ضميمو ١٢

 

(سربارٽل فريئر جي خانگي خط و ڪتابت.)

٧ جنوري ١٨٦٩ع

انڊيا آفيس

منھنجا چڱا دوست، مان ٩ ڊسمبر تائين تنھنجا لکيل خط پڙھي خوش ٿيس. افغانستان ۾ ھلندڙ ڪاررواين جو تو چٽو ۽ مسلسل نقشو چٽيو آھي، تنھن لاءِ شڪر گذار آھيان. ڪابھ نئين ڳالھھ ٿئي تھ ان جي خبر ڏيندا ۽ ڪراچيءَ جي پراڻن دوستن جي پڻ. شھر ۽ جھازن لاءِ پاڻيءَ جو ڪھڙو انتظام ڪيو اٿو؟ مراد خان ۽ ھن جي حب نديءَ واري منصوبي جو ڇا ٿيو؟ بلوچستان جا سردار ڇا ٿا ڪن؟ عالومل کي چئو تھ مون کي لکي تھ سنڌ ۾ تعليم ڪيتريقدر ترقي ڪري رھي آھي ۽ منھنجن پراڻن دوستن مان يا ھن جي يارن مان ڪو اھڙو آھي، جو ھن جي جاءِ ڀري؟ ھن کي چئو تھ ٽنڊي غلام علي وڃي تھ منھنجي جھوني دوست مير محمد خان کي منھنجا سلام ڏئي ۽ پڇيس تھ تنھنجو پوٽو ڪڏھن ٿو مون ڏي انگريزيءَ ۾ خط لکي؟

جڏھن عالومل ڪراچيءَ موٽي اچي تھ ھن کان ميرن ۽ انگريزن جي اچڻ جي باري ۾ جي اڳڪٿيون ۽ ڏند ڪٿائون توھان مون کي ٻڌايون ھيون، لکائي ڇڏيندا. مان اھي ڏند ڪٿائون ان وقت نھايت احتياط سان لکيون ھيون، پر بدقسمتيءَ سان اھي ٻين ڪاغذن سان گڏ ھگليءَ ۾ گم ٿي ويون. منھنجي مرضي آھي تھ تون ھن کان سنڌ جي گذريل زماني جون يادگيريون يا جيڪي تو پنھنجي پيءُ کان ۽ جوانيءَ ۾ ٻڍن کان ٻڌو ھو، ۽ پنھنجي گوناگون حياتيءَ جا مشاھدا انگريزيءَ ۾ لکاءِ. انھن موضوعن تي جيئن گھڻو لکندين، تيئن چڱو، جيڪڏھن عالومل پنھنجا لکيل مضمون، وقت بوقت، مون ڏي موڪليندو تھ مان شڪرگذار رھندس.“

سڀني پراڻن دوستن کي سلام يقينا

توھان جو ايڇ. بي. اي فريئر.

٢. مٿئين خط جي جواب ۾ سيٺ نائونمل تاريخ ٧ اپريل ١٨٦٩ع جي، ھيٺ ڏنل خط موڪليو:)

”ڇانوڻيءَ ۽ ڪلفٽن جي وچ ۾ ھڪ ٽڪري آھي. جنھن جي چوڌاري پاڻي بيھندو آھي. ڪنھن زماني ۾ انھيءَ مٿانھينءَ جاءِ تي ھڪ چڱو خاصو پڪو شھر ھوندو ھو. اھو شھر، دلوراءِ بادشاھھ اڏايو ھو. ان شھر جي اتر ۾ ۽ ڪلفٽن ۽ ڪياماڙيءَ جي وچ ۾، چيني نار وھندي ھئي. جڏھن وير چڙھندي ھئي، تڏھن پاڻي ڇانوڻيءَ ۾ وھي ايندو ھو. ھرقسم جون ٻيڙيون، چيني نار مان لنگھي شھر تائين اينديون ھيون اھو شھر چار پنج سؤ ورھيھ اڳ آباد ھوندو ھو. بندر سھولت وارو ۽ واپار ججھو ھوس. شھر جا ماڻھو تازو پاڻي رام باغ تلاءَ ۽ ڇانوڻيءَ جي اتر ۾، باغ ۾ جيڪو کوھھ آھي، تنھن مان آڻيند اھئا. انھيءَ کوھھ کي ھاڻي ڇانوڻيءَ وارو کوھھ چوندا آھن. مان ڏھن پندرھن سالن جو ھوس تھ ڪيترن پڪن گھرن جا نشان ڏٺا ھئم. غريب ماڻھو برسات جي ڏينھن ۾ انھن دڙن تي وڃي سون ۽ چانديءَ جون شيون لڀي ايندا ھئا. ان ڳالھھ جي مون کي ذاتي خبر آھي. توھان کي ياد ھوندو تھ اھا جاءِ مون ڪنھن وقت توھان کي ڏيکاري ھئي. انگريز سرڪار اتي ننڍي پٿر جي جاءِ ٺھرائي آھي.

٢. مان توھان کي ”واگھي در“ جو مختصر احوال ڏنو ھو. جو توھان ان وقت لکي ڇڏيو ھو. واگھي در مشھور شھر ھو. اڍائي سؤ يا چار سؤ ورھيھ اڳ، واگھي در جي آسپاس وارو ملڪ، جوڌپور جي راجپوتن جي قبضي ۾ ھو. واگھي در ۾، ٻڌيمل نالي ھڪ شاھوڪار واپاري رھندو ھو، جنھن پنھنجي رھڻ جي جاءِ قلعي اندر ٺھرائي ھئي. شھر کي پيئڻ جو پاڻي پھاڙيءَ جي چشمن ۽ ملير نئن مان ملندو ھو. سانوڻ ۾، جڏھن سمنڊ تکو ٿيندو ھو تھ ملتان، بھاولپور ۽ نئين سکر جون ٻيڙيون، سنڌونديءَ مان ٻاجھر کڻي اچي واگھي در پھچي، ان لاھينديون ھيون.

٣. سنڌ جا ڪرمتي بلوچ، اصل ڪرمت، (مڪران) مان آيا ھئا. ھو ھڪ رولو قوم آھن. ٻڪريون، ڳئون، مينھون ۽ ٻيو مال ھنن جي دولت آھن. اٽڪل ١٥٠ يا ٢٠٠ ورھيھ اڳ، ھنن ٻروچن جو ھڪ ٽولو اچي حب نديءَ تي ديرو ڄمائي ويٺو ھو. ھنن جي طاقت آھستي آھستي وڌندي ويئي. واگھي در جي آسپاس ساوا چراگاھھ ڏسي، ھنن شھر تي حملو ڪري، پنھنجي قبضي ۾ آندو. واگھي در جي برج وٽ سردارن کي شڪست آئي ۽ ھو ساڪري پرڳڻي ۾ ڌرج ڏانھن، جو راڻي ارجن نالي ھڪ ھندو سردار جي حڪومت ۾ ھو، ھليا ويا. انھيءَ علاقي جي راڄڌاني، ”رتي“ جي شھر ۾ ھئي ۽ ڌرج جو مکيھ بند لاھوري بندر ھوندو ھو. ان زماني ۾، رتو پڪو شھر ھو. ١٢٥ ورھيھ اڳ، رتو ھڪ وسندڙ جاءِ ھئي.

٤. جوکيا: جوکيا اصل ڪنگور نالي علاقي جا آھن جو شاھ بلاول جي ڀرسان آھي. ھو بھ ھڪ خانھ بدوش قوم ھئا ۽ ملير ۾، ان زماني جي حاڪمن جي سايي ھيٺ اچي ٽڪاڻو ڪيو ھئائون. ھنن جي چڱي مڙس جو نالو درياء خان ھو. انھن مان بجر نالي ھڪ جوکيي وڃي ٺٽي ۾ ڪلھوڙن جي نواب وٽ نوڪري ڪئي. ان وقت سنڌ جو اعليٰ حاڪم غلام شاھھ ڪلھوڙو ھو. ھن، ٺٽي ۾ پنھنجي نائب کي حڪم ڏنو تھ راڻي ارجن کي ختم ڪري، ھڻ جي ملڪ تي قبضو ڪر. نواب اھو ڪم بجر تي رکيو. بجر، ملير وڃي، ٨٠ يا ١٠٠ جوکيا ڀاڙي ڪيا. پوءِ انھن کي اتي ڇڏي، پاڻ ڪراچيءَ سيٺ ڀوڄومل (منھنجي چوٿينءَ پيڙھيءَ ۾ وڏو ھو) کان تياريءَ لاءِ پئسا اڌارا وٺڻ آيو. آخر ھو گزري بندر مان روانو ٿيو. ان وقت، رائو ارجن اٽڪل ويھن ماڻھن سان درياءَ جي ھڪ ٻيٽ تي لٿل ھو. بجر راتو واھھ پنھنجن ماڻھن سان وڃي مٿانئن ڪڙڪيو ۽ ھن کي ۽ راڻي جي ماڻھن کي قتل ڪري ڇڏيائين پوءِ اھا خبر ٺٽي جي نواب کي ڪيائين، جنھن راڻي جي علاقي تي، ماٺ ميٺ ۾ سواءِ ڪنھن مخالفت جي قبضو ڪيو. بجر کي غلام شاھھ خلعت ڏني ۽ ”ڄام“ جي لقب سان جوکين جو سردار مقرر ڪيو. بجر کي مراد عليءَ نالي ھڪ پٽ ھو. مراد عليءَ جي جاءِ تي ڄام مھر علي ويٺو. جو توھان جو ڏٺل آھي.

٥. برفت، نومڙيي ۽ ڪوٽڙيءَ جي ملڪ احمد شاھھ جو احوال: ڪنھن زماني ۾ جيسلمير مارواڙ جا ڪي راجپوت، ملازمت ۽ دولت جي تلاش ۾ نڪتا. ھو ديسان ديس گمھندي مڪران جي گاديءَ ڪيڇ ۾ اچي پھتا، جو ان وقت ھڪ وسندڙ شھر ھو ۽ سپاھين جو پيشو اختيار ڪيائون. آخر سپاھين مان وڌي جمعدار ٿيا ۽ سندن ھٿ ھيٺ ڪيترا سپاھي ڪم ڪندا ھئا. انھن ڏينھن ۾، مڪران جو حاڪم ھڪ جابر عامر ھو. ھن جي تقاضا اھا ھوندي ھئي تھ ڪيچ ۾ جنھن بھ عورت جي شادي ٿئي سا نڪاح بعد، مڙس وٽ وڃڻ کان اڳ، پھرين رات ھن جي صحبت ۾ گذاري. اتفاق سان ھن جي ڪنھن ڀاڻيجيءَ جي شادي ٿيڻ واري ھئي. ھن جي ڀيڻ محسوس ڪيو تھ منھنجي ڀاءُ جي اھا تقاضا نھايت غلط آھي ۽ غيرتمند ماڻھوءَ لاءِ ٻڏڻ آھي. تنھنڪري ھن ھڪ راجپوت جمعدار سان صلاح ڪئي تھ ڇا ڪجي؟ ھن وعدو ڪيو تھ مان ملڪ کي ھن آزار مان ڇڏايندس. وعدي مطابق راجپوت وڃي حاڪم کي قتل ڪيو. تنھن کان پوءِ، پنھنجن زيردستن جو ھڪ دستو وٺي وڃي ٻيلي تي قبضو ڪري آزاد حاڪم ٿي ويٺو. انھيءَ واقعي کان پوءِ، راجپوتن اسلام قبول ڪيو ۽ مسلمانن جي حلقي ۾ شامل ٿيا. ٿوري وقت کان پوءِ، ٻين قومن، راجپوتن کي ٻيلي مان تڙي ڪڍيو، تنھن کان پوءِ، ھنن سنڌ ۾ اچي حيدرآباد جي ڪلھوڙن جي حاڪم کي درخواست ڪئي تھ اسان کي حيدرآباد جي سامھون درياءَ جي ھن ڀر ٽڪرين جي ھيٺان چوڪيدار ۽ واھرو ڪري رکيو. ان نوڪريءَ جي عيوض ڪلھوڙن ھنن کي درياءَ جي اولھھ طرف، ڪوٽڙيءَ جو ڪوھستاني علاقو جاگير ۾ ڏنو. انھن راجپوتن جو اولاد، برفت نومڙيا آھن، جي ملڪ احمد خان کي سردار ڪري مڃيندا آھن. نومڙيا، مڪران جي ماڻھن کي چوندا آھن، جو ھو ”نون مردن“ جو اولاد آھن.

٤ فيبروري ١٨٧٤ع

٢٢، پرنسز گارڊن

عزيز دوست نائونمل،

تنھنجو ١٣ آڪٽوبر جو موڪليل ڪتاب(1) ۽ پوءِ جا موڪليل خط ڏسي خوش ٿيس. ڪتاب ڏاڍو شوق سان پڙھيم. اميد تھ مان سارو ڪتاب يا ان جو اختصار، ڇپائڻ لاءِ، ھت ڪو قدم کڻندس، جو اھو ھن ملڪ ۾ تنھنجن قيمتي خدمتن ڏانھن ڌيان ڇڪائيندو. سنڌ ۽ سنڌ جي آسپاس واري ملڪن جون خبرون، جيڪي تو مھرباني ڪري موڪليون آھن. اميد تھ تون مون ڏي حقيقتون لکندو رھندين ۽ پنھنجو، عالومل جو، پنھنجي ساري ڪٽنب، سنڌ ۽ ان جي آسپاس وارن ملڪن جو احوال پڻ موڪليندو رھندين. توکي خبر آھي تھ مان انھن ڳالھين ۾ ھميشه دلچسپي وٺندو آھيان.

خدا توکي ۽ تنھنجن ٻارن کي خوش رکي، وڏي عمر ڏئي ۽ تون پنھنجن پٽن پوٽن کي وڌندو ويجھندو ڏسين.

يقينا، تنھنجو وفادار،

ايڇ. بي. اي فريئر

 

ضميمو ١٣

(سيٺ نائونمل کي ملڪھ معظمھ جي مھر سان ”سي. ايس. آءِ“ جي خطاب ڏيڻ لاءِ ڪوٺاھيل درٻار ۾، سنڌ جي ڪمشنر جي تقرير.)

١. سنڌ جي عارضي ڪمشنري آرچيلڊ ڊيوڊرابرٽس، سيٺ نائونمل ھوتچند جي خدمتن جي باري ۾ ھن ريت فرمايو:

”مان نھايت خوشيءَ سان ھي رتبو توھان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو، جنھن ۾ توھان کي مطلع ڪيو ويو آھي تھ ملڪھ معظمھ صاحبھ ڪرم فرمائي، توھان جي اعليٰ خدمتن ۽ خيرخواھيءَ جو قدر ڪندي، توھان کي ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ تمغي سان نوازڻ فرمايو آھي. ان کان اڳ توھان لاءِ ١٠٠ رپيا مھيني ۾ پينشن منظور ڪئي وئي ھئي ۽ وري ١٨١٠ع ۾ اھا پينشن وڌائي ٻن پيڙھين لاءِ ڪئي ويئي ھئي ۽ ان سان گڏ ١٢٠٠ رپين (ساليانھ) جي جاگير پڻ توھان کي انھن خدمتن عيوض ڏني ويئي ھئي.

توھان جون خدمتون پنجويھھ ورھيھ اڳ شروع ٿيون ھيون ممڪن آھي تھ انھن ماڻھن، جن جو سنڌ سان تعلق تازو شروع ٿيو آھي، سي توھان جي خدمتن جي نوعيت کان غير واقف ھجن. تنھنڪري، مان انھن خدمتن جو مختصر احوال ڏيندس.

”تنھنجون خدمتون ١٨٣٩ع ۾ شروع ٿيون، جڏھن تو بمبئيءَ جي فوجي دستي کي بنگال جي فوج سان گڏ، افغانستان ۾ شاھھ شجاع جي مدد لاءِ موڪليو ويو ھو. وھٽن ۽ ٻئي سامان مھيا ڪري ڏيڻ ۾ واھر ڪئي. ان کان پوءِ وري تو ڪابل جي ڪوس واري نازڪ زماني ۾ ڪابل جي قيدين کي رھا ڪرڻ لاءِ جيڪا فوج سنڌ ۾ موڪلي وئي ھئي، تنھن کي بھ ساڳئي قسم جي مدد ڪئي، وري ١٨٤٣ع ۾ جڏھن سنڌ جي ميرن ۽ انگريز سرڪار جي وچ ۾ لڙائي شروع ٿي تڏھن تو پنھنجي جان ۽ مال جوکي ۾ وجھي، جانفشاني ڪري، ميرن جي ارادن ۽ منصوبن جي صحيح معلومات حاصل ڪري اسان کي پھچائي، جنھن جي وسيلي اختياريءَ وارا ھنن جي منصوبن ۽ حرڪتن جو تدراڪ اڳواٽ ڪري سگھيا.“

تنھن کان پوءِ غدر جي اڍائي سالن واري خطرناڪ وقت ۾ تو انگريزن جي اھڙي ئي حمايت ڪئي جھڙي تو ايسٽوڪ، پاٽنجر ۽ آئوٽرام جي ڏينھن ۾ ڪئي ھئي ۽ انگريز سرڪار جي دوستيءَ ۽ مدد جو پاڻ کي مستحق ثابت ڪيو، ان لاءِ جيئن مون اڳ چيو آھي، توکي زمين ۽ ٻن وڌيڪ پيڙھين لاءِ پينشن ڏني ويئي.

”مون کي خاطري آھي تھ تو جھڙو وفادار ۽ سچو شھري ھيءَ مزيد عزت، جيڪا ملڪھ معظمھ توکي بخشڻ فرمائي آھي، تنھن جو قدر ڪندين. خدا شل توکي وڏي ڄمار ڏئي ۽ تون اھو امتياز گھڻو وقت ماڻي سگھين.“

٢. سيٺ نائونمل کي ”سي. ايس. آءِ“ جي تحفي ڏيڻ لاءِ، سربارٽل فريئر جي ڪوٺايل درٻار جو احوال:

١ جنوري ١٨٦٧ع جي، سيٺ نائونمل ھوتچند کي ”ستاره، ھند“ جي ممتاز تمغي ڏيڻ، ۽ ميونسپل ڪمشنرن سان ملائڻ ۽ شھر جي ممتاز ھستين کي انعام اڪرام ڏيڻ لاءِ جناب عاليشان سر ايڇ. جي. فريئر، جي. سي. ايس.، ڪي. سي. پي، ڪراچي جي ”فريئر ھال“ ۾ درٻار ڪوٺائي.

شھر جا سڀ وڏا ديواني ۽ فوجي عملدار حاضر ھئا. گورنر صاحب جي ايگزيڪيٽو ڪائونسل جي ميمبر، مانواري جي. ايڇ. ايس، سنڌ جي ڪمشنر، مسٽر سيميوئل مئنسفيلڊ، سي. اي. آءِ، چيف سيڪريٽري، مسٽر ايف. ايس. چئپمن ۽ ٻئي عملي سان گڏ، رواجي سلاميءَ کان پوءِ براجمان ٿيا.

گورنر صاحب جن سامعين جي سلامتيءَ جي جواب ڏيڻ بعد، چيف سيڪريٽريءَ مسٽر ايف. ايس. چئپمن ۽ ڪراچيءَ جي ڪليڪٽر ۽ ميجر ڊبليو. آر لامبرٽ کي ارشاد فرمايو تھ سيٺ نائونمل ھوتچند جو تعارف ڪرايو وڃي. تعارف کان پوءِ جناب گورنر صاحب اٿي بيھي، ساڻس مخاطب ٿي، ھن ريت فرمايو:

”سيٺ نائونمل ھوتچند مون کي معلي القاب وائسراءِ صاحب ۽ ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ طريقي جي اعليٰ آفيسر کان ھدايت ملي آھي تھ توکي ملڪه معظمه جي مھر سان ستاره ”ھند“ جي اعزاز جي سند ۽ تعمغي سان سرفراز ڪريان ۽ ان سان گڏ اھا بھ ھدايت ملي آھي تھ ھن موقعي کي شاندار طريقي ملھائڻ ۾ ڪابھ ڪسر نھ ڇڏي وڃي. ملڪه معظمه جي ڏنل اعزاز جي نوعيت ۽ عظمت جي باري ۾، ھن وقت اپٽار ڪرڻ جي ضرورت نھ آھي. انھيءَ اعزاز جي ذريعي توکي انھيءَ برادريءَ ۾ جڳھھ ملندي، جنھن ۾ ھندستان جون سڀ ممتاز ھستيون، ملڪه معظمه ۽ ھن جو وليعھد، ھن شاندار مملڪت جو وائسراءِ ۽ ٻيا سورما ۽ مدبر اعليٰ نسل ۽ ڪردار جا راجائون، جن ھندستان جي مملڪت فتح ۽ حڪومت ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آھي مشتمل آھي.

انھيءَ برادريءَ ۾ شموليت لاءِ، تنھنجن لياقتن جو ھت ذڪر ڪرڻ ضروري نھ آھي. تازو، ھن ساڳئي ڪمري ۾، صوبي جي عارضي ڪمشنر،ملڪه جي ارشاد جو اظھار ڪندي، تنھنجي عمر ڀر جي وفاداريءَ ۽ خدمتن جو ذڪر ڪيو ھو، جن کي دھرائڻ جي ھن وقت ضرورت نھ آھي. پر ٥٨-١٨٥٧ع واري مشڪل وقت، تو اسان جي نمايان مدد ڪئي، ان لاءِ تو بيشڪ کيرون لھڻيون، توکي پنھنجي ملڪ جي ماڻھن ۾ وڏو اثر ھو ۽ توکي اتر ۽ اولھھ ھندستان جي ھرھڪ حصي مان خبرون چارون ملنديون ھيون، جي تون سڀ بنا ججھڪ جي سرڪار جي خدمت ۾ پيش ڪندو ھئين. ان وقت ۾، جڏھن تنھنجا ڪيترا ھموطني خطرو ڏسي دھلجي ويا ھئا ۽ سمجھيائون پئي تھ ھندستان ۾ انگريز سرڪار جي حڪومت جو ڏيو اجھو ٿو گل ٿئي، تڏھن تنھنجي وفاداريءَ ۾ لرزش بلڪل ڪانھ آئي. جيڪڏھن تون انھن مجاھدن مان ھجين ھا، جن انگريزن جي حڪومت لاءِ جانيون قربان ڪيون آھن، تھ بھ تون انگريزن جي فتح ۾ اھڙو يقين نھ ڏيکاري سگھين ھا، جيڪو تو ان وقت ڏيکاريو ھو.

ھن وقت جڏھن مان سنڌ، بلڪ ھندستان ڇڏڻ وارو آھيان، تڏھن منھنجي لاءِ اھا ڳالھھ انتھائي خوشيءَ جو باعث آھي تھ مون کي، سنڌ جي ڪمشنر ۽ منھنجي رفيق، مانواري جي. ايڇ. ايلس، ۽ جن صاحبن سنڌ لاءِ ايتري جفاڪشي ڪئي آھي، تن جي روبرو، توکي ھي اعزاز ڏيڻ ۽ تنھنجن خدمتن جي داد ڏيڻ جو موقعو مليو آھي. مون کي اميد آھي تھ سنڌ ۾ تنھنجا ھم ملڪي ھن اعزاز کي فقط تنھنجو ھڪ ذاتي امتياز نھ ڪري سمجھندا، پر ائين خيال ڪندا تھ ھي امتياز ھن دوردراز صوبي ۽ واپاري طبقي، جنھن جو تون خاص عيوضي آھين، ان لاءِ ملڪه معظمه جي شفقت جو ثبوت آھي. مان تنھنجي ھڪ خاص ڪارنامي ڏانھن ڌيان ڇڪائڻ گھران ٿو، جو ڏيکاري ٿو تھ توکي انگريز سرڪار جي حڪومت جي نوعيت جي صحيح ڄاڻ آھي، ۽ جو اميد تھ تنھنجا ٻيا ھموطني نقل ڪندا. توجھڙي ڪن ٿورن مانھن کي خبر ھوندي تھ انگريزن کي فوجي طاقت ۽ واپار جي ھنر ۾ ڪيتري مھارت آھي. توکي اھا بھ خبر آھي تھ ھرھڪ انگريز سمجھي ٿو تھ انسان جو فقط روزيءَ تي گذر نھ آھي. پر لڙائيءَ ۾ فتح ۽ واپار ۾ ڪاميابيءَ کان سواءِ دنيا ۾ ٻيون بھ قابل قدر شيون آھن. توکي انگريزي تعليم جو بھرو ڪونھ مليو ھو، تنھنڪري اھا ھڪ قابل قدر ڳالھھ آھي تھ تو پنھنجي پوٽي عالومل ٽيڪمداس کي ھڪ ڏورانھين (تنھنجي نظر ۾) ملڪ ۾ ھندستاني يونيورسٽيءَ ۾ تعليم وٺڻ ۽ تعليم يافتھ انگريزن جي ڪردار ۽ اصولن سکڻ لاءِ موڪليو آھي. مون کي اميد آھي تھ جڏھن مان بمبئيءَ موٽي ويندس، تڏھن تنھنجي پوٽي کي يونيورسٽيءَ جي سند ملڻ جو امتياز حاصل ٿيندو. منھنجي دعا آھي تھ خدا توکي وڏي ڄمار ڏئي تھ جيئن تون نھ فقط پنھنجي عزت ماڻي، پر، ان عزت ۾ تنھنجو والاد اضافو ڪري.

ان کان پوءِ، جناب گورنر صاحب جن سيٺ نائونمل ھوتچند کي ملڪه جي مھر سان سند ۽ تمغو ڏنو.

٣. وڪٽوريا، خدا جي فضل سان گريٽ برٽن ۽ آئرلنڊ جي يونائٽيڊ ڪنگڊم جي ملڪه، مذھب جي رکوالي، ستاره، ھند جي اعليٰ طريقي جي سربراھھ کان، ڪراچيءَ جي سيٺ نائونمل ڏانھن آداب.

”اسان جي تمنا آھي تھ توکي پنھنجي شاھي ڪرم جو ڪو اھڙو ثبوت ڏيکاريون، جنھن مان توکي روشن ٿئي تھ اسان کي تنھنجي ذات ۽ تنھنجن خدمتن لاءِ قدر آھي. تنھنڪري اسان مناسب سمجھون ٿا تھ توکي ”ستاره، ھند“ جي اعليٰ طريقي جي برادريءَ ۾ شامل ڪجي ۽ اسان توکي ”ستاره، ھند“ جي تمغي جو اعزاز بخشيون ٿا ۽ توکي اختياري ڏيون ٿا تھ تون اعزاز سمورين رعايتن سميت ماڻ. تاريخ ٣٠ اپريل ١٨٦١ع. اسان جي حڪومت جي ٢٩ سال ۾، اسان جي آسيورن ھائوس واريءَ درٻار ۾، اسان ستاره، ھند جي طريقي جي مھر ۽ دستخط سان ڏنو ويو.

صحيح قبله عالم جي حڪم ھيٺ،

”ڊي. گري ۽ رپن“

 

ضميمو ١٤

ڊپٽي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر، ڪراچيءَ ڏانھن. ”راءُ صاحب“ عالومل ٽيڪمداس ڀوڄواڻي، بي. اي، آءٌ توکي ”راءُ بھادر“ جو لقب ذاتي اعزاز طور عطا ڪريان ٿو.

صحيح لئنسڊائون

وائسراءِ ۽ گورنر جنرل ھند

فورٽ وليم ١ جنوري ١٨٨٩ع