ضميمو ١٥

سن ١٨٨٨ع جي ”ايشياٽڪ ڪئاٽرلي رويو“ جي اپريل واري شماري ۾، ”ڪراچي ۽ ان جو مستقبل“ جي عنوان سان لکيل ھڪ مظمون ۾، سر فريڊريڪ گولڊ سمڊ، سيٺ نائونمل جي ھيٺين لفظن ۾ واکاڻ ڪئي آھي:

”مري ويلن جو ذڪر ڪندي، انھن ھندستانين کي نھ وسارڻ کپي، جن سخت خطري جي وقت فريئر جي اھڙي حوصلھ افزائي ڪئي، جو ھن فوج جي بدران انھن ماڻھن جي دلي ھمدرديءَ تي ڀروسو رکيو، جن کي ھن مضبوط حڪومت ۽ محبت سان ڪشش ڪري پنھنجو ڪيو ھو. مثال طور فقط ھڪڙي ماڻھوءَ جو نالو وٺڻ ھتي ڪافي ٿيندو، سو آھي صراف نائونمل، جو ڪجھھ وقت ٿيو تھ پنھنجن ھموطنين کي خيرباد چئي، ھن جھان مان لاڏاڻو ڪري ويو. ھن جي شروعات کان وٺي خبررسان کاتي سان تعلق ھو ۽ ھو آخري دم تائين سنڌ جي اختياري وارين کي صحيح خبرون پھچائيندو رھيو ۽ ھنن جي سھائتا ڪندو آيو. ھن جون بلوچستان جي باري ۾ موڪليل خبرون خصوصا ڪارآمد ھيون، ڇاڪاڻ تھ ھن جي گماشتن کي سياسي معلومات ھٿ ڪرڻ جا اھڙا ذريعا ھئا، جو اھي خبرون ٻين کي ڪنھن بھ قيمت تي نھ ملي سگھن ھا. ھو اھڙو وفادار ھو، جو بلوچستان جي حڪومت جي مالي حالت جي باري ۾ اسان کي خبرون ڏيندو ھو. ھندو ٿي ڪري بھ ھن ۾ نفاست ھئي. ھو محطاط ھوندو ھو، ۽ بعضي بعضي ڪامياب نھ بھ ٿيندو ھو، جنھنڪري ڪي ماڻھو سمجھندا ھئا تھ ھو حرفتي آھي. ھن کي يورپي مدبرن لاءِ عزت ھئي. يورپي سياست جي ڳالھھ نڪرندي ھئي تھ ھو مرڪندو ھو ڄڻ تھ حڪومتن ۽ بادشاھن جي مقصدن جي رازن کان واقف ھو ۽ ڄڻ يورپي سياست جي منجھيل سٽ کي ھو آسانيءَ سان سلجھائي سگھيو ٿي. ھن جو ذڪر خاص طرح ھت ڪجي ٿو، ڇاڪاڻ تھ جڏھن ڪراچي اوج تي ھئي، تڏھن ڪراچي، سيٺ نائونمل کان جدا نھ ھئي.“

 

ضميمو ١٦

سنڌ جي ھاڻوڪي خوشحاليءَ جا مثال ھيٺ ڏنل انگ اکر ڏيکارين ٿا تھ سنڌ، انگريزن جي قبضي ۾ اچڻ کان پوءِ، ڪيتريقدر ترقي ڪئي آھي:

زمين جي ماليھ جنھن، تي ھندستان ۾ آباد زمين جي ايراضيءَ جو اندازو لڳائي سگھبو آھي. ميرن جي صاحبيءَ ۾ پنجٽيھھ لک رپيا سال ۾ ھوندي ھئي پر ٥-١٩٠٤ع ۾، زمين جي ڍل وڌي وڃي ١٠٣ لک ۽ ١٩١٢ع ۾ اٽڪل ١٢٠ لک رپيا ٿي. انھيءَ رقم مان اٽڪل اسي لک رپيا آبپاشيءِ مان پيد اٿيا ھئا ۽ آبپاشيءَ ٿيل زمين جي ايراضي ساڍن ٻٽيھھ سؤ ايڪڙن کان بھ زياده ھئي.

واپار جيڪا ترقي ڪئي آھي، تنھنجو اندازو ڪراچيءَ پورٽ ٽرسٽ جي ١٣-١٩١٢ع سال جي انگن اکرن مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو.

١٣-١٩١٢ع ۾، جھازن ٢١٨٣٠٩٠ ٽن سامان ڍويو، جيڪو ڪراچيءَ جي بندر جي لاءِ ھڪ مثال آھي. مڇون ۽ بيڪار جھازن کان سواءِ ڪراچيءَ جي بندر ۾ ٣٧٤٢ جھاز داخل ٿيا، جن سواءِ ٢١٩٥٩٠٤ ٽن سامان کنيو. ١٢-١٩١١ع ۾ ٣٧٠٦ جھاز بندر ۾ داخل ٿيا ھئا ۽ انھن ١٩٣٧٣٠٥ ٽن سامان کنيو ھو. بندر ۾ ٩٩٠ آگبوٽ داخل ٿيا ھئا. انھيءَ جي مقابلي ۾، اڳئين سال ٩١٤ جھاز داخل ٿيا ھئا. آگبوٽن ڪل ٢٠٤٩٢١٩ ٽن سامان آندو ھو. ان کان اڳين سال ۾ آگبوٽن ١١٨٠٠٥ ٽن سامان آندو ھو. بندر ۾ ٥٠٠٠ ٽنن جا ١٦١ جھاز بندر تي آيا، ان کان اڳئين سال (١٢-١٩١١ع) ۾ ١٣٥ اھڙا جھاز آيا ھئا. شاھي بحري آرماڙ جا ٽي جھاز ۽ ھندستاني ٻيڙي جا، سپاھين کڻڻ جا ٻھ جھاز بندر تي آيا ۽ ١٥٣١٦ ماڻھو لاٿا ۽ چاڙھيا ويا. مڪي مان ٽيھتر حاجي لٿا ۽ ٢٠١ حاجي روانا ٿي ويا.