8

هن ورندي ڏني ته، چڱو آءُ ڪوشش ڪندس ته منهنجو بچاءُ اوهان وٽ وڌيڪ سوڀارو ٿئي، انهيءَ بچاءَ کان جيڪو مون ڪيس وقت منصفن جي روبرو پيش ڪيو هو.

هن چيو ته، ڪيبيز ۽ سمئس، جيڪڏهن مون کي خيال نه هجي ته آءُ ٻين انهن خدائن وٽ رهندس، جي وڌيڪ چڱا ۽ سياڻا آهن، ۽ ٻين اهڙن فوت ٿيل ماڻهن وٽ وڃي پهچندس، جي هن دنيا جي ماڻهن کان گهڻو بهتر آهن ته، پوءِ موت تي افسوس نه ڪرڻ منهنجي وڏي غلطي ليکجي؛ پر اوهان کي سمجهڻ گهرجي ته مون کي اميد آهي ته آءُ چڱن ماڻهن سان وڃي رهندس، جيتوڻيڪ مون کي انهيءَ لاءِ پڪي خاطري نه آهي؛ ليڪن مون کي انهيءَ لاءِ بلڪل خاطري آهي ته آءُء اهڙن خدائن وٽ وڃي رهندس، جي بلڪل چڱا ۽ سياڻا آهن. تنهن ڪري مون کي موت تي ايترو افسوس نٿو ٿئي. مونکي يقين آهي ته فوت ٿيلن کي به هڪ قسم جي هستي ٿئي ٿي، ۽ جيئن قديم چوڻي آهي ته، ”اها هستي نيڪو ڪارن لاءِ بدڪارن کان گهڻو بهتر آهي.“

سمئس چيو ته، چڱو، سقراط اهو اعتقاد تون رڳو پاڻ وٽ ئي رکندين ۽ هليو ويندين، يا اسان کي به انهيءَ مان ڪو حصو ڏيندين؟ ڇو ته اسان جو هن فائدي ۾ واسطو آهي. جيڪڏهن هن ڳالهه جو تون اسان کي اعتبار ڏياري وٺين ته، ڄڻ تون پنهنجو بچاءُ پيش ڪري چڪين.

هن جواب ڏنو ته، آءُ ڪوشش ڪندس. پر آءُ ڀانيان ٿو ته ڪريٽو کي مون سان ڳالهائڻو آهي. اچو ته پهريائين ٻڌون ته هن کي ڇا چوڻو آهي.

ڪرٽيو چيو ته، سقراط، فقط ايترو ته، جيڪو ماڻهو توکي زهر ڏيندو، سو چوي ٿو ته، توکي گهڻو ڳالهائڻ نه کپي. هو چوي ٿو ته ڳالهائڻ ماڻهوءَ کي گرم رکي ٿو ۽ گرمي زهر جي اثر کي آڏو اچي ٿي. جيڪي پاڻ کي جوش ۾ آڻيندا آهن، تن کي ٻه يا ٽي دفعا به زهر پيڻو پوندو آهي.

سقراط چيو ته، ڀلي ائين ٿئي، هن کي پنهنجي ڪم تي ڌيان ڌرڻ کپي، ۽ جي ضرورت ٿئي ته هو ڀلي مون کي ٻه يا ٽي ڀيرا زهر جو پيالو پيش ڪري، آءُ هن سان سراسر سهڪاري رهندس.

ڪرٽيو چيو ته، مون کي معلوم هو ته تون اهوئي جواب ڏيندين، پر هن ماڻهوءَ مون کي گهڻو تاڪيد ڪندي چيو آهي.

سقراط جواب ڏنو ته، هن جو خيال نه ڪر، پر هاڻي منهنجا منصفو مون کي اوهان کي سمجهائڻو آهي ته، آءُ ائين ڇو ٿو سمجهان ته جنهن ماڻهوءَ ساري عمر فيلسوفي ۾ گذاري آيه، تنهن کي مرڻ وقت خوش ٿيڻ جو سبب آهي، ۽ هو مرڻ بعد ٻيءَ دنيا ۾ سڀ کان اعليَ فائدي جي اميد رکي سگهي ٿو. سمئس ۽ ڪيبيز، آءُ اوهان کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندس ته هيءَ ڳالهه ڪيئن آهي.

9

دنيا شايد ڏسي نٿي سگهي ته جيڪي سچيءَ طرح فيلسوفيءَ ۾ مشغول ٿين ٿا، سي سڀ وقت موت جو اڀياس پيا ٿا ڪن. ۽ جيڪڏهن پڪ سان ائين آهي ته عجب جي ڳالهه ٿيندي ته ڪو ماڻهو ساري عمر فقط موت لاءِ خواهش رکي، ۽ جڏهن موت وٽس اچي، تڏهن انهيءَ تي خفا ٿئي، جيتوڻيڪ هيترو وقت انهيءَ کي پرکيو/ پروڙيو اٿس ۽ هن لاءِ آرزو به رکي اٿس.

سمئس کلي ڏنو ۽ چيائين ته، پڪ سان، سقراط، تون ته مون کي کلائين ٿو، جيتوڻيڪ هن وقت آءُ کلڻ جي خو ۾ ناهيان. جيڪڏهن عام خلق هيءَ ڳالهه ٻڌي ته، آءُ ڀانيان ٿو ته، هو قبول ڪندا ته جيڪي تون فيلسوفن نسبت چوين ٿو، سو بلڪل سچ آهي، ۽ منهنجا ڳوٺائي به توسان بلڪل شامل راءِ ٿيندا ته بيشڪ فقط فيلسوف مرڻ لاءِ مشتاق رهن ٿا، ۽ هو چوندا ته، کين پوري خبر آهي ته فيلسوف قتل ڪرڻ لائق آهن.

سمئس، هنن جي ڳالهه صحيح آهي، پر هو غلط چون ٿا، جڏهن چون ٿا ته هنن کي انهيءَ جي سڌ آهي. هنن کي پروڙ ڪانهي ته ڪهڙي طرح هڪ ڏاهو يا فيلسوف مرڻ لاءِ مشتاق آهي، يا ڪهڙي قسم جي موت جو هو لائق آهي. هاڻي انهن کي دل تان لاهي وٺ ته پاڻ ۾ گفتگو ڪريون.

آهي اسان کي اعتبار ته موت به ڪا شيءِ آهي؟

سمئس ورندي ڏني ته، هائو، اسان کي اهڙو ويساهه آهي.

اسين ائين ڪين ٿا ڀانيون ته موت، روح ۽ جسم جو وڇوڙو آهي؟ موت جي معنيَ آهي ته جسم، روح کان جدا ٿي وڃي ۽ روح، جسم کان الڳ ٿي پاڻ مرادو گذاري؟ موت انهيءَ کي نه چئجي تڏهن ڇا کي چئجي؟

هن چيو ته، هائو، انهيءَ کي چئجي.

پيارا دوست، هاڻي ويچار ڪر ۽ ڏس ته اسين هڪڙيءَ ٻيءَ ڳالهه تي شامل راءِ ٿيون ٿا يا نه، اها اسان کي هن سوال کي سمجهڻ ۾ مدد ڪندي.

تون ڀائين ٿو ته، ڪو فيلسوف انهن ڳالهين جي پرواهه رکندو، جن کي لذتون سڏبو آهي، جيئن ته پيئڻ ۽ کائڻ؟

سمئس چيو ته، سقراط، بلڪل نه.

يا هو نفس جي لذتن جو خيال رکندو؟

هرگز نه.

۽ تون ڀائين ٿو ته بدن جي ٻين گهرجن لاءِ هن کي ڪا عزت هوندي؟ هن کي ڪو سٺن ڪپڙن يا جتين يا جسم جي آرائش جي يا ڪنهن ٻيءَ شيءِ جي ڪا غرض هوندي، يا هو انهن سڀني شين کي ڌڪاريندو ۽ فقط لاچار انهن مان ڪن ضروري شين سان واسطو رکندو؟

هن جواب ڏنو ته، فيلسوف انهن سڀني شين کي حقارت جي نظر سان ڏسندو. هن چيو ته، نيٺ تون ڀانئين ٿو ته هن جو سمورو اڀياس بدن سان لاڳاپو نه رکندو؟ هن کان جيترو ٿي سگهي ٿو، هو جسم کان پري رهي ٿو، ۽ روح ڏي ميل رکي ٿو؟

هائو، آءُ ائين ڀانيان ٿو.

چڱو تڏهن، هنن ڳالهين ۾ پهريائين صاف آهي ته فيلسوف کان جيترو ٿي سگهي ٿو، هو تيترو ٻين ماڻهن کان وڌيڪ، پنهنجي روح کي جسم جي رفاقت کان رها ڪري ٿو؟

هائو، ائين آهي.

۽ سمئس، دنيا ائين ڪين ٿي سمجهي ته، جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ کي اهڙي ڳالهين ۾ لذت ٿي اچي ۽ هو انهن مان پنهنجو حصو نٿو وٺي ته ڀلا هن جي جيئڻ جو ڪهڙو ضرور؟ هو ائين نٿا ليکين ته، جنهن ماڻهوءَ کي جسماني فرحتن جو خيال ڪونهي سو ڄڻڪ مئن مثل آهي؟

تحقيق، تون سچ ٿو چوين.

10

پر حڪمت حاصل ڪيئن ٿي ٿئي؟ حڪمت حاصل ڪرڻ لاءِ بدن جي رفاقت نقصانڪار آهي يا نه؟ مثلا اکين ۽ ڪنن جي وسيلي ماڻهن کي ڪا پوري پروڙ پوي ٿي؟ خود شاعر هميشه ڪين چوندا رهيا آهن ته اسين جيڪي ٻڌون ۽ ڏسون ٿا سو برابر يا ٺيڪ نه آهي؟ پر جيڪڏهين بدن جا اهي حواس صاف ۽ مڪمل نه آهن ته پوءِ ٻيا ته هرگز درست نه هوندا، ڇو ته ٻيا انهن کان گهٽ سالم آهن، ائين آهي يا نه؟

هن چيو ته، هائو، آءُ ڀانيان ٿو ته ائين برابر آهي.

هن پڇيو ته، تڏهن روح حق کي ڪڏهن حاصل ڪري ٿو؟ اسين ڏسون ٿا ته جڏهين به هو بدن جي رفاقت ۾ ڪا ڳولا ڪري ٿو ته بدن کيس گمراهه ڪري ٿو.

تحقيق.

ائين ڪين آهي ته جيڪڏهن ڪا پوري حقيقي ڳالهه روح اڳيان اَشڪار ٿئي ٿي ته اها ضمير جي وسيلي ائين ٿئي ٿي؟

برابر.

۽ آءُ ڀانيان ٿو ته، روح تڏهن حق جو هو ڪو ڏئي سگهي ٿو جڏهن ڪوبه حواس، ٻڌڻ جو يا ڏسڻ جو، يا درد توڙي خوشي، هن کي نٿي آزاري، جڏهن هو بدن کي دفع ڪري ٿو، ۽ هن رفاقت يا ڳانڍاپي کان رهائي حاصل ڪري ٿو، ۽ فقط پنهنجي پاڻ سان صحبت رکي ٿو، تڏهين هو پوري حق لاءِ جاکوڙي ٿو.

برابر ائين آهي.

اهڙيءَ طرح فيلسوف جو روح بدن کي بلڪل ڌڪاري ٿو، ۽ هن کان پري ڀڄي ٿو، ۽ پاڻ سان تنها رهڻ چاهي ٿو، ائين آهي يا نه؟

برابر.

سمئس، هاڻي ٻئي نقطي بابت تون ڇا ٿو چوين؟ اسين چوندا آهيون ته ڪا شيءِ آهي، جنهن کي ڪامل انصاف چئجي، برابر؟

تحقيق، ائين چوندا آهيون.

۽ ڪامل حسن ۽ ڪامل زهد به آهن؟

هائو.

تو انهن مان ڪنهن کي پنهنجن اکين سان ڏٺو آهي؟

هن جواب ڏنو ته، نه، مون انهن کي ڪڏهن اکين ڪونه ڏٺو آهي.

تو انهن مان ڪنهن کي ڪڏهن ڪنهن جسماني حواس سان معلوم ڪيو آهي؟ آءُ سڀني ڪامل شين بابت ڳالهه ڪريان ٿو، کڻي اها مقدار هجي، يا صحبت هجي، يا سگهه هجي، مطلب ته سڀ ڪنهن شيءِ جي سچي هستي يا جوهر بابت ڳالهه ڪريان ٿو. شين جي سچي روح جي ڪا جسم کي پروڙ پوندي؟ ائين ڪين آهي ته جو ماڻهو شين جي سچي جوهر کي پنهنجي ضمير سان معلوم ڪرڻ لاءِ پاڻ کي؛ تيار رکي ٿو، سوئي انهن جي پوري پروڙ کي اوڏو اچي ٿو؟

ائين نه آهي ته اهو ماڻهو انهيءَ صاف تصور کي پوري طرح حاصل ڪندو، جو سڀ ڪنهن شيءِ وٽ جيترو ٿي سگهندو تيترو فقط تميز سان اوڏو ايندو، ۽ تصور جي گذارش ۾ پاڻ سان ڪوبه حواس، ڏسڻ جو يا ڪو ٻيو، نه کڻندو؟ هر هڪ حالت ۾ خالص ۽ ڪامل هستيءَ کي معلوم ڪرڻ لاءِ هو فقط خالص تميز ئي ڪم آڻيندو. جيتري قدر ممڪن آهي تيتري قدر هو اک، ڪن ۽ ساري بدن کان رهائي حاصل ڪندو، ڇو ته بدن جو لاڳاپو روح کي روڳ رسائي ٿو، هن کي حقيقت توڙي حڪمت هٿ ڪرڻ کان روڪي ٿو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو آهي ته اهو اهوئي آهي جو سچي هستي جو علم حاصل ڪندو. برابر؟

سمئس چيو ته، سقراط، تنهنجا لفظ بلڪل سهڻا ۽ صحيح آهن.

11

هن چيو ته، انهيءَ ڪري سڀ سچا ڏاها اهڙو خيال ڪين ڪندا ۽ پاڻ ۾ اهو ڪين چوندا ته جتي اسان جي مسافريءَ کٽي ٿي اتان هڪڙو سوڙهو پيچرو شروع ٿئي ٿو، جتان تميز ئي اسان جو رهنما ٿي سگهي ٿي؟ جيسين اسان سان هي جسم ساڻ آهي، ۽ هن قسم جي بڇڙائي اسان جي روح سان رليل آهي، تيسين اسين جيڪي چاهيون ٿا، يعني حقيقت، سا اسان کي هرگز حاصل نه ٿيندي. بدن اسان جو ڪيترو نه قيمتي وقت ڳڙڪائي ٿو وڃي، ڇو ته هن جي گهرجن ڏي ڌيان ڏيڻو ٿو پوي، ۽ تنهن کان سواءِ جڏهين بيماري هن کي پڪڙي ٿي، تڏهن سچي هستي جي ڳولا ۾ اسان کي رنڊڪ اڳيان اچي ٿي. بدن اسان کي نفساني خواهشن، خوفن ۽ هر قسم جي اجاين خيالن ۽ گهڻيءَ بيوقوفيءَ سان ڀري ڇڏي ٿو؛ ۽ انهيءَ ڪري چوندا آهن ته بدن هوندي تصور ڪرڻ محال آهي. انيهءَ ڪري ۽ انهيءَ جي ئي غرضن ڪري لڙايون لڳن ٿيون ۽ نقاق پون ٿا، ڇو ته سڀني جهڳڙن جي جڙ آهي دولت پٺيان ڊوڙڻ، ۽ اسين دولت پٺيان انهيءَ ڪري ڊوڙون ٿا جو اسين سدائين جسم جي گهرجن ۾ گرفتار آهيون. ۽ انهن سڀني سببن ڪري اسان کي فيلسوفيءَ لاءِ فرصت ڪانه ٿي ملي. آخر جڏهن ڪنهن وقت اسين بدن کان پاڻ بچايون ٿا ۽ ڪنهن ڳالهه جي ڳولا ڪريون ٿا، ته هو ڳولا جي هر ڏاڪي تي اسان جي آڏو اچي ٿو ۽ پريشاني ۽ آزار ۽ هراس پيدا ڪري ٿو، جنهن جي ڪري اسين حقيقت ڏسي نٿا سگهون. سچ اسان کي سيکاريو اهي ته جيڪڏهن اسان کي ڪو خالص علم حاصل ڪرڻو آهي ته اسان کي جسم کان اجو ٿيڻ کپي؛ روح سان ئي شيون ڏسڻ کپن، جيئن هو آهن. اسان جو مباحثو ڏيکاري ٿو ته جڏهن اسين مري وينداسون، تڏهن اسين حڪمت حاصل ڪنداسون، جنهن جي خواهش رکون ٿا، ۽ نه جيسين جيئرا آهيون. ڇو ته جيسين بدن اسان سان ساڻ آهي تيسين خالص علم حاصل ڪرڻ ناممڪن آهي، ته هنن ٻن ڳالهين مان هڪ ضرور سچي هوندي، يا ته خالص علم حاصل ڪرڻ اسان لاءِ بلڪل ناممڪن آهي، يا ته اهو اسين مرڻ پڄاڻان ئي هٿ ڪري سگهنداسون. ڇو ته فقط تڏهن ۽ نه اڳ ۾ روح جسم کان پاڻمرادو ڌار رهي سگهي ٿو. ۽ جيئري اسين تڏهن خالص علم جي اوڏو اچي سگهنداسون، جڏهن اسين سواءِ بلڪل ضروري حالتن جي بدن سان ڪوبه واسطو ۽ وهنوار نه رکنداسون، ث۽ نڪي پاڻ کي هن جي محبت ۾ ميرو ڪرڻ ڏينداسون. اسان کي بدن کان بلڪل پاڪ رهڻ کپي، جيستائين خدا پاڻ اسان کي هن کان آجو ڪري ۽ جڏهن اسين بدن جي بيوقوفين کان آجا ٿي پاڪ ٿينداسون، تڏهن، آءُ ڀانيان ٿو ته، اسين ٻين پاڻ جهڙن نيڪ ماڻهن سان گڏ گذارينداسون، ۽ جيڪي پاڪ آهي تنهن کي پاڻهي پروڙينداسون، ۽ حقيقت به اهائي هوندي. ڇو ته آءُ سمجهان ٿو ته ناپاڪ شيءِ، پاڪ شيءِ جي اوڏو اچي ڪين سگهندي. سمئس، آءُ ڀانيان ٿو ته، خالص علم جي سچن شائقن کي اهڙي ئي ٻولي ۽ اهڙائي خيال جڳائيندا. آهين تون مون سان شامل راءِ يا نه؟

سقراط، آءُ توسان بلڪل متفق آهيان.

12

سقراط چيو ته، منهنجا دوست، جيڪڏهن هيءَ ڳالهه سچي آهي ته مون کي اميد آهي ته جڏهن آءُ انهيءَ مڪان تي پهچندس، جيڏانهن وڃان پيو، تڏهن آءُ اتي، ۽ نه ڪنهن ٻئي هنڌ، اهو علم حاصل ڪندس، جنهن لاءِ گذريل وقت ۾ مشتاق رهيو آهيان. آءُ انهيءَ مسافريءَ تي خوشيءَ سان ويندس، جيڪا مون لاءِ اڄ مقرر ٿيل آهي، ۽ ٻيو به سڀڪو ماڻهو انهيءَ لاءِ خوش ٿيندو، جنهن جي دل صاف ۽ شفاف آهي.

سمئس چيو: اها ڳالهه برابر آهي.

۽ پاڪيزگي جي معنيَ هيءَ نه آهي، جيئن اسان اڳ ۾ چيو آهي، ته جيئن ۽ جيترو ممڪن آهي ائين ۽ ايترو روح کي بدن کان الڳ ٿيڻ کپي، ۽ هر طرح جسم کان پاسي/ الڳ ٿيڻ گهرجيس، ۽ جسم جي غلامي کان آجو ٿي، الڳ ٿلڳ پنهنجو پاڻ ۾ گذارڻ جڳائيس؟

هن چيو ته، برابر ائين آهي.

موت جي معنيَ روح جو بدن کان ڌار ٿيڻ ۽ رهائي حاصل ڪرڻ نه آهي؟

هن جواب ڏنو ته، بيشڪ ائين آهي.

۽ اسين قبول ٿا ڪريون ته سچو فيلسوف اهو آهي جيڪو هميشه پنهنجي روح کي آزاد ڪرڻ جي خواهش رکي؟ ڇا ائين نه آهي ته هو هر وقت پنهنجي روح کي بدن کان ڌار ڪرڻ ۽ هن کي جسم کان آجو ڪرڻ جي خيال ۾ محو رهي ٿو.

برابر.

تڏهن اها ڪهڙي نه اجائي ڳالهه ٿيندي، جيئن مون شروع ۾ چيو، ته ڪو ماڻهو موت کي ايندو ڏسي دانهن ڪري، جڏهن ته هو ساري حياتي موت جي حالت ۾ گذارڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو آهي؟ اها اجائي ڳالهه ڪين ٿيندي؟

هائو، برابر.

هن چيو ته، سمئس، تڏهن سچ ڪري ته سچو فيلسوف سدائين موت جو اڀياس ٿو ڪري، ۽ هن کي موت جو ذرو به خوف نه ٿو رهي ۽ هاڻي ڳالهه کي هن طرح جاچ ته، سچو فيلسوف هر طرح بدن جي مخالفت ڪري ٿو، ۽ فقط روح سان رهڻ چاهي ٿو، تڏهن اها بلڪل اجائي ڳالهه ڪين ٿيندي ته جڏهن هن جي اها خواهش پاڻو پوري ٿئي، تڏهن پنهنجي مخالف (جسم) جي قيد مان رهائي حاصل ڪرڻ تي خوش ٿيڻ بدران هو ڊجھي يا هٻڪي ۽ هاءِ گهوڙا ڪري؟ گهڻا ئي ماڻهو خوشيءَ سان ٻيءَ دنيا ڏانهن ويا آهن جڏهن ڪو پنهنجو پيارو، زال يا پٽ، مري ويو اٿن، انهيءَ اميد ۾ ته جن سان محبت اٿن، تن سان تڪڙو وڃي ملن. ڪوبه ماڻهو جنهن کي حڪمت لاءِ سچي محبت آهي، ۽ جنهن کي پڪو ڀروسو آهي ته هو اها فقط ٻيءَ دنيا ۾ ۽ نه ڪنهن ٻئي هنڌ حاصل ٿي سگهندي، سو مرڻ تي خوش يٿندو يا رنج؟ دوست، سچي فيلسوف لاءِ اهڙو انديشو رکڻ نه کپي. هن کي پڪو خيال رهندو ته اتي ۽ نه ڪنهن ٻئي هنڌ هو خالص حڪمت سان ملندو. ۽ جيڪڏهن ائين آهي ته، آءُ وري به چوان ٿو ته، اهڙي ماڻهوءَ لاءِ موت کان خوف کائڻ يا موت کان منهن موڙڻ، بلڪل اجائي ڳالهه ڪين ٿيندي؟

هن جواب ڏنو ته، برابر ائين آهي.

(وڌيڪ پڙهو)

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ