي، انهيءَ تحقيقي مواد جي
مسلمه حيثيت آهي ۽ رهندي، جيستائين ٻيو ڪو اڳتي
وڌي ان کان وڌيڪ وزندار اصول ۽ حقائق پيش ڪري.
شاهه سائين جي ڪلام جي انهيءَ طرح سان سٽاءُ لاءِ
آئون هڪ مثال پيش ڪرڻ مناسب سمجهان ٿو، ” سر
رامڪلي “ جو هڪ مشهور بيت آهي:
جامع سڀ جهان، منهن محراب پرين جو- الخ
ڇپيل رسالن ۾ اهو بيت چئن سٽن سان آيل آهي ۽ اسان
پاڻ پنهنجي مضمونن ۾ انهيءَ بيت کي چئن سٽن سان
استعمال ڪيو آهي ۽ ان تي ٽيڪا ٽپڻي ڪئي آهي، پر
جڏهن مون انهيءَ بيت کي رسالي جي تحقيق ۽ شرح واري
جلد ڇهين ۾ ڏٺو ته اهو ٻن سٽن وارو نظر آيو:
جامع سڀ جهان، منهن محراب پرين جو،
سڀوئي سبحان، ڪيڏانهن ڪري نيتيان.
مون کي خود حيرت ٿي جڏهن ڊاڪٽر صاحب جي تحقيقي
اصولن کي ڏٺم جنهن ۾ پاڻ مختلف قلمي ۽ آڳاٽن ڇپيل
رسالن ۾ اهو بيت شروع کان وٺي ڪيئن آهي، ان لاءِ
پيش ڪيل دليلن تي غورڪيو ويو ته محسوس ٿيو ته
ڊاڪٽر صاحب جنهن آڌار تي اهو بيت ٻن سٽن وارو ڪيو
آهي، ان ۾ پنهنجي جاءِ تي ڪو نه ڪو وزن آهي، اهڙي
ريت اسان چئون ته اهي ٻه سٽون.
اڏامي ات ويو عقل ۽ عرفان
ڦرهي تان فرقان جي ڪاٽيائون قرآن
بيت ۾ هئڻ گهرجن ته اسان کي ان لاءِ ثبوت پيش
ڪرڻا پوندا پر جي روايتن جي بنياد تي اسان انهن ٻن
سٽن کي بيت جو حصو قرار ڏيون ته انهيءَ روايت جي
تسلسل جا اسان وٽ ڪهڙا دليل آهن، انهيءَ روايت جي
دليلن کي اسانکي دراين جي عمل مان گذرڻو پوندو ۽
روايت جي ثقه هئڻ لاءِ روايت متواتر يا روايت با
معنيٰ کي پوءِ قبول ڪرڻو پوندو، باقي اسٽيج تي
اچي اهو چئي وڃون ته ڊاڪٽر صاحب رسالي جي ٻيڙي
ٻوڙي ڇڏي آهي، ڪلام جا ڀاڱا ڪڍي ڇڏيا آهن، اهو
سطحي عمل آهي، اسان مان جن عالمن، دانشورن، رسالي
جي حافظن يا ڪلام جي ڳولها ڪندڙ ۽ ڄاڻن کي ڪٿي ڪو
به اختلاف آهي ته ان کي اسان کي علمي صورت ۾ پيش
ڪرڻ گهرجي، دليل جواب دليل هئڻ گهري، ڇاڪاڻ ته
لطيف جو ڪلام ڪا معمولي ڳالهه ڪانه آهي، پر لطيف
هڪ اتهاس جو نمائندو شاعر آهي، هو زندگي جو شاعر
آهي، فڪر ۽ فهم جو شارح شاعر آهي، هو ٻوليءَ جو
راکو ۽ ان جي وجود جو ضامن شاعر آهي، هن جي عظمت ۽
مهانتا دنيا ۾ مٿانهين آهي، هو قومي وجود جي بقا
جو ضامن شاعر آهي، اسان مان هر ڪنهن کي پنهنجي
نقطئه نظر پيش ڪرڻ جو يقيناً حق آهي ليڪن ان حق جي
حقيقت لاءِ اسان کي حقائق جي وڏي ضرورت آهي، جيڪي
اسان کي مضبوط دليلن سان تلاش ڪري انهيءَ سلسلي ۾
پيش ڪرڻ گهرجن، تڏهن اسان پنهنجي نقطئه نظر کي
واضح ڪري سگهنداسين.
رسالي جي شرح ۾ ڪي بيت جيئن جو تيئن
ڏنا ويا آهن، ان لاءِ ڪو چوي ته اتي انهيءَ اصول
کي روا نه رکيو ويو آهي ڇا” ان لاءِ عرض ڪندس ته
ائين نه آهي، شاهه جي رسالي جي هر بيت کي انهيءَ
عمل مان گذاريو ويو آهي، جنهن به بيت جي صورت سڀني
نسخن ۾ ساڳي آهي، ان کي انهيءَ صورت ۾ رهڻ ڏنو ويو
آهي، پر جن بيتن جي صورت ۽ سٽاءُ ۾ نسخن جي ڀيٽا ۾
گهٽ وڌائي آهي، انهيءَ جون اهي مختلف پڙهڻي جون
صورتون ڏنيون ويون آهن، جنهن ۾ ڪثرت راءِ واري
صورت کي ترجيح ڏني وئي آهي، اسان ڏسنداسين ته اهڙن
بيتن جو تعداد به تمام گهڻو آهي، شاهه جو هر ٻيو ۽
ٽيون بيت يا بيت جي هر ٻي يا ٽين سٽ انهيءَ عمل
مان گذري آهي، ڊاڪٽر صاحب انهن سڀني صورتن کي
نروار ڪري ان بعد ئي بيت جي صحيح صورت ڏانهن قدم
وڌايو آهي.
”ڏکين لفظن جي معنيٰ “
شرح ۾ بيت جي صحيح صورت حاصل ڪري ڏيڻ بعد ڏکين
لفظن جي معنيٰ ڏني وئي آهي، جنهن کي لغت جي اصولن
مطابق بيان ڪيو ويو آهي، ڪن لفظن جا مصدر انهن جون
فعلي صورتون پڻ ڏنيون ويون آهن، لفظن جي معنيٰ بيت
جي مطلب کي سمجهڻ ۾ وڏي مدد ڏيندڙ آهي.
”شرح “
شرح ۾ هر سُر جي مقصد ۽ مفهوم کي علمي ۽ فڪري طور
تي نهايت اعليٰ نموني سان بيان ڪيو ويو آهي، جنهن
۾ انهيءَ سُر جي ڪلام جي ماهيت ۽ حقيقت ۽ سمايل
راز جي پڻ اپٽار ڪئي وئي آهي ته سُر جو اصل فلسفو۽
فڪر ڪهڙو آهي، ماڻهوءَ لاءِ روحاني توڙي سماجي طور
تي ان ۾ ڪهڙو سبق سمايل آهي.
شرح ۾ داستان وار بيتن جي مفهوم کي بيان
ڪيو ويوآهي ۽ ان لاءِ سمجهاڻي ڏني وئي آهي ته جيئن
سماجي طور تي توڙي فڪري ۽ معنوي لحاظ کان پڙهندڙ
کي انهيءَ مذڪور ۽ ماهيت جي پروڙ پوي، شرح جي
انهيءَ سڄي عمل کي نهايت سليس ۽ عام فهم انداز ۾
پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪيل آهي ۽ ڪنهن به اونهائي يا
ابهام کان گريز ڪيل آهي ته جيئن هر عام توڙي خاص
پڙهندڙ کي ڪا مونجهه يا اٽڪ نه ٿئي ۽ هن تي ڪلام
جو اصل مقصد واضح ٿئي، ڇاڪاڻ ته هي شرح ڪا هڪ خاص
مڪتبه فڪر وارن لاءِ نه آهي پر پاڻ مجموعي طور تي
هن کي هر واسي بنائڻ جو فرض سرانجام ڏنو اٿن.
شرح ۽ معنيٰ جو اهو طريقيڪار اختلاف راءِ
کي وجود نه ڏيڻ طرف هڪ اهم قدم آهي ۽ هڪ عالم جي
شايان شان عمل آهي ۽ لطيف جي ڪلام جي عظمت جي
تقاضا به اها ئي آهي ته ان کي آسان کان آسان ڪري
بيان ڪيو وڃي، شرح ۾ ڪٿي به ڪي منطقي ڪليه يا قضا
به جا اصول قائم نه ڪيا ويا آهن ۽ نه وري پنهنجي
طرفان ڪن نڪتن کي قاري تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪيل آهي،
هر بيت جي معنيٰ ۽ مفهوم کي بيت جي نثر انداز ۾
نهايت سهڻي ۽ دلنشين پيرايه ۾بيان ڪيو ويو آهي ته
شاعر ڪهڙو پيغام ڏيڻ ٿو گهري ۽ هن وٰٽ اسان جي
فڪري ۽ روحاني، مادي ۽ سماجي تربيت لاءِ اهڙو
پيغام آهي، هوماڻهو جي اندر ۾ جهاتي پائڻ ٿو گهري
ته ڇو؟ هو نجي روحاني تڙپ کي معلوم ڪرڻ گهري ٿو
ته ڇو؟ هو ان جي عشق،محبت، فراق ۽ وڇوڙي جو احساس
ڪرڻ گهري ٿو ته ڇو؟ هو زندگي جي اندرين توڙي
ٻاهرين رخن جو اڀياس ڪرڻ گهري ٿو ته ڇو؟ شاعر آڏو
انسان جي سڀني روين ج مطالعي جي سونجهه ۽ لوچ هئي
جنهن کي هن سماج جي زندگي، سڀني روين جي انساني
فطرت جي مڙنئي لوازمات کي معلوم ڪرڻ پئي گهريو،
جنهن لاءِ هن زندگي جي اٿاهه ساگر ۾ پاڻ کي اڇلي
ڇڏيو، هو به هڪ سماجي انسان هو، هوبه هن ڌرتي جو
ڄائو هو، هن جو به هڪ فڪري ۽ روحاني مقام هو، هن
وٽ به بصارت ۽ بصيرت هئي، عقلي صلاحيت ۽ عرفان جي
صالحيت هئي، ادارڪ ۽ شعور جا وجدان ۽وهبيت جا دنگ
ڀريل هئا، هوبه سرڪ جي سڪ جو عشق جي آب حيات جو
متلاشي هو، انهن سڀني روين جي بنياد تي هن سماج
جو، انسان جو، ان جي فڪري ۽ قلبي حرڪات جو مطالعو
ڪيو،انهيءَ اڀياس ۾ وسيع النظري پيدا ڪئي، هن
پنهنجي وجود کي فطرت جي وجود سان همڪنار ڪري ڇڏيو
۽ فطرت جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهلي انهيءَ اعليٰ مقام
تان انهن سڀني محرڪات جو مطالعو ڪيو ۽عشق جي ازلي
آڙاهه ۾ پاڻ پچائي پختو ڪري انهيءَ آواز جي صورت
ان پنهنجي بيتن کي بيان ڪيو، جيڪي الاهي آيتن جي
حيثيت سان ٿي پيا.
اهڙي ڪلام جي شرح لاءِ شارح جيڪو طريقو
اختيار ڪيو ان ۾ هن بحث و تمحيص کي منطق ۽ دليل کي
ڪليه ۽ قضايه کي دخل ڏيڻ انهيءَ ڪري بهتر نه ڃاتو
ڇاڪاڻ ته انهيءَ قسم جي شرح جي صورتحال ڪلام جي
حسن ۽ حسن معنيٰ کي ان جي تلميح ۽ اشارياتي ڪيفيت
کي ايمائيت ۽ اعجاز کي نه صرف مجروح ڪندي پر شاعر
جي انهيءَ آفاقي آواز جي پيشڪش کي متاثر ڪندي، ان
لاءِ اهو ئي بهتر هو ته معنيٰ ۽ مفهوم کي نهايت
سادي ۽ سلوڻي انداز ۾ لطيف جو بيان لطيفي زبان ۾
اوريو وڃي.
شر ۽ تفسير جي عمل کي ذهن ۾ رکڻ نهايت
ضروري آهي، شرح صرف مقصد ۽ ان جي مجموعي وضاحت جي
متقاضي هوندي آهي، جڏهن ته تفسير من جمله علايق ۽
حقائق جي بحث جو گهرجائو هوندو آهي، جنهن لاءِ وڏي
وستار، فڪري ۽ نظري روين جي اپٽار جي ضرورت هوندي
آهي، پوئين نقطه نظر سان شاهه جي ڪلام تي روشني
وڌي ويندي ته ان لاءِ هڪ سُر به جلدن جو محتاج نه
رهندو، جا ڳالهه شارح جو عمل نه آهي، شرح بعد
ميدان کليل آهي، نڪتا موجود آهن، انهن جو سياق و
سباق موجود آهي، ڪو به صاحب هڪ سر يا داستان کڻي
ان جو جامع تفسير بيان ڪري سگهي ٿو ۽ پنهنجي علمي
۽ فڪري جوهر کي منظر عام تي آڻي سگهي ٿو.
لطيف جي ڪلام جي هن شرح ۾ شارح
پنهنجي ذات کي عليحده رکڻ جي تمام گهڻي ڪوشش ڪئي
آهي ان ۾ جو ڪيترو ڪامياب ويا آهن اهو شرح جي
اڀياس مان بخوبي معلوم ٿي سگهي ٿو،، باوجود پاڻ کي
پاسي تي رکڻ جي ڪن هنڌن تي سندن پلئو ڪجهه پسيل
نظر اچي ٿو، موضوع جي تقاضا ۽ معنيٰ جي وسعت جي
پيش نظر شارح لاءِ مجبوري نظر اچي ٿي، جيڪا شرح جي
اصولن ۾ شارح لاءِ مباح آهي، ڇاڪاڻ ته شارح جڏهن
انهن دقيق مسئلن ۽ تصوف جي نڪتن ۽ روحاني واردات
جي رازن کي واضح ڪري ٿو ته ان وقت هو فڪري طور تي
اغماض ۽ احساس جي تنزلات جي ڪيفيت سان سرشار
هوندوآهي ۽ مفهوم جي موتين جي سٽاءُ ۾ فڪري صالحيت
جي سرواڻي هوندي آهي، اتي جيڪڏهن شارح ڪي هڪ ٻه
ٻول اونهائي وارا چئي وڃي ٿو ته اهي هن جي علمي ۽
نظري مشاهدي جي جمال جي جرڪ جي حيثيت رکندڙ آهن،
حقائق ۾ اهڙي قسم جو اظهار هن لاءِ مباح ۽ قاري
لاءِ سودمند ۽ سڦلتا وارو آهي:
راڳ:
شرح ۾ رسالي جي هر سر جي راڳ جي
ماهيت ان جي ٽاڻن ٽڪاڻن لطيفي راڳ جي راڳداري
وارن اصولن کي نهايت تفصيل سان بيان ڪيو ويو آهي،
اهو راڳ يا راڳڻي هندستاني قديم موسيقي سان ڪيترو
لاڳاپيل آهي ۽ ان کي لطيف ڪهڙي صورت سان بيان ڪيو
آهي ۽ جيڪي سنڌ واديءَ جا راڳ راڳڻيون آهن ته انهن
جي حيثيت کي واضح ڪيو ويو آهي ۽ انهن جي منفرد
هيئت کي چٽو ڪيوويو آهي، جنهن مان پڙهندڙ پنهنجي
راڳ جي روين ۽ قدامت جو اندازو لڳائي سگهي ٿو،
لطيفي راڳ شناسي پڻ واضح ٿئي ٿي ۽ لطيفي راڳ جي
صحيح صورت پڙهندڙ آڏو اچي ٿي.
نتيجا:
غور ڪبو ته هن سڄي بحث کانپوءِ هيٺيان نتيجا نڪرن
ٿا:
الف: شرح ۾ رسالي جي متن جي هر بيت کي
اوائلي دور جي نسخن سان ڀيٽيو ويو آهي.
ب: ڀيٽا ۾ هر بيت جي پڙهڻي جون صورتون
اوائلي نسخن ۾ هيون انهن کي انهن رسالن جي علامت
سان ڏنو ويو آهي، ان بعد پڙهڻي جي صحيح صورت اخذ
ڪري ڏني وئي آهي.
ج: ڀيٽا ۾ ٻوليءَ جي صرفي ۽ نحوي بناوتن
۽ لهجي جو خاص خيال رکيو ويو آهي ۽ لطيف جي دور جي
ٻوليءَ کي نمايان حيثيت ڏني وئي آهي.
د: بيت جي پڙهڻي لاءِ نسخن جي بنياد تي
”سڄاڻي“ ڏني وئي آهي.
هه: بيت جي ڏکين لفظن جي معنيٰ ڏني وئي
آهي جنھن ۾ گرامر سان به ڪيترن هندن تي بحث ڪيل
آهي،
و؛شرح کي نهايت آسان نموني ۾ بيان ڪيو
ويو۽ اونهائي کان گريز ڪيل آهي، شاهه جي رسالي جا
سُر به علمي حلقن ۾ اختلافي مسئلو رهيا آهن، جيئن
رسالي جي تحقيق ۽ شرح اڃا پنهنجي تڪميل کي نه پهتي
آهي ان لاءِ ڪجهه چوڻ قبل از وقت ٿيندو، وقتاً
فوقتاً جيڪڏهن ڪنهن عالم انهيءَ سلسلي ۾ ڪي
ڳالهيون ڪيون آهن ته انهن جي حيثيت هڪ راءِ جي ٿي
سگهي ٿي، جيستائين سڄو مواد اسان جي سامهون نه ٿو
اچي، ان وقت تائين انهيءَ باري ۾ اڳواٽ ڪجهه چئي
نه ٿو سگهجي، باوجود ان جي جڏهن به ڪا اهڙي قسم جي
ڳالهه آئي آهي ته علمي حلقن ان تي راءِ زني پئي
ڪئي آهي، پر قلم کڻي سواءِ ڪنهن هڪ اڌ جي ڪنهن به
لکڻ جي همت نه ڪئي، ڪجهه وقت جڏهن ڪيڏاري جي باري
۾ اظهار ٿيو ته راقم، لطيف جي گذريل ميلي واري
موقعي تي انهيءَ سلسلي ۾ پنهنجا خيال تحريري صورت
۾ پيش ڪيا، رسالي جي انهن ڳالهين جي سلسلي ۾ هر
عالم ۽ دانشور تي فرض عائد ٿئي ٿو، جنهن کي نڀائڻ
سندن فرض آهي، باقي جيڪا چڱي ڳالهه آهي، تنهن کي
چڱو چوڻ اخلاقي فرض آهي، مون جڏهن رسالي جي تحقيق
۽شرح جو اڀياس ڪيو ته مون محسوس ڪيو ته علمي ۽
تحقيقي ڪم جو ڪيڏو مان ۽ حيثيت آهي، جنهن جو اتر
مون پاڻ تي فرض محسوس ڪيو، اختلاف راءِ پنهنجي
جڳهه تي آهي، ليڪن پنهنجن محققن، عالمن ۽ دانشورن
جي ڪم جي انهن جي پيار جي پورهئي جي مڃتا ڏيڻ،
اسان لاءِ ضروري آهي، هي مقالو انهيءَ جذبي ۽ مڃتا
جو مرهون منت آهي.
مون کي يقين آهي ته ادبي حلقا منهنجي
هن ڪاوش کي ساڳي خلوص جي جذبي سان تعمير ڪندا،
جيڪو هن مقالي جي لکڻ جومحرڪ رهيو. |
