|
ڪاپيسيني جا ٻيا
شهر
مان ڪاپيسيني علائقي جي انهن ٿورن شهرن جو ذڪر ڪري
پنهنجو احوال ختم ڪندس، جن جو قديم مؤرخن پنهنجي
ڪتابن ۾ احوال ڏنو آهي. پليني هڪ شهر جو هن ريت
ذڪر ڪيو آهي.
”ائڊڪاڪاسم ڪئڊرسي اوپيڊم ائب اليگزينڊرو ڪنڊيٽم“
“ad Caucasum cadrusi, oppidum ab Alexandro
Conditum”
سولينس هن بيان کي ٿورو تبديل ڪري ڇڏيو آهي. پر
ٻئي مصنف هن شهر کي ڪاڪيشيا جبل جي ڪڇ ۾ ٻڌائن ٿا.
ان ۾ سولينس فقط ايترو واڌارو ڪري ٿو ته هي شهر
اليگزينڊريا جي (57) ويجهو واقع هو. هنن ٻنهي جي
ڏنل نشان پتن مان پڪ سان سمجهان ٿو ته ڪئڊرسي جو
شهر پراڻي شهر ڪوراٽسKoratas
جي ماڳن وٽ هو، جنهن جي ٿرڙ کي مئسن ڳولي لڌو هو،
جيڪو بيگرام کان ڇهه ميل اوڀر - اتر ۽ ڪوهستان جي
ڪڇ ۾، پنجشير درياءَ جي اترئين ڪناري تي واقع
هو(58). اتان به اهڙيون وٿون هٿ لڳيون جيڪي عام
طور تي قديم شهرن جي کنڊرن مان ملنديون آهن. ٿرڙ
جا سڀيئي دڙا ٺڪراٺي سان ڇائنيا پيا آهن. پراڻا
سڪا به پڻ گهڻا لڌا آهن. ٽڪرين جي پاسن اوسن ۾
اوساريءَ ۽ اڏاوت جو ڪم به ڏسڻ ۾ ايندو، جنهن کي
هتان جا ماڻهو ڪافر ڪوٽ سڏيندا آهن. تبصره نگارن
سولينس تي الزام هنيو آهي ته هن پليني کي غلط
سمجهيو آهي. ڇاڪاڻ ته جنهن شي کي پليني ڪارڊس يا
ڪئڊرسي سڏي ٿو. سو ڪو شهر نه پر قبيلي جو نالو
آهي. جن جو ”اوپيڊم ائب اليگزينڊور ڪنڊيٽم“ مان
مطلب اليگزينڊريا شهر آهي (59) پر فليمون هالند
Philemon Holland
هن جملي جو مطلب اڃا ڪجهه ٻيو سمجهيو آهي. سو هن
ريت آهي:”
ڪاڪيشيا جي هڪ ٽڪري مٿان ڪارڊسي جو شهر آهي، جيڪو
مذڪوره سڪندر آباد ڪرايو هو.“ يونان وارن جو دستور
رهيو آهي ته جن ماڻهن سان هنن جهيڙيو آهي تن کي
سندن مکيه شهرن جي نالن پٺيان سڏيو اٿائون. جهڙوڪ
ڪابورا
Kabura
ڪابولائي ٽاءِ
Kabalitae
ڊريپسا
Drepsa
۽ ڊريمپسياني
Drepsiani
ٽيڪسيلا مان ٽيڪيسلي، ڪاسيپرا ۽ ڪاسپيراءِ
Kaspeiraei
وغيره. اهڙيءَ ريت امڪان اهو آهي ته اهو ڪاڊروسيا
شهر جو نالو هو ۽ اتان جي رهواسين کي ڪاڊرسي سڏيو
ٿي ويو. هن اندازي جي پٺڀرائي هن ڳالهه مان به ملي
ٿي ته نالي ۽ جاءِ وقوع جي لحاظ کان ڪورٽاسا پليني
جي ڪاڊرسي يا ڪنڊرسي سان هڪ جهڙائي رکي ٿو.
ٻين شهرن ۽ قبيلن جا نالا به ٽالمي لکيا آهن. پر
انهن مان ڪي ٿورا مس سڃاڻي ٿا سگهجن. اسان سان
نالن کان سواءِ ڪوبه ڏس پتي ڏيڻ وارو سونهون ساڻ
ڪونه آهي. هڪ قبيلي جو نالو پارسي
Parsi
آهي. سندن شهرن جا نالا پارسيا
Parsia
۽ پارسيانا آهن. مان هنن ماڻهن کي پاشائي
Pashais
سمجهان ٿو. جيڪي پنجشير ماٿريءَ جا رهاڪو هئا.
سندن قبيلي جو صحيح نالو شايد ته پنچير
Panchir
آهي. عرب پنچير جي هندستاني نالي پنجشير جي هِجي ۾
لکندا آهن، برنس، ليچ ۽ ٻين مصنفن پنجشير جي اصل
هِجي لکڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي ڏسجي ۽ انهن افغاني ”چ“
Ch
جي اچار کي وائکي ڪرڻ جا جتن ڪيا آهن ۽ ان کي
ts
۾ بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ۽ اهڙيءَ طرح پنجشير
Pantsir
جي هِجي ۾ لکيو آهي. عرب جي قديم جاگرافيدانن
پنجهير
Punjhir
شهرَ جو ذڪر ڪيو آهي. ابن بطوطه قنڍوءَ
Kundua
کان پرروان (60) ڏانهن ويندي هڪ جبل پاشاءِ
Pashai
اڪريو، جنهن جو هن ذڪر به ڪيو آهي.
ٻيا قبيلا ارسٽو فيلي
Arsto
phyli
نالي آهن، جيڪي خالص يوناني معلوم ٿين ٿا. امبتاءِ
Ambautae
جو هڪ قبيلو آهي، تنهنجو ته پتو ئي ڪونه ٿو پوي ته
ان جو واسطو ڪهڙيءَ قوم سان هو. اڳي جن شهرن جو
ذڪر ڪونه آيو آهي. سي اتر طرف آرٽورٽا
Artoarta
۽ بارزارا
Barzaura
آهن. ڏکڻ طرف وري ڊراسٽوڪا
Drastoka
۽ ناليبس
Naulibis
آهن. تن مان بارزارا ته بارزڪ شهر آهي، جيڪو
پنجشير ماٿريءَ جو هڪ وڏو شهر آهي ۽ ناليبس غوربن
جو شهر نيلاب آهي. ڊراسٽوڪا جو شهر گهڻو ڪري ڪوه –
دامن جي ماٿري ۾ موجود درن (لڪن)
Daras
وٽ اڏيل ڪو شهر ٿي سگهي ٿو.
ڪوفيني يا ڪابل
ٽالمي پهريون ماڻهو آهي جنهن ڪابل واري علائقي جو
پنهنجي تصنيف ۾ ذڪر ڪيو آهي، جتان جي ماڻهن کي هو
ڪابوليٽاءِ ۽ سندن راڄڌاني کي ڪابورا سڏي ٿو، جنهن
کي ڪڏهن اورٽوسپانا به ڪوٺيو ويندو هو. اسٽرئبو ۽
پليني به هن کي اورٽوسپانا ڪوٺين ٿا. هتان کان
آرچوسيما جي راڄڌانيءَ تائين فاصلي جي ماپ سڪندر
جي ماڻهن ڊايونيٽس
Diognetes
۽ باشن
Bation
ڪئي هئي. پليني جي تصنيف جي ڪن نقلن ۾ ارٿاس پئنم
Orthospanum
به لکيل آهي. مسٽر ايچ-ايچ ولسن (61) هن حقيقت
ڏانهن اشارو ڏنو آهي ۽ ان ۾ ٿوري تبديلي ڪري
اورٿوس تانا
Orthostana
ٻڌايو آهي. سندس چوڻ آهي ته هي لفظ سنسڪرت ٻولي
سان واسطو رکي ٿو ۽ اصلي لفظ ارڌاس تانا آهي، جنهن
جي معنى اعلى يا شاندار شهر
“High
place” Or “Lofty city”
ٿي سگهي ٿي. چين جي ٻڌ ياتري شين سئنگ ڪابل کي به
ساڳيو نالو ڏنو آهي. پر مون کي شهر آهي ته اتفاقي
طور علائقي ۽ راڄڌاني جي نالي ۾ مٽ سٽ جي غلطي ٿي
وئي آهي. هيءُ ياتري غزنيءَ کان اتر هليو ۽ پنج
سوء لي يا ستيا سي ميل پنڌ هلي فــــو لي- شي- سا_
ٽئنگ ، نا
Fo- le
shi-sa tang-na
پهتو، جنهن جي راڄڌاني هو- في – نا
Hu- phe –na
هو. غزني ۽ ڪابل جي وچ ۾ فاصلو ٻن مختلف رستن
وسيلي ڪڇيو ويو آهي، جيڪو هڪ سان ايڪاسي ۽ ٻئي سان
ساڍا اٺاسي ميل بيهي ٿو. تنهن ڪري هن ڳالهه ۾
ڪنهن کي شڪ شبهي جي گنجائش ئي ڪانه آهي ته جيڪو
شهر چيني ياتريءَ ڏوري وڃي ڏٺو هو سو ڪابل کان
سواءِ ٻيو ڪو نه هو. ٻئي هنڌ وري هيءَ حقيقت بيان
ڪئي وڃي ٿي ته باميان کان راڄڌاني ست سو لي يا هڪ
سو سورهن ميل پري هئي. اهو بيان به ڪابل ۽ باميان
جي وچ ۾ موجود فاصلي سان ٺهڪي اچي ٿو. جيڪو هڪ سو
چار ميل آهي ۽ اهو سڌو رستو آهي.
هن راجڌانيءَ جو جيڪو نالو چيني ياتريءَ ڏنو آهي
سو ئي ايم. ووين ڊي مارٽن
M. Viveinde Martin
به ٻڌايو آهي يعني وارداس تانا
V ardastana۽
ان کي وردگ قبيلي جو علائقو قرار ڏنو ويو آهي ۽
علائقي کي هوپيان يا اوپيان جو نالو ڏنو اٿس. پر
وردڪ قبيلي جو وردڪ ماٿريءَ سان لاڳاپو آهي ۽ ان
ماٿريءَ تي نالو به وردڪ قبيلي ڪري پيو آهي.
مذڪوره ماٿري لوه ڳڙه ندي جي مٿئين حصي ۾ ۽ ڪابل
کان ڪجهه پنڌ ڏکڻ ۽ غزنيءَ کان چاليهه ميل اتر طرف
آهي. هپيان اي اوپيان ڪابل کان ستاويهه ميل اتر
طرف آهي. اهڙيءَ طرح هوپيان يا اوپيان وردڪ کان
اٽڪل ستر ميل پري آهي (63) منهنجي تحقيقات موجب
اهي ٻئي نالا ڪابل جي ڀرپاسن وارن علائقن سان
واسطو رکن ٿا.
پروفيسر لئسن
Lassan
پنهنجي راءِ جو هن ريت اظهار ڪيو آهي ته ڪپين
kipin
جو نالو ٻين چيني ياترين ته گهڻو ڪتب آندو آهي، پر
شين سئنگ جي سفرنامي ۾ ڪو نه ٿو ملي. ريميوسٽ
Remusat
جو خيال آهي ته ڪپين جو علائقو ڪوفس
Kophes
يا ڪابل درياه جي ڪناري سان واقع آهي. سندس هن
راءِ کي قديم هندستان جي موضوع تي لکڻ وارن عالمن
متفق راءِ سان قبول ڪيو آهي ته جنهن علائقي کي
هاڻي ڪوفن
Kophene
سڏيو وڃي ٿو، سو برابر ڪابل درياه جي ڪناري سان
موجودي هو. اچار جي لحاظ سان مان گذارش ڪندس ته
چيني ياتري جنهن لاءِ هوفينا
Hu-Phe-na
جولفظ ڪتب آندو آهي، سو اهو ئي ڪپين
Kipin
آهي. مون کي ائين معلوم ٿئي ٿو ته اهو علائقو ڪنهن
زماني ۾ تمام گهڻو مشهور هو. پر شين سئنگ واري دور
۾ ايترو گهڻو اهم ڪو نه رهيو. بهرحال هو ان منجهان
گذريو هو. پوءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي جو هن، مذڪوره
علائقي جو نالو ڪونه کنيو هوندو. هن کان علاوه اهو
به ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته شين سئنگ کان پوري صدي پوءِ به
هيءَ علائقو هن ئي نالي سان مشهور هو (64) هن شڪ
جو مان ته اڳ ئي اظهار ڪري آيو آهيان ته صوبي ۾
راجڌانيءَ جا نالا هڪ ٻئي سان تبديل ٿي ويا ٿا
ڀائنجن. منهنجي شڪ جي وڌيڪ پٺڀرائي تڏهن ٿئي ٿي
جڏهن نالن جي وري مٽا سٽا ڪجي ٿي ته مونجهارو پاڻ
هرتو ختم ٿي وڃي ٿو. اهڙيءَ ريت هو- في- نا ڪوفين
يا ڪپين
Kipin
۽ اهو ڪابل درياه تي موجود هڪ علائقي جو نالو آهي.
فو- لي-شي- سا- ٽئنگ، يا اورڌا ستانا يا اورٽو
ستانا آهي، جنهن لاءِ قديم ۽ تعبر ڪتابن ۾ ثابتيون
موجود آهن ته اهو صوبي جي راڄڌانيءَ جو نالو هو.
منهنجو خيال آهي ته چيني ياتري ڪوفين جو ترجمو
هفنيا ڪيو آهي، جيڪو صحيح آهي. جيڪڏهن هپيان جو
ترجمو هفيان ڪيو وڃي ها ته غلط ٿئي ها. ڇاڪاڻ ته
ائين ڪرڻ سان لفظ جي هڪ ماترا جي پوري نمائندگي
ڪانه ٿئي ۽ حرف صحيح مان ”P“
جو اڪيلو اکر اچي لفظ ۾ بيهي ها. هپيان
Hupian
جو چيني زبان ۾ وزن لفظ هو- پي- يان- نا
Hu-pi-yan-na
وڃي ٿئي ها.
هن ڳالهه تي مسٽر وون ڊِي سئنٽ مارٽن اعتراض ڪيو
آهي (65) ته اهو لفظ ارڌا ستانا
Urdhastana
نه آهي ۽ هڪ اندازو ڪري لفظن جو استعمال ڪيو ويو
آهي، جنهن جو مقصد ۽ معنيٰ ته نڪري ئي ڪانه ٿي. پر
مان انهيءَ معنيٰ ڪري بلڪل مطمئن آهيان ته هن لفظن
جي پڙهڻي هيٺين سببن ڪري بلڪل صحيح آهي:
(1) اورٽو سپانا نالو فقظ پئرو پامساڊاءِ لاءِ
مخصوص ڪونه آهي، پر اهو ڪرمانيه ۽ ايران-
Persia
۾ به نه ڏٺو وڃي ٿو. تنهن ڪري هن جو وردڪ قبيلي
سان ڪو لاڳاپو واسطو ڪونهي ڪو. معلوم ائين ٿئي ٿو
ته اهو ڪو اصلي نالو آهي، جيڪو ڪن حالتن جو بيان
ڪري ٿو، اها ڄڻ هن ضرورت هئي جيڪا ارڌاس تانا جي
نالي ڄڻ پوري ڪئي. هن لفظ جي لغوي معنيٰ ”مٿاهين
جاءِ“ ٿي سگهي ٿي ۽ اهو لفظ ان قلعي لاءِ ڪتب
ايندو هو جنهن کي مٿي ڪنهن ٽڪريءَ تي تعمير ڪيو
ويو هجي.
(2) هي لفظ بدلجي پورٽوس پانا
Portospana
ٿي ويو، جنهن مان هن ڳالهه جي ثابتي ملي ٿي ته اها
هڪ بيان سان لاڳاپيل معنيٰ آهي، جنهن جو مان مٿي
به ذڪر ڪري آيو آهيان. پشتو ٻوليءَ ۾ پورٽو
Porto
لفظ معنيٰ ”مٿاهين“ آهي. تنهن ڪري اها هڪ فطري
ڳالهه هئي ته عام ماڻهن سنسڪرت لفظ ”ارڌا“ کان
وڌيڪ ”پورٽو“ جو استعمال ڪيو.
اورٽو سپانا جي جاءِ وقوع اهڙي آهي جو سولائيءَ
سان سمجهي سگهجي ٿو ته اهو ڪابل آهي. ان جي قلعي
کي ”بالا حصار“ يعني
High
Fort
سڏيو ويندو آهي. اهو ارڌاس تانا جو فارسي ترجمو
آهي. سڪندر جي فتح کان اڳ ۾ هي شهر پنهنجي علائقي
جي راڄڌاني هو. گهڻو وقت پوءِ به اهو ملڪ جي
گاديءَ جو هنڌ رهيو. ڏهين صدي عيسويءَ تائين به
ائين سمجهيو ويندو هو ته جيڪو بادشاهه ڪابل ۾ (66)
اچي تخت نشينيءَ جي رسم ادا نه ٿو ڪري سو چڱيءَ
ريت ملڪ هلائي سگهڻ جي لائق ڪو نه ٿيندو. هيڪٽايس
جو هن شهر بابت بيان هن ريت آهي ته اوپيائي (67)
جي شهرن ۾ هيءُ اهڙو شهر آهي جنهن ۾ بادشاهه رهندو
آهي. پر اسان سندس نالي ۽ جاءِ وقوع جو ڪو به وچور
ڏئي ڪو نه ٿا سگهون. ڏسڻ ۾ ته ائين اچي رهيو آهي
ته هن مان مراد ڪابل ئي ٿي سگهي ٿو.
سائرس هٿان ڪاپيسا –
Capisa
تباه ٿيڻ کان پوءِ ڪابل کان سواءِ ٻيو اهڙو قابل
ذڪر شهر رهيو ئي ڪو نه هو، جيڪو ملڪ جي راڄڌانيءَ
جي لائق هجي. تنهن ڪري انهن حالتن کي نظر ۾ رکي
ڪابل کي اوپيائي جي حدن ۾ شامل ڪيو ويو هوندو.
ان هوندي به اچرج هن ڳالهه تي ٿئي ٿو ته سڪندر جي
دور وارين تاريخن ۾ ڪابل جو مورڳو ذڪر ئي ڪو نه
ملندو. پڪ به پئي ٿي ته آرچو سيا
Archosia
کان اليگزينڊريا ڏانهن ويندي هن شهر منجهان ضرور
لنگهيو هوندو. وڏو امڪان ان ڳالهه جو نظر اچي ٿو
ته سڪندر باختر مان واپسيءَ وقت هن نئين شهر مان
پيش قدمي ڪري پهرين منزل نڪائيا
Nikaia
۾ ڪئي هئي. نونس
Nonnus
جو بيان آهي ته نڪائيا جي شهر جي اڏاوت پٿرن سان
ڪيل هئي ۽ اوڏو ڍنڍ هئس. هن شهر کان درياه ۽ جهنگل
جي ديوي نائيمف
Nymph
جي نالي پٺيان بئڪس
Bacchus
شاعر استاڪيه سڏي گهٽ وڌ به ڳالهايو آهي (68) ڍنڍ
جو شهرن ڀرسان موجود هجڻ اتر هنداستان يعني ڪابل
کان وٺي ڪشمير تائين هڪ ضروري ڳالهه سمجهي ويندي
آهي. هن شهر جو ٻيو نالو هندستانين جو موت
Indian
Killer
يا
Indo
Phone
به آهي. ڇاڪاڻ ته هئي بئڪس هندستانين جو گهڻو قتل
عام ڪيو هو ۽ سوڀ ماڻي هئي. هندوڪش يا
Indian
Killer
يا
Indo
Phane
جي نالي مان سمجهي سگهجي ٿو، نونس کي هن لفظ جي
معنيٰ جي چڱيءَ ريت خبر هئي.اهڙيءَ معنيٰ ٻڌڻ سان
ئي هو ان لفظ کي ڪتب آڻي ٿو، انهيءَ مقصد سان ته
جئين ڊايونيسس
Dionysius
جي هندستان جي فتح واري ڳالهه کي تائيد ملي سگهي.
هن علائقي جي اوڀر کان اولهه ڊيگهه ٻه هزار لي يا
ٽي سو ٽيٽيهه ميل ۽ اتر کان ڏکڻ منڍو هڪ هزار لي
يا هڪ سو ڇاهٺ ميل آهي. امڪان اهو آهي ته هيءَ ماپ
ان زماني جي آهي، جڏهن هتان جو حڪمران سڄي اولهه
افغانستان جو بادشاهه هو. ان زماني ۾ غزني ۽ قنڌار
به هن علائقي ۾ شامل هئا. باقي اڪيلي ڪابل واري
علائقي جي پکيڙ مٿين انگن اکرن جي اڌ جيتري به مس
ٿيندي. هن علائقي جي وڌ ۾ وڌ ڊيگهه هيلمند درياهه
کان جگدلڪ
Jagdalak
لڪ تائين هڪ سو پنجاهه ميل ۽ استاليف
Istalif
کان وٺي لوه ڳڙه نديءَ تائين منڍو فقط ستر ميل
ٿيندو.
ڪوفس
Kophes
جو نالو ويدن جيترو پراڻو آهي، جنهن ۾ اهو ذڪر آهي
ته ڪوڀا ندي سنڌوءَ جي ڀرتي ڪندڙ شاخ آهي. پر اهو
آريائي زبان جو فقط ڪو نه آهي. معلوم ائين ٿئي ٿو
ته آرين جي والار کان اڳ ۾ اهو ڪابل درياه جو نالو
هوندو هو. اهو نالو گهٽ ۾ گهٽ 2500 ق م پراڻو آهي.
قديم موءرخن جي ڪتابن ۾ هن درياه جو نالو کوئس
Khoes
ڪوفس
Kophes
۽ کوسپس
Khoaspes
درياه ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جيڪو سنڌوءَ جي اولهه طرف
ٻڌايو ويو آهي. موجوده دور ۾ ڪنار
Kunar،
ڪرم
kuram
۽ گومل درياه سنڌوءَ جي اولهه ۽ درياه ڪنيهار
Kunihor
اوڀر طرف آهي. اهي سڀئي لفظ سٿين ٻولي جي هڪ لفظ
ڪو-
Ku
مان ٺهيل آهن، جنهن جي معنيٰ پاڻي آهي. اهڙيءَ ريت
آشوري ٻوليءَ جو لفظ
Hu
جيڪو
Euphrates
فرات ۽
Eulaeus
يولاس جي نالن ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ساڳيءَ ريت ترڪي
ٻوليءَ جو
Su
۾. تبتي ٻوليءَ ۾
Chu
جو اکر به پاڻيءَ لاءِ ڪتب ايندو آهي. ڪوفيني
علائقي تي نالو به وچان وهندڙ درياه ڪري پيو
هوندو. سنڌ ملڪ تي نالو به سنڌوءَ ڪري پيو آهي.
اهڙيءَ ريت مارگس
Margus
درياه ڪري مارگيانا، آرس
Arius
درياه ڪري آريا
Aria,
آرچوٽس
Archotus
درياه ڪري آرچوسيا
Archosia
ملڪ تي نالو پيو آهي. سڪندر جي سڀني مورخن هن
درياه
Kophes
کي وهندو ڏٺو، پر ان جو ٿورو به ذڪر ڪو نه ڪيو
اٿن.
ٽالمي جي جاگرافيءَ ۾ ڪابورا، ڪابوليٽاءِ جو ذڪر
ملندو. آرگوڊا
Arguda
يا آرگنڊي
Argandi
۽ لوچرنا
Locharna
يا لوڳڙا
Logharh
شهرن جا نالا ملندا. پر اهي پئرپاميساڊاءِ يعنيٰ
ڪاڪيشيا واري علائقي ۾ آهن، جيڪو ڪابل درياه جي
مٿئين پاسي واقع آهي. هن درياه جي ڪٺار سان مٿئين
حصي ۾ موجود بيگردا شهر جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪو
نالي ۽ جاءِ وقوع جي لحاظ سان وردڪ ماٿري سان ٺهڪي
ٿو اچي. ٻنهي لفظن ۾ اکر به ساڳيا آهن. جيڪڏهن
نڙيءَ مان نڪرندڙ اکرن جي آوازن کي يوناني نموني
سان اچاربو ته موجوده دور جهڙا نالا سامهون اچي
ويندا. ان لحاظ سان برگادا
Bargada
جو لفظ بيگاردا
Bagarda
وڌيڪ حقيقت جي ويجهو معلوم ٿئي ٿو. ايلفين اسٽون
(69) جي بيان موجب، وردڪ قبيلو لوڳڙه ماٿريءَ جو
وڏو حصو والاري ٿو. مئسن (80) به سندس بيان جي
پٺڀرائي ڪئي آهي، جيڪو ٻه دفعا وردڪ علائقا گهمي
گهتي ڏسي آيو آهي. ان سان گڏ وائين
Vigne
(81) به سندس تائيد ڪري ٿو، جيڪو غزني کان ڪابل
ويندي سندس علائقن مان لنگهيو هو. بيگردا جي سڃاڻ
۾ فقط هڪ اعتراض جو امڪان ٿي سگهي ٿو. اهو آهي
وئڪريٽا
Vaekereta
جو يوناني طريقي سان اچار ڪرڻ جو نمونو. هي زند
اويستا
Zind
Avesta
۾ ستين ملڪ جو ڏنل نالو آهي، جنهن کي هوريان
هوريان آرين والاري ڇڏيو. سندس جاءِ وقوع هن ريت
ڏنو ويو آهي ته هن جي هڪ پاسي باختر، آريا ۽
آرچوسيا ۽ ٻئي پاسي هندستان آهي. ان لحاظ سان
وئڪريٽا وارو صوبو ڪابل ئي سمجهي ٿو. پارسس
Parsis
وارن جو پنهنجو خيال به ائين آهي. اهو به چيو
ويندو آهي ته وئڪريٽا ضُحاڪ جو وطن هو. هنن حقيقتن
مان وڌيڪ تصديق ٿي وڃي ٿي ته اها ڪابل جي ڌرتي ئي
هئي جيڪا ضحاڪ جو وطن هئي. جيڪڏهن اڳي ڪڏهن وردڪن
جو قبيلو حڪمران ٿيو آهي ته پوءِ وئڪريٽا جو لفظ
وردڪ مان نڪتل آهي. اسان کي هن قبيلي جي تاريخ
بابت ڪا ڄاڻ ڪانه آهي، پر اها حقيقت ضرور آهي ته
ٻنهي نالن ۾ گهڻي هڪ جهڙائي ڏسڻ ۾ اچي ٿي.
ستين صدي عيسويءَ ۾ ڪوفينيءَ
kophene
جو حڪمران هڪ ترڪ هو ۽ ملڪ جي ماڻهن جي زبان
غزنيءَ جي ماڻهن جهڙي ڪانه هئي. شين سئنگ جو بيان
آهي ته ڪاپسينيءَ
Kapisene
جي ٻولي ترڪي آهي. پر جيئن ته بادشاهه هندستان جو
هو، تنهن ڪري انومان اهو ٿئي ٿو ته ٻولي به
هندستاني هوندي. ساڳي سبب ڪري جيڪڏهن ان زماني ۾
بادشاهه ترڪ هوندو ته اندازو ڪري سگهجي ٿو ته ٻولي
به ترڪن واري رائج هوندي.
3- آرچوسيا يا غزني
چيني ياتري زائو- ڪو- تا
Tsau-ku-ta
جي ملڪ کي هوفينا
Huphina
يا ڪوفيني کان پنج سوء لي يا ٽياسي ميل ڏکڻ ۽
فلانا
Falana
يا بنون کان اتر- اولهه طرف ڏيکاري ٿو. وڌيڪ چوي
ٿو ته هي لو- مو- ان- تو
Lo-mo-in-tu
درياه جي ماٿري آهي، جتا هڱ
Assafae tida
ملندو آهي. اسان هن کي هڪدم سڃاڻي وٺون ٿا ته اها
هيلمند نديءَ جي ماٿري آهي. جيڪڏهن اسان چيني هم
وزن اچار لو- مو- ان –تو ۾ هو
Ho
جو لفظ اڳيان ڳنڍينداسين ته مونجهارو لوڻ پاڻي ٿي
ويندو. چيو ويندو آهي ته هن حڪمرانيءَ جو گهيرو ست
هزار لي يا يارهن سو ڇاهٺ ميل هو. اها ڪا اڻ ٿيڻي
ڳالهه ڪانه آهي، ڇاڪاڻ ته ان ۾ قنڌار کان سواءِ
سڄو ڏکڻ افغانستان شامل هو. هن علائقي لاءِ مهاتما
ٻڌ جي پنڻ لاءِ ڪشڪول واري ڳالهه مشهور آهي. ان
زماني ۾ هي ملڪ ايران جي حڪمرانيءَ هيٺ هو.
هن ملڪ کي ٻه راڄڌانيون هيون. هڪ جو نالو هو
–سي-نا
Hu-Si-na
۽ ٻيءَ جو هو- سا-لو
Ho-sa-lo
هو. پهرينءَ گاديءَ کي ايم-ڊي سئنٽ مارٽن سڃاتو
آهي، جنهن جو خيال آهي ته اهو شهر غزني آهي.
منهنجي خيال م سندس سڃاڻپ صحيح آهي. ٻي شهر لاءِ
سندس اشارو آهي ته اهو هزارا آهي. مان سمجهان ٿو
ته اها ڳالهه ڪجهه شڪ گاڏڙ آهي. هزارا هڪ علائقي
جو نالو آهي، ڪنهن شهر جو نالو ڪو نه آهي. خود
هزارا علائقي جو نالو چنگيز خان (82) کان وڌيڪ
پراڻو ڪو نه آهي. منهنجي سڃاڻ موجب اهو گزار
Guzar
يا گذارستان آهي، جيڪو موجوده دور ۾ هيلمند
ماٿريءَ جو مکيهه شهر آهي. ٽالمي به هڪ ماڳ جو
نالو اوزولا
Ozola
کنيو آهي ۽ ٻڌائي ٿو ته اهو آرچوسيا جي اتر- اولهه
طرف واقع آهي. هن شهر جي جاءِ وقوع مان پتو پوي ٿو
ته اهو ماڳ گزارستان آهي. باقي اڃا
Tsau-ku-ta
زائوڪوتا جي نالي کي سمجهائڻ رهجي ويو آهي. مٿينءَ
سڃاڻ مطابق ۽ قديم دور جي مورخن موجب اها آرچوسيا
سان هڪ جهڙائي رکي ٿي. عرب جاگرفيدانن هن کي
اروخاج
Arokhaj
يا روخاج
Rokhaj
ڪري لکيو آهي. ائرين
Arrian
جي ڪتاب پيري پلس آف ايري ٿراين سي
Peri
plus of the Erythraean sea
۾ ”روخاج“ جو لفظ لکيل آهي. شين سئنگ کان اڳ ۾
پوءِ ان لفظ جي پهرئين اچار وارو اکر ڪيترائي ڇڏڻ
ڪا اڻ ٿيڻي ڳالهه به ڪانه هئي. سنسڪرت جي لفظ جي
اصلي شڪل صورت سر سوتي
Saras
Wati
آهي. زندا ويستا ۾ اهو لفظ هيراڪئتي
Haraqaiti
بڻجي ويو ۽ يونان وارن وري هن کي
Alazwco’s
لکي ڇڏي. ٻنهي قسمن جون اهي لکڻيون چيني لکت جي
پوين زائو- ڪو- تا ماتران جي برابر آهن. اهڙي ريت
زائو
Tsau
چيني اچار ٻين جي را
Ra
اچار جي هم وزن ۽ هم اچار آهي. اهڙي مٽ سٽ لاءِ،
ترڪي ٻوليءَ جو مثال ڏئي چڱيءَ ريت سمجهائي سگهجي
ٿو، جنهن جي ر
“R”
جو اچار ز
“Z”
۽ ش
“Sh”
۾ سولائيءَ سان بدلائي سگهبو آهي. جيڪڏهن ترڪي
ٻوليءَ ۾ انگريزي زبان جو اکر
Sea
اچارڻو پوندو ته ان کي
“Dengiz”
ڪري ۽
Ox
کي
Okuz
اچاربو. هنگري زبان ۾ هنن کي ٽينچر
Tenger
۽ اوڪر
Okur
(73) اچارڻو پوندو آهي. هند- سٿين جي سڪن تي اسان
کي ترڪي نالا ڪنشڪا
Kanishka،
هويشڪا
Huvishka
۽ ڪشانا
Kushana
ملندا، جن کي يونان وارن ڦيرائي ڪئنرڪي
Kanerke،
هو ورڪي
Hoverke
۽ ڪورانا
Korana
ڪري لکيو آهي. تنهن ڪري امڪان اهو نظر اچي ٿو ته
چيني هم وزن اچار
Tsan،
ترڪيءَ زبان ۾ هندستاني لفظ را
Ra
جوهم وزن اچار آهي. پهرين صدي عيسوي ۾ توچاري ترڪي
قبيلي هن ملڪ تي اچي والار ڪئي هئي، تنهن ڪري هو
هندستانيءَ ٻوليءَ جا لفظ به ڪتب آڻڻ لڳا هئا،
جيڪا هڪ فطري ڳالهه هئي.
ستين صدي عيسويءَ ۾ غزنيءَ جو راجا ٻڌ هو. سندس
گهراڻو ڪن صدين کان وٺي هتان جو حڪمران رهندو پئي
آيو هو. چيو وڃي ٿو ته هتان جي ماڻهن جي الف، ب ۽
ٻولي، ملڪ جي ٻين ماڻهن کان نرالي هئي. شين سئنگ
هندستاني ۽ ترڪي ٻوليءَ جو ڄاڻو هو. منهنجو خيال
آهي ته اتان جي ماڻهن جي ٻولي پشتو هئي. جيڪڏهن
اها ڳالهه سچي آهي ته اهي ماڻهن ضرور افغان هوندا.
پر بدقسمتي اها آهي، جو اسان جي رهبريءَ واسطي ڪو
صحيح رهنما ڪو نه آهي جو هن دلچسپ ۽ مُنجهيل مسئلي
۾ اسان جي سهائتا ڪري ۽ غزنيءَ کان ڏکڻ – اوڀر
وارو پاسو جنهن کي او-پو-ڪين
O-po-kien
چيو ويو آهي، ان کان افغان ثابت ڪري. هن مسئلي تي
اڳتي هلي بحث ڪيو ويندو. |
بورڊ جي تاريخ