ضميما

01-

سنڌ مدرسة الاسلام جون عمارتون

“سنڌ مدرسة الاسلام” جي ابتدا بولٽن مارڪيٽ جي سامهون ٻه ماڙ واري جاءِ ۾ ٿي. ان وقت ڪراچي ۾ مدرسي لاءِ ڪا مناسب جاءِ جو ملڻ محال هو. ان ڪري شهر ۾ مجبوراً انهي جاءِ کي مدرسي لاءِ اختيار ڪيو ويو ۽ ڪجھه سال مدرسو اِتي ئي هلندو رهيو.

اُن کان پوءِ “مدرسه بورڊ” کي مدرسي جي عمارت تعمير ڪرائڻ جي ضرورت محسوس ٿي. مدرسي جي هاڻوڪي عمارت جو نقشو اُن وقت جي ڪراچي ميونسپالٽي جي سيڪريٽري ۽ انجنيئر جيمس اسٽريچن (James Strachan) تيار ڪيو[1] ۽ 14 نومبر 1887ع تي لارڊ ڊفرن (Lord Diferin) عمارت جو سنگ بنياد رکيو[2] ۽ اهڙي ريت ڪم جي ابتدا ٿي. هي عمارت 1890ع ۾ ٺهي تيار ٿي[3] ۽ ان تي جملي لاڳت 1,97,188-10-6 روپيا آئي[4].

        مدرسي جي عمارت چوڪنڊي آهي. جنهن جي ڊيگھه 187 فوٽ ۽ ويڪر 159 فوٽ آهي[5]. عمارت کي هرهڪ طرف کان هڪ دروازو آهي. عمارت کي ڪنهن به طرف کان ڏسبو ته انهيءَ طرف عمارت جي اڳياڙي محسوس ٿئي ٿي. عمارت جي اولهه ۽ اتر وارن دروازن کان روڊ آهي. باقي اوڀر ۽ ڏکڻ وارا دروازا گرائونڊ ۽ بورڊنگ هائوس جي آمهون سامهون آهن. پوري عمارت ٻه ماڙ آهي ۽ هي عمارت زمين جي عام سطح کان ساڍا چار فوٽ مٿي آهي. هيٺين توڙي مٿي ماڙ جي چئن طرفن کان ڪمرن جي اندران توڙي ٻاهريان ڪماني ورانڊا آهن. هيٺين ۽ مٿي ماڙ ٻن ڪاٺ جي ڏاڪڻن وسيلي ڳنڍيل آهي. عام ڏاڪڻ جا شاگردن جي استعمال ۾ ايندي هئي. اها اولهه واري طرف جي وچ تي آهي ۽ خاص ڏاڪڻ وري استادن ۽ پرنسپال لاءِ ڪم ايندي هئي. اها اتر واري پاسي کان آهي.

        عمارت جي اترين پاسي جي وچ ۾ 80 فوٽ ڊگھو هڪ ٽاور آهي، جنهن ۾ ٽن ڊائلن وارو هڪ گھڙيال لڳل آهي. عمارت ۾ ڪل 33 ڪلاس روم آهن. جيڪي 16072 چورس فوٽ ايراضي والارين ٿا[6]. هيٺين ماڙ کي ڏکڻ طرف کان هڪ وڏو هال آهي، جنهن جي ڊيگھه 80 فوٽ ۽ ويڪر 45 فوٽ آهي[7]، جنهن کي بعد ۾ ديوار جي ذريعي ٻن ڪمرن ۾ ورهايو ويو آهي. انهن ٻنهي ڪمرن جي مٿان مٿين ماڙ تي هڪ وڏو اسيمبلي هال ٺهيل آهي. جيڪو اڪثر ڪري گڏجاڻين وقت استعمال ڪيو ويندو هو. هي هال 3600 چورس فوٽ ايراضي والاري ٿو[8].

        مٿي ذڪر ڪيل ڪمرن کان سواءِ ساڳي عمارت ۾ ٻيا ڪمرا ۽ هال پڻ آهي. جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:

1. لئبرري - 576 چورس فوٽ.        2. ٽيچرس روم - 382 چورس فوٽ.

3. آفيس روم - 528 چورس فوٽ.   4. پرنسپال جي آفيس – 528 چورس فوٽ.

5. سيڪريٽري جي آفيس - 528 فوٽ.     6. ڊرائنگ هال – 1170 چورس فوٽ[9].

        ان کان سواءِ عمارت جي وچ ۾ هڪ 3025 چورس فوٽ ميدان ڇڏيل آهي. جنهن جي بلڪل وچ ۾ هڪ ڦوهارو لڳل آهي ۽ باقي ميدان باغيچي طور ڪم اچي ٿو. هن مکيه عمارت کان پوءِ وقت به وقت ٻيون عمارتون به ٺاهيون ويون جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:

        مدرسي جي مرڪزي عمارت جي اوڀر کان ٻه مسجدون جڙيل آهن. جن ۾ اترين مسجد سنين لاءِ آهي ۽ ڏکڻ طرف واري مسجد شيعن لاءِ آهي. سني مسجد 93-1892ع ۾ ٺهي تيار ٿي. هن مسجد جي تعمير ۾ ڏهن (10,000-00) هزارن جو سڀ کان وڏو چندو جھوناڳڙهه جي نواب ڏنو[10]. انهيءَ کان پوءِ خيرپور جي والي مير فيض محمد خان شيعن لاءِ ڌار مسجد ٺهرائڻ لاءِ پنج هزار روپين (5,000-00) جو چندو ڏنو[11]. هي مسجد 95-1994ع ۾ جڙي مڪمل ٿي. سُني مسجد جي اتر اوڀر ڪنڊ تي “سردار هائوس” ٺهيل آهي. جيڪو خيرپور جي وزير سردار محمد يعقوب جي مدرسي لاءِ ڪيل خدمتن جي يادگار طور ٺهرايو ويو هو.

        “سردار هائوس” جو نقشو سول انجنيئر مسٽر ميشام لي (Mr. Measham Lea) 1910ع ۾ تيار ڪيو[12]. هن جاءِ جو ٺيڪو مسٽر بدرالدين ٻُڍا ڀائي ائنڊ سنز کي ڏنو ويو هو. هي جاءِ 1914ع کان ٺهڻ شروع ٿي ۽ 1919ع ۾ ٺهي تيار ٿي[13]. هن بلڊنگ تي جملي لاڳت 0-0-334,68 روپيا آئي[14]. جنهن جو ڪجھه حصو گورنمينٽ ڏنو ۽ باقي خرچ سنڌ جي مخير ماڻهن جي چندي مان پورو ڪيو ويو، مکيه چندو ڏيندڙ هيٺيان هئا:

      “سردار هائوس” جي اوڀر ۾ “سنڌ مدرسة الاسلام جو ٻاهريون وڏو ۽ مُک دروازو آهي، جنهن تي لکيل آهي ته: ENTER TO LEARN AND GO FORTH TO SERVE جنهن کان پوءِ “خيرپور هائوس” جي عمارت ٺهيل آهي.

        “حسن علي هائوس” ٺهڻ دوران خيرپور جي مير فيض محمد خان اِها منشا ڏيکاري ته جيڪڏهن “خيرپور هائوس” جي نالي سان “سنڌ مدرسة الاسلام” جي پلاٽ تي ڪا جاءِ ٺهرائي وڃي ته خيرپور سرڪار انهيءَ جي خرچ جو گھڻو حصو برداشت ڪندي.

        جيئن ته مدرسو پنهنجي انتظام ۽ تعليم جي ڪري ڪافي مشهور ٿي چڪو هو ۽ ڏيهه توڙي پرڏيهه جا ڪيترائي شاگرد مدرسه ۾ پڙهي رهيا هئا. اها وقت جي تقاضا هئي ته گھڻي کان گھڻن شاگردن جي رهائش جو بندوبست ڪيو وڃي. انهيءَ ڪري ميرصاحب جي اِها آڇ قبول ڪئي ويئي.

        “خيرپور هائوس” جو نقشو ڪراچي ميونسپالٽي جي چيف آفيسر مسٽر جي - فاريسٽ برٽن (J.Forest Burton) تيار ڪيو ۽ ٺيڪو 22,248-12-9 روپين تي ٺيڪيدار عيسيٰ جلال کي ڏنو ويو[20]، هن عمارت تي جملي خرچ 22,510-9-7 روپيا آيو[21]، جنهن مان اڌ خرچ وقت جي سرڪار طرفان مدد جي صورت ۾ مليو ۽ 6500-00 روپيا خيرپور رياست ڏنا[22] ۽ اها جاءِ 1909ع ۾ ٺهي تيار ٿي.

        “سردار هائوس” ۽ “خيرپور هائوس” جي عمارتن جو سلسلو مدرسه گرائونڊ جي اتر ۾ واقع آهي. مدرسي جي مکيه عمارت ۽ گرائونڊ جي اوڀر ۾ “حسن علي هائوس” ٺهيل آهي. هن جاءِ جو نقشو 1904ع ۾ ڪراچي جي ميونسپالٽي جي چيف آفيسر مسٽر جي - فاريسٽ برٽن (J.Forest Burton) تيار ڪيو. جيڪو 20 آگسٽ 1907ع تي “سنڌ مدرسه بورڊ” سرڪار جي منظوري لاءِ ڏياري موڪليو. 15 جنوري 1908ع تي “مدرسه بورڊ” کي ڪراچي ميونسپالٽي طرفان 3659 چورس وال جو هڪ پلاٽ مفت ۾ مليو[23]. انهيءَ پلاٽ جي وچ تي هڪ پاڻي جو وڏو نالو هو. جيڪو بعد ۾ لٽيو ويو.

        هن عمارت جو سنگ بنياد 16 جنوري 1909ع تي بمبئي جي گورنر سر جارج سيڊن هام ڪلارڪ (Sir George Syden Ham Clerk) رکيو[24]. اڏاوت جو ڪم پهرين فيبروري 1909ع کان شروع ٿيو ۽ 15 فيبروري 1910ع تي پورو ٿيو. “حسن علي هائوس” جي ٻه ماڙ عمارت جو ٺيڪو ٺيڪيدار عيسيٰ جلال کي 11-6-44666 روپين تي ڏنو ويو ۽ هن پوري عمارت تي هيٺين ريت خرچ آيو:

نقشي تي آيل خرچ           -9-3314 روپيا

ڪم جي نگهباني            3-4-671 روپيا

باقي خرچ                     8-4-43782 روپيا[25]

        ڪُل خرچ جو اڌ گورنمينٽ ڏنو[26] ۽ باقي مکيه سنڌ واسين جي ڏنل چندي جو وچور هيٺ ڏجي ٿو:

         “حسن علي هائوس” سان لڳ ڏکڻ ۾ ڊسپينسري ٺهيل آهي، هن جاءِ جو خرچ مسلم بوائز ڊيوٽي ائسوسيئيشن (Muslim Boys Duty Association) طرفان ڀريو ويو. ڊسپينسري جو افتتاح 10 سيپٽمبر 1919ع تي ان وقت جي سنڌ جي قائم مقام ڪمشنر جي - ايل - ريو (J.L.Rieu) ڪيو.

        مدرسي جي مکيه عمارت جي ڏکڻ ۾ “پرنسپال جو بنگلو” ٺهيل آهي. هي عمارت مير فيض محمد خان جي خرچ تي 1898ع ۾ ٺهي راس ٿي. پرنسپال جي بنگلي جي اوڀر ۾ “خيرپور هائوس” توڙي گرائونڊ جي ڏکڻ ۾ “ ٽالپور هائوس” ٺهيل آهي. اها عمارت 1909ع ۾ جڙي تيار ٿي. جنهن جي خرچ جو ڳچ حصو سنڌ جي ٽالپورن ڏنو. انهن سڀني عمارتن جي وچ تي 36000، چورس فوٽن جي ايراضي تي مشتمل راند جو ميدان آهي[29].

        “سنڌ مدرسة الاسلام” ۽ ان سان ملحق عمارتن جو نقشو هن مقالي ۾ ڏنو ويو آهي.

حوالا ۽ حاشيا

02-

سنڌ مدرسة السلام ۾ سالوار شاگردن جي داخلا، بورڊرس ۽ مئٽرڪ جو نتيجو

الف: شاگردَ ۽ انهن جو نتيجو:

ب: سنڌ مدرسة الاسلام ۾ ٻاهران آيل تعليم حاصل ڪندڙ شاگردن جو وچور، علائقن ۽ ملڪن جا نالا:

1886-1885: ايران- 1. 

1887-1886: بمبئي- 1.

1888-1887: بمبئي- 4، لسٻيله- 1.

1889-1888: امبالا- 1، بمبئي- 1، ڪڇ- 2، حيدرآباد دکن- 1، لسٻيله- 1.

1890-1889: بمبئي- 1، ڪنگرولا- 1.

1891-1890: بمبئي- 1، پونا- 1، ڪڇ- 2، امرتسر- 2، جئرڪ- 1، هسارنپور- 1، ڪابل- 1، سورت- 1، ڪترون- 1، ورگولا- 1، قلات- 1، احمد نگر- 1.

1892-1891: ڪڇ- 2، سورت- 1، جيسلمير- 1، بُشر- 1، امبالا- 1، لکنو- 1، جام نگر- 1، پشاور- 1، ڪابل- 1،[2].

1893-1892: جھونا ڳڙهه- 1، پرشن گلف- 1، عربيه- 1، بمبئي- 2، ڪڇ- 1، مسقط- 1، پشاور- 1، پنجاب- 3،[3].

1894-1893: ايران- 2، بمبئي- 4، ڪڇ- 2، مسقط- 1، پنجاب- 29، قنڌار- 3، حيدرآباد دکن- 8، مڪران- 8، عربيه- 1، آرمارا- 2،[4].

1895-1894: پنجاب- 29، قنڌار- 8، لکنو- 3، مسقط- 1، بمبئي- 4، ڪڇ- 2، لسٻيله- 5، پرشيا- 3، مڪران- 1،[5].

1896-1895: پنجاب- 19، ايران- 3، ڪابل- 2، ڪاٺياواڙ- 3، پشاور- 1، لسٻيله- 4، بمبئي- 4، مڪران- 5،[6].

1897-1896: بمبئي- 7، مڪران- 2، ڪڇ- 9، ترڪستان- 1، لامو (Lamoo)- 1، پنجاب- 27، ايران- 3، ڪابل- 2، ڪاٺياواڙ- 7، پشاور- 2، لسٻيله- 3،[7].

1898–1897: پنجاب- 37، ڪاٺياواڙ- 3، لسٻيله- 2، بمبئي- 2، مڪران- 1، ڪڇ- 1، افغانستان- 2، بغداد- 2، لکنو- 5،[8].

1898–1899: بمبئي- 2، پنجاب- 19، پونا- 1، بغداد- 1، مداگاسڪار-2، لسٻيله- 2، الهه آباد- 1، بنور- 1،[9].

1900–1899: بمبئي- 3، آشر- 3، پنجاب- 11، حيدرآباد دکن- 1، الهه آباد- 4، لسٻيله- 1، ڪاٺياواڙ- 2، ڪوئٽيا- 1، مارواڙ- 1،[10].

1901–1900: بمبئي-2، پنجاب- 22، الهه آباد- 1، برهانپور- 3، لکنو- 2، لسٻيله- 1، مباسا- 1، عدن- 1، پونا- 1،[11].

1902–1901: اڌياپور- 1، لسٻيله- 1، هشيانه- 2، پنجاب- 12، زنجبار- 2، بمبئي- 1،[12].

1903–1902: بمبئي- 1، پنجاب- 19، رائيبريلي- 2، زنجبار- 1، آگرا- 1، ايران- 4، لسٻيله- 2، ميرٺ- 2، ريواڙي- 1، پشاور- 1،[13].

1904–1903: ممباسا- 3، پنجاب- 12، بمبئي- 4، آگرا- 1، شمله- 1، چين- 1، دوارڪا- 1، بنيور- 1، بهاولپور- 1، جيسلمير- 1، عليڳڙهه- 3،[14].

1905–1904: ممباسا- 2، پنجاب- 14، بمبئي- 3، آگرا- 2، ايران- 4، اوڌ- 1، لسٻيله- 1، ڪڇ- 1، امر تسر- 1، بغداد- 1، پونا- 1، زنجبار- 1، دهلي- 1، پٽنا- 1، ويراوال- 1،[15].

1906–1905: ايران- 6، زنجبار- 2، آگرا-1، بمبئي- 2، لسٻيله- 1، ممباسا- 1، دهلي- 3، ڪاٺياواڙ- 2، مسقط- 1، ڪڇ- 1، جالنڌر- 3، امبالا- 1، بجنور- 1، پنجاب- 8، امرتسر- 1،[16].

1907–1906: آگرا- 1، زنجبار- 2، ايران- 8، پنجاب- 5، بمبئي- 1، پونا- 1، ڪوهستان- 1، دهلي- 3، امرتسر- 2، جيسلمير- 1، لکنو- 3، امبالا- 1، ڪوئٽيا- 1، ڪاٺياواڙ- 3، ڪڇ- 5، بجنور- 1،[17].

1908–1907: آگرا- 1، زنجبار- 1، پنجاب- 14، ايران- 8، لسٻيله- 1، پونا- 2، مارواڙ- 1، دهلي- 2، جيسلمير- 1، گوادر- 1، مسقط- 1، بمبئي- 2، بصرا- 1، بنگال- 1، مدراس- 2، راءِ بريلي- 1، ڪڇ- 5، بڙودا- 1، پشاور- 2، بنارس- 1، بجنور- 1،[18].

1909–1908: آگرا- 1، زنجبار- 1، پنجاب- 16، ايران- 5، لسٻيله- 4، پونا- 2، مارواڙ- 1، دهلي- 2، جوڙيا- 1، جيسلمير- 1، گوادر- 1، مسقط- 1، بمبئي- 2، بصرا- 1، بنگال- 1، مدراس- 2، راءِ بريلي- 1، ڪڇ- 5، بڙودا- 1، پشاور- 2، بجنور- 2،[19].

1910–1909: زنجبار- 6، ايران- 13، ناسڪ- 2، لسٻيله- 6، ڪشمير- 1، دهلي- 1، پنجاب- 24، جالنڌر- 5، امرتسر- 2، مدراس- 1، راءِ بريلي- 2، جھوناڳڙهه- 1، اٽاوهه- 1، مڪران- 1، ڪوهستان- 1، احمد نگر- 1، گوادر- 1، پونا- 1، ڪڇ- 7، بارا بنڪي- 1، ڪاٺياواڙ- 12، پشاور- 1، مارواڙ- 1، چمن- 1، ناسڪ- 1، بيلجم- 1، مسقط- 1، زنجبار- 3، بمبئي- 1، ڊاٽسا- 1،[20].

1911–1910: زنجبار- 6، ايران- 5، پنجاب- 26، ڀوڄ- 1، لسٻيله- 2، دهلي- 1، جالنڌر- 2، امرتسر- 3، راءِ بريلي- 3، اٽاوهه- 1، آگرا- 2، پٽيالا- 1، پشاور- 3، لکنو- 1، ڪڇ- 1، گوادر- 1،[21].

1912–1911: مسقط- 1، ايران- 5، گوادر- 1، لسٻيله- 2، دهلي- 3، جالنڌر- 3، امرتسر- 6، زنجبار- 2، پنجاب- 31، راءِ بريلي- 5، اٽاوهه- 1، پشاور- 5، جئپور- 2، جنڊ- 1، پونا- 1، لکنو-2، بڙودا- 1، رتناگري- 1، گواليار- 1، سري نگر- 1،[22].

1913–1912: زنجبار- 2، ايران- 8، پنجاب- 3، بمبئي- 1، اڀامارو- 1، جالنڌر- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بارا بنڪي- 1، پالنپور- 1، ڪڇ- 1،[23].

1914–1913: ايران- 3، پشاور- 2، لسٻيله- 1، ڪڇ- 1، پونا- 1، زنجبار- 1،[24].

1915–1914: ايران- 5، پنجاب- 10، ڪڇ- 5، ڪشمير- 1، لسٻيله- 1، دهلي- 1، ڪاٺياواڙ- 3، يوپي- 1، لکنو- 1، پشاور- 2، بيلجم- 1، امر تسر- 1، بمبئي- 1،[25].

1916–1915: ڄام نگر- 1، ڪڇ- 1، پنجاب- 9، ممباسا- 1، هانگو- 1، پٽيالا- 1، ڪشمير- 1، عدن- 2،[26].

1917–1916: مسقط- 2، ڀوما وڌيالا- 1، بمبئي- 3، امر تسر- 2، ڪڇ- ؟، ڪويت- 1، بُشر- 2، پاونچ- 2، پنجاب- 8، بصره- 1، اصفهان- 1،[27].

1918–1917: امرتسر- 1، پونا- 1، پنجاب- 6، بمبئي- 2، لڌيانه- 2، ايران- 7، سئمبال- 1، انگلينڊ- 2، ڪوئٽيا- 2، ڪڇ- 2، آفريڪا- 1، زنجبار- 2، مسقط- 1، سمه ڪوٽ- 1، ڪوهاٽ- 1، لوري- 1،[28].

1919–1918: مسقط- 1، ڪاٺياواڙ- ؟، ڪڇ- 2، آگرا- 1، احمد آباد- 1، جالنڌر- 1، ڪوئٽيا- 2، ايران- 12، بمبئي- 2، عربيه- 1، پشاور- 2، سيستان- 1، سورت- 1، بيدا (Bida) - 1، ڪويت- 2، پنجاب- 7، ڪاربيل- 1،[29].

1920–1919: پشاور- 5، پنجاب- 6، بمبئي- 3، امر تسر- 1، ڪوئٽيا- 3، احمد آباد- 2، لسٻيله- 1، جيسلمير- 1، ڪاٺياواڙ- 2، آفريڪا- 1، ديوارڪا- 1، بغداد- 3، لڌيانه- 1، داووچ- 1، ايران- 15، ڪلڪته- 1، ڪويت- 2، اهواز- 1،[30].

1921–1920: پنجاب- 6، زنجبار- 2، ايران- 10، بمبئي- 3، ڪاٺياواڙ- 1، انجار- 1، دهلي- 1، الهه آباد- 1، ليوگاهه (Luigah) - 1،[31].

1922–1921: لسٻيله- 2، ڪوئٽيا- 1، امر تسر- 1، پشاور- 1، ايران- 24، پنجاب- 9، مسقط- 1، بهلاول- 1، مئموريا- 1، انجار- 1، ڪڇ- 1، سورت- 1،[32].

1923–1922: ڪوهاٽ- 1، لکپت- 1، بغداد- 1، بمبئي- 3، مشهد- 1، پونا- 1، ڪپورٿالا- 1، ڪوئٽيا- 1، داووچ- 1، ايران- 7، پنجاب- 3، اٽڪ- 1،[33].

1924–1923: الهه آباد- 2، رتناگري- 1، بيلجم- 1، ايران- 9، بمبئي- 2، پنجاب- 13، پشاور- 2، مڌياپور- 1، ڪڇ- 1، برهانپور- 1،[34].

1925–1924: ڪڇ- 2، ايران- 7، دهلي- 1، بمبئي- 1، پونا- 1، لسٻيله- 1، مسقط- 1، عربيه- 1، ڀاڳناڙي- 1، بلوچستان- 1، پشاور- 1، الهه آباد- 1، لڌيانه- 1، ڪويت- 2،[35].

1926–1925: لسٻيله- 4، امبالا- 2، ڪاٺياواڙ- 1، جالنڌر- 1، بغداد- 1، داناپور- 1، آگرا- 3، رتناگري- 2، مسقط- 1، ايران- 7، ڪلڪته- 1، پئرس- 1، بمبئي- 1، پنجاب- 16، احمدآباد- 1، گوادر- 1، مشهد- 1، سورت- 1، آفريڪا- 1، زنجبار- 2، امرتسر- 1، جوڌپور- 1، ڪڇ -1،[36].

1927–1926: ڪوئٽيا- 1، رتناگري- 1، ڪڇ- 1، امرتسر- 2، بمبئي- 3، ايران- 7، بغداد- 1، داووچ- 1، عدن- 2، پنجاب- 12، پشاور- 1،[37].

1928–1927: لسٻيله- 4، جوڌيا- 1، مڪران- 3، گوادر- 2، ڀڄ- 1، جئپور- 1، جيسلمير- 1، لڌيانه- 2، پشاور- 3، امرتسر- 3، سوترا- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بمبئي- 3، ممباسا- 1، پنجاب- 8، آفريڪا- 2، ڪوئٽيا- 1، گوجيجي (آفريڪا)- 1، جئپور اسٽيٽ- 1، گريڪ- 1، ايران- 8، بهار- 1، ڪڇ- 1،[38].

1929–1928: مڪران- 2، پشاور- 2، پنجاب- 12، دهلي- 1، بيلجم- 1، جيسلمير- 1، ڪوئٽيا- 2، لسٻيله- 3، ڪڇ- 4، گوادر- 7، دوارڪا- 1، قلات- 1، بمبئي- 1، ايران-7، آفريڪا-1، ڪويت-2، يازد (Yazd) -1، زنجبار- 1،[39].

1930–1929: پٽيالا- 1، دوارڪا- 2، بابا آئلينڊ- 2، جوڌيا- 1، ڪولونيل گج- 1، گادو- 1، ڦيڙان- 1، بمبئي- 2، رتناگري- 1، ڪابل- 1، پنجاب- 15، گوادر- 1،[40].

1931–1930: گرداس پور- 1، ايران- 3، امبالا- 1، مڪران- 1، امرتسر- 1، ڪڇ- 1، قنڌار- 1، ڪشمير- 2، آفريڪا- 1، آگرا- 1، پنجاب- 13، مسقط- 1،[41].

1932–1931: رتناگري- 1، زنجبار- 1، مڪران- 1، پنجاب- 6، نيروبي- 1، گوادر- 1، بٽالا- 1، سهارنپور- 1، جئپور- 1، لسٻيله- 3، ڀٽ آئلينڊ- 1، آبدان- 1، دهلي- 3، پشاور- 1، مڪران- 1، اولهه آسٽريليا- 1، بُشر- 1،[42].

1933–1932: امبالا- 2، رتناگري- 2، بغداد- 1، لسٻيله- 4، ايران- 14، بمبئي- 1، نيروبي- 1، پنجاب- 11، دهلي- 1، بٽالا- 1، ڀڄ- 1،[43].

1934–1933: ڪڇ- 2، جالنڌر- 3، پنجاب- 10، پشاور- 4، جئسلمير- 1، مشهد- 1، لسٻيله- 2، زمباري- 1، رتناگري- 1، بغداد- 1، بمبئي- 1، ميسوريا (آفريڪا)- 1، مسقط- 2، داووچ- 1، مڪران- 1، بصره- 1،[44].

1935–1934: پنجاب- 14، بجنور- 1، جنڊ اسٽيٽ- 1، يوپي- 1، جالنڌر- 1، بمبئي- 3، پسني- 1، لسٻيله- 1، مڪران- 1، پشاور- 2، گوادر- 2، گريڪ- 1،[45].

1936–1935: امرتسر- 1، ڪابل- 1، جئسلمير- 1، آگرا- 1، لڌيانه- 1، لسٻيله- 3، ڀٽ آئلينڊ- 2، بلوچستان- 1، ڪڇ- 1، ايران- 3، دهلي- 2، پشاور- 1، پنجاب- 23، بغداد- 1، بمبئي- 1، مسقط- 1، ڪوئٽيا- 11، بصره- 1،[46].

1937–1936: پنجاب- 20، مڪران- 5، ڪاغان- 1، نجف شريف- 2، ڪڇ- 3، جوڙيا- 1، گوادر- 1، لسٻيله- 5، دهلي- 2، پشاور- 3، موزمبيق- 1، زنجبار- 1، امبالا- 2، ڪوئٽيا- 1، امرتسر- 3، پرشيه- 2، جالنڌر- 1،[47].

1938–1937: دهلي- 6، لسٻيله- 3، پنجاب- 12، امبالا- 1، امرتسر- 1، آسٽريليا- 1، مڪران- 1، ايران- 2، پشاور- 1، دبئي- 3، بحرين- 1، بجنور- 1، اولهه آسٽريليا- 1، پسني- 1، گريڪ- 1، دوڌر- 1،[48].

1939–1938: مڪران- 1، لسٻيله- 5، آگرا- 1، امرتسر- 1، ڪوئٽيا- 3، بغداد- 1، دهلي- 3، جالنڌر- 1، بحرين- 1، ايران- 3، دبئي- 3، پنجاب- 17، پشاور- 2، رنگون- 1، آفريڪا- 1،[49].

1940–1939: پنجاب- 29، دهلي- 2، لسٻيله- 7، ڪڇ- 3، مڪران- 2، دبئي- 1، پشاور- 4، آگرا- 1، ڪپورٿالا اسٽيٽ- 1، اوسيا (Osia)- 1، رتناگري- 1، پٽالا- 2، گواليار اسٽيٽ- 1، عليڳڙهه- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1، اولهه آفريڪا- 1، سهاترا- 1،[50].

1941–1940: انجار- 1، ڪڇ- 1، آبدان- 1، بوترا- 1، پشاور- 1، رتناگري- 1، لسٻيله- 1، پنجاب- 31، ترڪي- 1، ڪوئٽيا- 1، بئنگلور- 1، عليڳڙهه- 1، دهلي- 2، ڪويت- 2،[51].

1942–1941: ڀٽ آئلينڊ- 1، آبدان- 1، زنجبار- 1، انجار- 1، ڪڇ- 3، ڪوئٽيا- 1، ڪاٺياواڙ- 1، بغداد- 1، پنجاب- 20، گريڪ- 1، چمن- 1، امرتسر- 1،[52].

1943–1942: سورت- 2، عليڳڙهه- 1، آبدان- 1، بصره- 1، بغداد- 1، ماران- 1، ڪوئٽيا- 2، پنجاب- 18، گوادر- 1، پشاور- 1، دبئي- 2، لسٻيله- 1، دهلي- 1،[53].

1944–1943: نيروبي- 1، امرتسر- 1، ڪوهنور- 1، ڪڇ- 2، ڪليانه- 2، ماندوي- 3، پشاور- 2، لسٻيله- 2، پنجاب- 24، آگرا- 1، آفريڪا- 1، عدن- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1،[54].

1945–1944: پشاور- 2، بمبئي- 2، بصره- 1، ڪوئٽيا- 1، دبئي- 1، بغداد- 1، رتناگري- 1، پنجاب- 15، عليڳڙهه- 1، باجورا- 1، لسٻيله- 1، امبلا- 1، اوڌپور- 1،[55].

1946–1945: دبئي- 1، ڪاٺياواڙ- 1، پنجاب- 22، ڪڇ- 1، بوترا- 1، مڪران- 1، لسٻيله- 1، پشاور- 2، عليڳڙهه- 1، بمبئي- 1، آفريڪا- 1، دوارڪا- 6، دهلي- 2، داووچ- 1، ڪوئٽيا- 1، الهه آباد- 1، پرشن گلف- 1، مسقط- 1، يونائيٽيڊ اسٽيٽ- 1،[56].

1947–1946: ڪڇ- 6، لکنو- 2، جالنڌر- 3، لسٻيله- 4، ڪوئٽيا- 1، مڪران- 1، پنجاب- 28، پشاور- 3، آبدان- 2، دوارڪا- 2، گوندل اسٽيٽ- 1، بمبئي- 1، زنجبار- 1، بغداد- 1، نيروبي- 1، ايران- 2،[57].

1948-1947: پنجاب- 29، جالنڌر- 1، دوارڪا- 8، عربيه- 2، مينگرول- 1، ايران- 3، ڪوئٽيا- 2، ڪاٺياواڙ- 1، امرتسر- 1، شملا- 1، بمبئي- 1، پشاور- 1، ترڪي- 1،[58].

حوالا ۽ حاشيا

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ