|
ورانسي يا بنارس
ستينءَ صديءَ ۾ پو-لو-في-سي يا ورانسي
Varansi
ملڪ جو گهيرو 4000 لي يا 667 ميلن تي مشتمل هو.
راجڌاني گنگا جي اولهه ڪناري سان هئي. جنهن جي
ڊيگهه 19 لي يا ٽي ميل ۽ ويڪر 5 کان 6 لي يا هڪ
ميل هئي. چوڌاري علائقن جي نقطه نگاهه کان سندس
سرحد هن ريت ٿي سگهي ٿي: اتر کان گومتي، گومتي کان
وڍي الهه آباد ۽ تونس
Tons
کان وٺي ٻلهاري
Blhari
تائين سندس اولاهون دنگ ٻلهاري کان سونهٽ
Sonhat
ڏاکڻيون ۽ ريهند ڪرمناس
Rehand Karmmnass
۽ گنگا تائين اوڀاريون پاسو هو. انهن حدن ۽ نقشي
جي سڌيءَ ماپ مطابق سندس گهيرو 595 ميل ۽ حقيقي
ماپ موجب 650 ميل ٿئي ٿو.
بنارس جو شهر گنگا جي کاٻي ڪناري تي واقع آهي.
برنا
Barna
ندي سندس اتر-اوڀر ۽ اسي نالا ڏکڻ-اولهه ۾ آهي.
برنا يا ورنا
Varana
جو وهڪرو چڱو خاصو وڏو آهي. هيءَ ندي الهه آباد جي
اتران ايندي آهي. سندس ڪل ڊيگهه هڪ سؤ ميل کن
ٿيندي.آسي ننڍو وهڪرو آهي. تنهن ڪري اسان جن وڏن
نقشن ۾ هن وهڪري جو نالو ڪو نه ڏسڻ ۾ ايندو.
هندستان جي ائٽلس واري نقشي نمبر 88 ۾ به هن جو
ذڪر ڪو ڪونه آهي جنهن جو اسڪيل چار ميل في انچ
آهي. ليٿو گراف تي ڇاپيل بنارس علائقي جي نقشي ۾
غائب ڏسجي ٿو، جنهن جو اسڪيل ٻه ميل في انچ آهي.
هن غلطيءَ ڪري فرينچ عالم ايم-ووين ڊي سئنٽ مارٽن
کي شڪ ٿيو ته آسي گنگا ڪندي آهي ۽ سنگم کان پوءِ
ٻنهي جي گڏيل وهڪري کي ورانسي
Varansi
سڏيو ويندو آهي. (655) ۽ ان تان ئي شهر تي بنارس
نالو پيو آهي. آسي نالا جي وهڪري کي جيمس پرنسيپ
James prinsep
جي تيار ڪيل بنارس نقشي ۾ ڏسي سگهجي ٿو، جيڪو
هلمنديل
Hullmandel
ڇپرايو آهي. بنارس جو ننڍو نقشو مان به تيار ڪيو
آهي جنهن ۾ قديم آثارن کي ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم،
تنهن ۾ به مذڪوره ندي ڏيکاري وئي آهي. هن نديءَ جو
صحيح وهڪرو ايڇ-ايڇ ولسن جي تيار ڪيل سنسڪرت جي
ڊڪشنريءَ ۾ موجود آهي، جنهن کي وارانسي
Varanasi
جي نالي ۾ ڏسي سگهجي ٿو. بنارس کان رام نگر ويندڙ
سڻڪ شهر کان ٻاهر نڪرڻ سان ۽ سنگم کان ٿوري پنڌ تي
آسي ندي تان لنگهندي آهي. هنن ٻنهي وهڪرن جو پاڻي
جنهن ٿاڪ وٽان گنگا سان سنگم ڪندو آهي، تنهن کي
نهايت پوٽر آسٿان سمجهيو ويندو آهي. تنهن ڪري شهر
کان هيٺ برنا سنگم وٽ ۽ شهر کان مٿان آسي سنگم وٽ
مندرن جون اڏاوتون نظر اينديون. هنن ٻنهي مان هڪ
ندي شهر جي اتر کان ۽ ٻي ڏکڻ کان وهندي آهي. هتان
جي برهمڻن ٻبنهي ندين جي گڏيل نالي مان ورانسي يا
وارانسي نالو جوڙيو آهي، جيڪو بنارس جو سنسڪرتي
روپ آهي. عام ماڻهو وري چوندا آهن ته بنارس جو
نالو راجا بنار
Banar
جي نالي تان ورتل آهي، جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته
اٺ سؤ سال اڳ هن بنارس جو شهر اڏايو هو.
ابوالفضل هنن ٻنهي ندين جو ذڪر ڪيو آهي. (656)
سندس بيان آهي ته عام ماڻهو برانسي
Baranasi
کي بنارس سڏيندا آهن. هيءُ هڪ وڏو شهر آهي جيڪو
برنا ۽ آسي نالي ٻن ندين جي وچ تي آهي. پادري هيبر
Heber
(657) جو بيان آهي ته بنارس جي راجا ٻڌايو ته هن
شهر جو قديم نالو بنارس آهي جيڪو ٻن ندين بر
Bara
۽ ناس
Nasa
جي گڏيل نالن تان پيو آهي، جيڪي هن ماڳ وٽان گنگا
۾ ڇوڙ ڪنديون آهن. هن پادري جو خيال آهي ته اهي
ٻئي وهڪرا ڌرتيءَ هيٺان هلي گنگا سان سنگم ڪندا
آهن، ڇاڪاڻ ته انهن کي نقشي تي ڏيکاريو ئي ڪو نه
ويو آهي. پر ٻن صفحن جي تحرير کان پوءِ هو لکي ٿو
ته ٻيڙيون اچي هڪ ننڍي نديءَ جي ڇوڙ وٽ پهتيون
جيڪا ڏئي اچي سڪرول
sccrole
پهتاسون. هن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها ندي فوجي
ڇانوڻي وٽان لنگهندي هئي. سندس هن بيان تي اعتراض
ڪري سگهجي ٿو ڇو جو هن پاڻ وڃي اها ندي ڪانه ڏٺي
هئي. پر جيڪو کيس نوڪرن ٻڌايو سو لکي ڇڏيائين.
مذڪوره پادري ايم. بروڪ
M. Brook
سان گڏ برنا جي اتر پاسي رهندو هو. جيترو وقت هندن
جي هن مقدس بنارس ۾ رهيو هوندو ته ڏهاڙي ٻه ڀيرا
پٿرن جي پل وسيلي هن وهڪري مٿان ضرور گذرندو
هوندو.
بنارس جو شهر ٻڌ ڌرم جو به گهڻو مشهور معروف ماڳ
آهي. ڇاڪاڻ ته سندن گروءَ مهاتما گوتم پهريائين هن
شهر ۾ وڃي پنهنجي ڌرم جا متا کولي سمجهايا هئا.
جيئن ٻڌ ڌرم وارا منظوم ڪتابن ۾ چوندا آهن ته ”ان
قانون جو نئون ڦيٿو ڦيريو هو.“ مهاتما گوتم جي چئن
وڏن واقعن مان هي به هڪ وڏو واقعو هو. ان جاءِ تي
هڪ اسٽوپا تعمير ڪرائي وئي هئي، جيڪا ٻين چئن مکيه
اسٽوپائن مان هڪ هئي، جنهن کي ٻڌڌرم جو وڏو يادگار
سمجهيو ويندو هو. هن استوپا کي ڌميڪ
Dhamek
نالي سڏيو ويندو آهي. سندس تعمير شهر کان ساڍا ٽي
ميل اتر طرف هڪ اتاهين دڙي تي آهي ۽ چوڌاري هٿراڌو
تلاءَ پيا نظر ايندا. منهنجي خيال ۾ ڌميڪ ڌرمنو
پديسڪ
Dharmno Padesaka
جو اختصار آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ڌرم گرو. هيءُ
اصطلاح اڄ به عام آهي ۽ ڌرم جي گروءَ لاءِ ڪتب
ايندو آهي. پر هڪ ڳالهه ضرور ڌيان ۾ ڌرڻ گهرجي ته
اسٽوپا وارو اهو ٿاڪ آهي، جتي مهاتما پهريائين
قانون جو ڦيٿو (ڌرم چڪر) ڦيرايو هو. ان ڪري چئي
سگهجي ٿو ته اسٽوپا جو اهڙو نالو صحيح آهي. عام
ٻوليءَ ۾ هن لفظ جو اچار ڌرم_ديسڪ
Dharmma desaka
جنهن کي ننڍو ڪري ڌم ڌيڪ
Dhamma dek
۽ ڌميڪ
Dhamek
به چيو ويندو آهي.
هن شهر جو پهريون نالو ڪا شي
Kasi
هو. اهو نالو اڄ به عام آهي، جيڪو پوئين نالي سان
گڏي ڪاشي_بنارس به سڏيو ويندو آهي. شايد هيءُ شهر
اهو آهي جنهن کي ٽالمي ڪسيد
Kassida
يا ڪسيديه
Kassidia
ڪري لکيو آهي. چيو وڃي ٿو ته هيءُ نالو راجا ڪاشي
جي نالي پٺيان رکيو ويو آهي، جنهن جو تعلق
چندرونسي گهراڻي سان هو. هن کان پوءِ ڪاشي گهراڻي
جا ويهه راجا ٿيا جن مان وڌيڪ مشهور ديوداس
Divodasa
هو.
گرج پتي پور
شين سئنگ ڪاشيءَ ۾ ڪجهه وقت رهڻ کان پوءِ اوڀر
روانو ٿيو ۽ ٽيهه لي يا پنجاه ميل پنڌ ڪري چين_چو
Ched_Chu
نالي هڪ ملڪ ۾ پهتو هو. هيءُ چيني ٻوليءَ ۾ ان لفظ
جو ترجمو آهي، جنهن جي معنيٰ ٿيندي جنگ جو مهندار،
ايم. جولين هن جي معنيٰ يوڌپتي
Yodhapati
يا يوڌ راجپور ڪئي آهي. هتي ته رڳو لفظي ترجمو ڏنو
ويو آهي. پر اسان کي هنن جهڙن ٻين اصطلاحن تي
ويچارڻو پوندو. جهڙوڪ ويگرم پتي، يودراٿ، ين سوامي
وغيره. هن ملڪ جي راجڌاني گنگا ڪناري واقع آهي ۽
گهيرو ڏيڍ ميل اٿس. بيان مان پڪ ٿئي ٿي ته اهو ماڳ
غازيپور آهي، جيڪو بنارس کان پنجاهه ميل اوڀر پاسي
گنگا جي ڪناري واقع آهي. ماڳ جو موجوده نالو
مسلمانڪو آهي، جيڪو اصلي هندو نالي گرج کان ٿ ورو
مختلف آهي. امڪان آهي ته شين سئنگ به گرجن
Garjan
لفظ ڏانهن اشارو ڏنو هجي. جنهن جي معنيٰ آهي
ڪيڏاري جي ڪولاهل. جنگ جي ديوتا جو نالو به
گرجن-پتي
Garjanapati
آهي. موجوده دور ۾ به غازيپور هڪ وڏو شهر آهي،
جنهن جي ڊيگهه ٻه ميل ۽ پکيڙ پنج ڇهه ميل کن
ٿيندي. شين سئنگ هن علائقي جي پکيڙ 200 لي يا 33
ميل ٻڌائي ٿو. هيءَ ايراضي ان علائقي سان مطابقت
رکي ٿي، جيڪو گهاگر ۽ گومتيءَ جي وچ تي آهي ۽ اتر
کان گهاگر ۽ ڏکڻ کان گومتي اٿس. اولهه کان ٽنڊا
Tanda
اٿس ۽ اهو پاسو گهاگر ۽ گنگا جي سنگم تائين هلندو
وڃي ٿو.
راجڌاني کان 200 لي يا 33 ميل پنڌ ڪري شين سئنگ
اويڌ ڪرن
Avidha Karna
ٿاڪ وٽ پهتو هو، جتي مهاتما گوتم جون ڏاڍيون
سهڻيون مورتيون رکيل هيون. طرف ۽ فاصلي جي حساب
سان مذڪوره ماڳ کي بليه
Baliya
جي اوسي پاسي جاچڻ گهرجي جيڪو گنگا جي ڪناري آباد
آهي. اويڌ ڪرن جي معنيٰ آهي ٽاپيل ڪن
Pierced ears.
منهنجي خيال موجب اهو نالو بيڪ پور ۾ نظر اچي ٿو.
هيءُ ڳوٺ بليه کان هڪ ميل اوڀر طرف واقع آهي.
اويڌڪرن پور بي ڪرن پور
Bikarn Pur
۽ بيڪن پور
Bikanpur
۾ سولائي سان بدلجي سگهي ٿي. مان سمجهان ٿو ته هي
اها ئي ساڳي جڳهه آهي، جنهن کي فاهيان رڻ پٽ
Vast Salitude
(658) نالي سان بيان ڪيو آهي، هو ٻڌائي ٿو ته
مذڪوره ماڳ پٽنا کان ڏهه يوجن يا ستر ميل ۽ بنارس
کان ٻارنهن يوجن يا 84 ميل پري ۽ ٻنهي جي وچ تي
آهي. هن ٿاڪ جو هنستاني نالو ڪو نه ڏنو ويو آهي پر
Vast Salitude
جي معنيٰ ٿيندي ويرهدرنيا
Virhada ranya
يا بيدرن
Bedaran.
هيءُ نالو ٻڌ ڪرن
Biddh Karan
لفظ ۾ سولائيءَ سان تبديل ٿي سگهي ٿو. پٽنه ۽
بنارس کان فاصلي جي لحاظ سان بليه ماڳ جي
جاگرافيائي بيهڪ ساڳيائپ رکي ٿي. جيڪا پٽنه کان 76
ميل ۽ بنارس کان 86 ميل پري آهي.
شين سئنگ اتي موجود وهار کان ڏکڻ-اوڀر هڪ سؤ لي يا
16 ميل سفر ڪري گنگا پهتو. درياهه اڪري ڏکڻ طرف
سفر ڪيو. جنهن جو فاصلو ڪو نه لکيو اٿائين ۽ اچي
مو-هو-سو-لو
Mo-Ho-So-Lo
نالي هڪ شهر پهتو هو. ٿي سگهي ٿو ته اهو مهاسار
Mahasara
هجي. هي برهمڻن جي وسندي هئي، جن کي ٻڌ ڌرم لاءِ
عزت ڪانه هئي. ايم. ووين ڊي سئنٽ مارٽن هن شهر کي
مسار
Masar
سمجهي ٿو، جيڪو آر
Ara
(نقشي جي اره
Arrah)
کان ڇهه ميل اولهه پاسي آهي. بچانن هن ماڳ ويجهو
ڪن کنڊرن جا نشان لڌا هئا ۽ اتان کيس هندوڌرم سان
لاڳاپيل ڪي مورتيون به هٿ لڳيون هيون. (659) ان
کان هڪدم پوءِ چيني ياتري-فا-لو-ين يا نارائن جو
ذڪر ڪري ٿو جيڪو گنگا جي اتي پاسي واقع هو، پر
ترسڻ واري اڳئين ماڳ کان هلڻ جو نه طرف ٻڌائي ٿو ۽
نه وري فاصلي جو ذڪر ڪري ٿو، مگر ان کان پوءِ
ويسالي وڃڻ جي ناتي، مان سمجهان ٿو ته هن راول گنج
Ravel Ganj
کان مٿان گنگا پار ڪئي هوندي. هيءُ ٿاڪ مسار کان
سر اتر ۽ 100 لي يا سورهن ميل پري آهي. هيءَ وسندي
گهاگر ۽ گنگا جي سنگم واري جاءِ ڀرسان آهي، ان ڪري
مقدس سمجهي ويندي آهي. تنهن ڪري راول گنج کان مٿان
پاڻيءَ جي هن گڏيل وهڪري جي ڪناري تي ڪيترائي مندر
ڏسڻ ۾ ايندا. مان شين سئنگ جي بيان وارو نارائن يا
وشنو مندر هن ٿاڪ تي سمجهان ٿو، جنهن جي اڏاوت ٻه
ماڙ هئي ۽ منجهس پٿر جون عجيب و غريب مورتيون رکيل
هيون.
هن ماڳ کان 30 لي يا پنج ميل اوڀر پاسي راجا اشوڪ
جي جوڙايل هڪ مشهور اسٽوپا هئي. هيءَ اسٽوپا ان
جاءِ تي قائم آهي جتي چيو ويندو آهي ته مهاتما ٻڌ
تي ڪن آدم خور دئتن ايمان آندو هو. (660) قديم ٻڌن
جي چوڻ موجب ان ٻڌ ٽرائڪا يعني مهاتما ٻڌ ڌرم ۽
ڌرم ۽ سنگهه
Sangh
۾ اچي سام ورتي هئي. سام لاءِ سنسڪرت ۾ سرن
Sarana
جو لفظ آهي. هن علائقي جو صحيح نالو به سارن
Sarana
آهي، جتي دئت اچي سام پيا هئا. مان سمجهان ٿو ته
ان جاءِ تي جيڪا اسٽوپا جوڙي وئي هوندي، تنهن جو
نالو به سرن اسٽوپا سرن ٽوپ هوندو. اهو اسٽوپا
گهڻو مشهور معروف هوندو. تنهن ڪري امڪان آهي ته
اهو نالو علائقي تي به پئجي ويو هوندو. راول گنج
کان جيڪڏهن پنج ميل اوڀر طرف وڃبو ته سارن علائقي
جي صدر مقام ڇپر
Chapra
وٽ اچي نڪربو. بدقسمتيءَ جي ڳالهه
اها آهي جو مون کي ڇپر بابت ڪابه معلومات نه ملي
سگهي، پر پڪ آهي ته هيءَ جڳهه ڪافي اهم آهي نه ته
برطانيه سرڪار ان کي علائقي جو صدر مقام ڪو نه
چونڊي ها.
سرن اسٽوپا وٽ ڪجهه دير ترسڻ کان پوءِ هي چيني
ياتري هڪ ٻي اسٽوپا ڏانهن روانو ٿيو، جيڪا هن
اسٽوپا کان 100 لي يا ساڍا 16 ميل ڏکڻ-اوڀر طرف
واقع هئي. هن اسٽوپا کي اهو اعزاز هو ته هن کي
درونا نالي هڪ برهمڻ تعمير ڪرايو هو ۽ هيٺيان اهو
ٿانو دفن ٿيل هو، جنهن سان مهاتما سان لاڳاپيل
متبرڪ شين کي ونڊڻ ورڇڻ لاءِ ڪڇيو يا ماپيو ويو
هو. سري لنڪا جي تذڪرن ۾ آهي ته اها اسٽوپا دونو
Dono
نالي هڪ برهمڻ ڪمڀان
Dumbhan
تعمير ڪرائي هئي جنهن کي ڪمڀان اسٽوپا سڏيو ويندو
آهي. (621) هارڊي ان برهمڻ جو نالو دروه
Droh
ٻڌائي ٿو ته ان ٿانو کي ڪمڀان جي نالي بدران سونو
ڪاڇو يا ماپو
Golden measure
چوي ٿو. (662) برما جي تذڪرن ۾ ان ٿانو جو نالو
ساڳيو ٻڌايو وڃي ٿو بر برهمڻ نالو دائو
Daun
لکيو ويو آهي. ٿٻيٽ جي ڪتاب ۾ درون
Drona
(663) مهاتما جي متبرڪ شين جو وزن ٻڌايو ويو آهي،
جيڪو غلط آهي. برهمڻن مهاتما جي متبرڪ شين مان حصو
ڪو نه ورتو هو، پر هن اهو ٿانو ضرور جهليو هو،
جنهن سان تبرڪ جي ونڊ ورڇ ڪئي وئي هئي. هيءُ ٿانو
اٽڪل هڪ درون
Drona
ماپ جي برابر هو. ڇاڪاڻ ته چيو ويندو آهي ته تبرڪن
جو اٺون حصو هڪ درون جي برابر ٿيو هو. ان اسٽوپا
جو نالو تنهن ڪري درون پئجي ويو. ڇاڪاڻ ته ان
هيٺان درون نالي اهو ٿانو دفن ٿيل هو، جنهن سان
مهاتما جي تبرڪن کي اٺن مختلف دعويدارن ۾ هڪ جيترو
ورڇيو ويو هو. پر ڏسڻ ۾ ائين اچي ٿو ته اهو نالو
فقط يادگار جو ڪو نه هو، ڇاڪاڻ ته هن کي سري لنڪا
جي تذڪره ۾ ڪمڀ اسٽوپا لکيو ويو آهي. ڪمڀ پاڻيءَ
جي هڪ وڏي ٿانو کي چيو ويندو آهي ۽ هندستان ۾ پٿرن
جي ٿنڀن تي ان جي شڪل به اڪريل ڏسبي. هيءُ ٿانو
وڏو گول ۽ ويڪري منهن وارو هوندو آهي ۽ منجهس گل
رکيل ڏيکاريا ويندا آهن. مان شين سئنگ جي ٻڌايل
جاگرافيائي بيهڪ ڇپر کان 17 ميل ڏکڻ اوڀر طرف هجي،
پر ان ٿاڪ وٽ ديگهوار
Deghwara
نالي هڪ ڳوٺ ضرور آهي. هنديءَ ۾ ديگهه
Degh
اهڙيءَ ڌاتوءَ جي ٿانو جو نالو آهي، جنهن جي شڪل
هوبهو ڪمڀ جهڙي هوندي آهي. امڪان آهي ته هتان هيءُ
لفظ اصل نالي جي تبديل ٿيل شڪل هجي. هتي غور طلب
ڳالهه هيءُ به آهي ته ديگ فارسيءَ جو لفظ آهي،
جيڪو ساڳي شڪل جي ٿانوَ لاءِ ڪتب ايندو آهي. مان
ديگوار
Degwara
لاءِ ايترو چئي سگهان ٿو ته اهو سولو نالو آهي،
گهڻي اهميت به اٿس ۽ جاگرافيائي بيهڪ به اها ساڳي
اٿس، جيڪا ٻڌن جي تاريخي ۽ مشهور ماڳ ڪمڀ اسٽوپا
کي آهي.
وئسالي
شين سئنگ ڪمڀ اسٽوپا کان پوءِ وئسالي ڏانهن روانو
ٿيو، جيڪا هن ماڳ کان 140 يا 150 لي يا 23 کان 25
ميل اتر اوڀر پاسي هئي. سندس بيان آهي ته هن گنگا
رستي سان پار ڪئي هئي. پر جيئن ته هو اڳي ئي
درياهه جي اتر ۾ هو، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته
سندس اشارو گندڪ جي وهڪري ڏانهن آهي جيڪو ديگوار
کان 12 ميل پري وهندو آهي. ان نقطه نگاهه کان
وئسالي کي گندڪ جي اوڀر پاسي ڏسڻ کپي. مذڪوره طرف
۽ فاصلي مطابق بساره
Basarh
نالي هڪ ڳوٺ نظر ايندو. چوڌاري زبون حال قلعو اٿس،
جنهن کي هتان جا ماڻهو اڃا تائين راجا
بيسل-ڪا-ڳڙهه
Raja-Bisal-Ka-Garh
يا راجا ويسل جو ڪوٽ چوندا آهن.
شين سئنگ جو بيان آهي ته راجا جي محلات جو گهيرو 4
کان 5 لي يا 3500 فوٽن کان 4400 فوٽ تائين هو،
جيڪو قديم قلعي جي گهيري جي ماپ سان هڪجهڙائي رکي
ٿو. منهنجي ورتل ماپ موجب ان قلعي جي ڊيگهه 1580
فوٽ ۽ ويڪر 750 فوٽ آهي. ان حساب موجب قلعي جي
گهيرو 4600 فوٽ بيهي ٿو. ابو الفضل هن ماڳ جو نالو
بيسار
Besar
لکيو آهي. (664) هيءُ اڃا تائين به هڪ وڏو ڳوٺ
آهي، جنهن جي چوڌاري سروٽن جا ڍير ڏسبا آهن.
ديگوار کان هن ماڳ جو فاصلو 23 ميل آهي پر طرف اتر
–اوڀر بدران اتر-اتر-اوڀر آهي. مگر ان کان پوءِ
شين سئنگ 120 لي يا 20 ڪوه سر ڏکڻ ڪري (665) گنگا
ڪناري پاتليپتر
Pataliputra
جي سامهون هڪ ماڳ وٽ پهتو هو ۽ گنگا جي اترئين
ڪناري سان 20 ميل پري ۽ ذري گهٽ سري ڏکڻ حاجي پور
جو ڳوٺ آهي. انهن ساڳين فاصلن کي نظر ۾ رکي جيڪڏهن
اتر طرف سفر ڪبو ته بيساره
Besarh
جي اوسي پاسي اچي نڪربو. اهڙيءَ ريت بيساره جي
پراڻي قلعي جي نالي جي ۽ جاگرافيائي بيهڪ ۾ اهڙي
ته هڪجهڙائي آهي، جنهن مان معلوم ٿيندو ته اهو
بيساره جو ماڳ ويسالي کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪو نه
آهي ۽ هن شهر جي سڃاڻ ۾ رتي ڀر به شڪ ڪو نه نظر
ايندو.
شين سئنگ جي اندازي موجب وئسالي جي ملڪ جو گهيرو
5000 لي يا 733 ميل هو. (666) منهنجي خيال موجب
اهو گهيرو وڌائي ٻڌايو ويو آهي. جيڪڏهن هن ۾ ڀر
واري وريجي
Vriji
وارو علائقو شامل نه ڪبو ته هن جي پنهنجي ايراضي
ايتري ڪانه آهي، هن جي بيان مطابق جنهن جو گهيرو
4000 يا 667 ميل ٿيندو. وريجي جي راجڌاني لاءِ چيو
ويندو آهي ته وئسال کان 500 لي يا 83 ميل اتر-اوڀر
هئي. ٻئي علائقا جبلن ۽ گنگا جي وچ تي آهن تنهن
ڪري پڪ آهي ته ٻنهي مان هڪ جي گهيري ڪڇڻ ۾ ضرور
غلطي ڪئي وئي آهي. هنن علائقن جي چوڌاري ٻيا
علائقا به آهن. انهن سڀني کي نظر ۾ رکي پڪ سان چئي
سگهجي ٿو ته هنن ٻنهي علائقن جو گڏيل گهيرو 750 يا
800 ميلن کان هر گز وڌيڪ ڪو نه ٿيندو. جبلن جي ڪڇ
کان وٺي گنگا تائين ڏکڻ-اولهه پاسي، گندڪ کان وٺي
اوڀر پاسي مهاندي تائين مذڪوره علائقي جو گهير چئي
سگهجي ٿو، تنهن ڪري مان سمجهان ٿو ته يا ته ڪٿي
انگ اکر غلط ڪٿيا ويا آهن يا وري گهني وڌاءَ کان
ڪم ورتو ويو آهي. اهو به ٿي سگهي ٿو ته هن جا نالا
گهڻا پر ملڪ هڪ آهي. برنؤف
Burnouf
(667) ٻڌ ڌرم سان لاڳاپيل هڪ ڏندڪٿا جو حوالو ڏنو
آهي ته هڪ ڏينهن مهاتما ٻڌ آنند
Ananda
نالي هڪ ماڻهوءَ سان گڏ چاپال
Chapala
اسٽوپا ڏانهن وڃي رهيو هو جڏهن سفر ڪري ٿڪجي پيو
ته هڪ وڻ جي هيٺان ويهي رهيو. انهيءَ دوران پنهنجي
چيلي کي مخاطب ٿيندي چيائين”آنند وير جي گهراڻي جي
ملڪ جو شهر وئسالي ڪيڏو نه سهڻو آهي.“ مهاتما گوتم
ٻڌ ۽ ان کان پوءِ واري زماني ۾ صدين تائين وئسالي
جي رهواسين کي لڇوي
Lichhavis
ڪوٺيو ويندو هو. ٽريڪندسيش
Trikandasesha
۾ لڇوي وئيدهه
Vaideha
۽ تيرا ڀڪتي
Tirabhukti
کي هڪ ڪري ٻڌاوي ويو آهي. جن ماڻهن رامائڻ پڙهيو
هوندو سي وديهه کان پوريءَ ريت باخبر هوندا ته
اهو راجا جنڪا
Raja Janaka
جي ملڪ مٿيلا
Mthila
جو نالو هو، تنهن ڪري ان جي ڌيءَ سيتا کي به
وئديهي سڏيو ويندو هو. ٽيڀڪتي موجوده دور وارو
ٽيرهٽي
Tirhuti
يا ٽيرهٽ
Tirhut
آهي. مٺڙي
Mithari
علائقي جي موجوده شهر جنڪ پور
Janakapur
لاءِ هتان جي عام ماڻهن جو خيال آهي ته اهو قديم
ملڪ مٿيلا
Mthila
جي راجڌاني هو. هيءُ شهر شين سئنگ جي ٻڌايل ماڳ
چين-چو-نا
Chan-Chu-Na
جي جاگرافيائي بيهڪ سان هڪ جهڙائي رکي ٿو، جيڪو هن
ياتريءَ جي بيان موجب وريجي
Vriji
گهراڻي جي راجائن جي راجڌاني هو. ايم. ووين ڊي
سئنٽ مارٽن مذڪوره چيني نالي کي چي-ٿو-نا
Che-Su-Na
پڙهيو آهي. هو هن ڳالهه ڏانهن اشارو ڪندي ٻڌائي ٿو
ته انهيءَ جو ٻيو مفهوم سوڪر
Sukra
يا سودر
Sudra
ٿي سگهي ٿو. مان سمجهان ٿو ته هن جي پڙهڻي شڪ کان
خالي نه آهي پر جيڪڏهن چيني ياتريءَ طرف ۽ فاصلو
صحيح لکيو آهي ته ستين صديءَ ۾ وريجي
Vriji
راجڌاني ضرور جنڪ پور هوندي. شين سئنگ ان جو نالو
سنسڪرت ۾ فو-لي-شي
Fo-Li-Shi
يا وريجي لکي ٿو. هن سان گڏ اهو به ٻڌائي ٿو ته
اتر پاسي وارا ماڻهو هن ملڪ کي سن-فا-شي
San-Fa-Shi
يا سموجي
Samvaji
جي نالي سان سڏيندا آهن. (668) هيءُ لفظ ساموريجي
جي پالي شڪل آهي جنهن جو مطلب آهي ته متحده وريجي
United vriji.
هن مان ائين سمجهه ۾ اچي ٿو ته وريجي تمام وڏو
قبيلو هو، جيڪو مختلف نياتن ۽ برادرين ۾ ورهايل هو
جنهن ۾ لڇوي، وئسالي، مٿيلا وارا وديهي، ٽيرهٽ
وارا ڀڪتي به شامل هئا. انهن سڀني علائقن مان هر
هڪ کي وريجي ڪري سڏيو ويندو هو. اسان وٽ اهڙو مثال
ستلج علائقي ۾ رهندڙ ويڙهاڪ باگڙين
Bagris
جو آهي، جن کي سام باگڙي به ڪوٺيو ويندو آهي. اهي
به ٽن ڌار ڌار نياتن ۾ ورهايل آهن. مان سمجهان ٿو
ته متحده وريجي وارن ڌار ڌار علائقن ۾ وئسالي هڪ
جدا علائقو هو، تنهن ڪري شين سئنگ هن جي گهيري جو
الڳ ذڪر ڪري غلطي ڪئي آهي. ان لحاظ سان اسان کي
5000 لي يا 833 ميلن بدران 1500 لي يا 250 ميل
پڙهڻ گهرجي. هتي ڏنل هن گهيري جي ناتي سان وئسالي
واري علائقي جي متحده وريجي واري ملڪ جي ڏکڻ-اولهه
ڪنڊ ۾ محدود ٿي ويندي جنهن جي اولهه پاسي وارو دنگ
گندڪ ندي وارو وهڪرو ٿي سگهي ٿو.
شين سئنگ جي بيان موجب وئسالي کي اتر-اولهه پاسي
اٽڪل 200 لي يا 33 ميل پري ڪنهن قديم شهر جو ڦٽو
آهي. چيو ويندو آهي ته اڳينءَ جوڻ ۾ مهاتما گوتم،
چڪر ورتي راجا جي روپ ۾ هتي راڄ ڪيو هو ۽ ان زماني
۾ سندس نالو مهاديو هو. ان حقيقت جي ياد ۾ هتي
اسٽوپا تعمير ڪئي وئي آهي. هن ماڳ جو نالو ڪو نه
ڏنو ويو آهي پر طرف ۽ فاصلي مان پتو پوي ٿو ته
اهاءِ جاءِ ڪيسريه
Kesariya
آهي، جيڪو وئسالي کان اتر-اتر-اولهه پاسي 30 ميل
پري موجود آهي. معلوم ٿيندو ته هتي ڪنهن قديم شهر
جو ڊرو آهي جنهن مٿان هڪ اوچي اسٽوپا ٺهيل ڏسبي.
ماڻهن جي چوڻ مطابق اها راجا وينا
Vena
چڪرورتي جوڙائي هئي. پراڻن ۾ به راجا وينا کي
چڪرورتي سڏيو ويو آهي. مان اتر هندستان ۾ هن راجا
کي سري رامچندر يا پنجن پانڊون جيترو مشهور ڏٺو.
هن ماڳ وٽ ٻن وڏين سڻڪن جي چودڳي آهي. انهن مان هڪ
سڻڪ پٽنه کان ايندي ۽ اتر طرف بيتيه
Bettiah
ڏانهن ويندي آهي ۽ ٻي ڇپرا
Chapra
کان اچي گندڪ ندي اڪري نيپال ويندي آهي. تعجب جي
ڳالهه اها آهي ته سري لنڪا جي تذڪرن ۾ هيءَ ڳالهه
موجود آهي ته مهاتما ٻڌ پنهنجي چيلي آنند کي چيو
هو ته (669) راجا چڪرورتي پاڻ ڪنهن چودڳيءَ تي ٿيو
Thupo
تعمير ڪرائيندو، تنهن ڪري مون کي پڪ ٿئي ٿي ته
هيءَ اها ئي جاءِ آهي جنهن جو چيني ياتريءَ ذڪر
ڪيو آهي.
وريجي
شين سئنگ اتان روانو ٿيو ۽ اتر-اوڀر 500 لي يا 83
ميل سفر ڪري وڃي –فو-لي-شي
Fo-Li-Shi
پهتو هو، جنهن کي اڳي ئي سڃاتو ويو آهي ته اهو وجي
Wajjis
يا وريجي
Vriji
نالي هڪ سگهاري ڪُر جي ماڻهن جو علائقو هو. مهاتما
ٻڌ واري زماني ۾ وريجي ڪُر گهڻين نياتين ۾ ورهايل
هئي جن ۾ لڇوي، وئديهي، تيرڀڪتي ۽ ٻيون برادريون
منجهس شامل هيون. انهن جو صحيح انگ اٺ هو ڇاڪاڻ ته
ڏوهين کي اٺ ڪلڪ
Atthkulaka
آڏو پيش ڪيو ويندو آهي. (670) هن مان اهو معلوم
ٿئي ٿو ته آچار ويچار لاءِ هرنيات مان هڪ پئنچ
کنيو ويندو آهي. شين سئنگ جو بيان آهي ته اتر وارا
ماڻهو هن کي سن-فا-شي
Sun-Fa-Shi
يعني سام وجي
Sam Vajji
ڪوٺيندا هئا. ٽرنر پالي ٻوليءَ ۾ لکيل سري لنڪا جي
ٻڌ تذڪرن مان وجي نالي بابت هڪ ڊگهو احوال ڏنو
آهي، (671) ته مگڌ جي هڪ سگهاري راجا اجتسترو
Ajatasatru
وجي جي طاقتور نياتن کي ماري مات ڪرڻ لاءِ پنهنجو
منتري مهاتما گوتم ڏانهن روانو ڪيو هو. راجا کي
ٻڌايو ويو ته جيستائين وجي جي ماڻهن جو ٻڌي ۽ ايڪو
رهندو تيسائين کين ماري مڃائڻ ڏکي ڳالهه ٿيندي. ان
راجا ڇا ڪيو جو پنهنجي منتري جي سهڪار سان اتان جي
راجائن ۾ ايڏو ڦيٽاڙو وجهي ڇڏيائين جو انهن نياتن
جا ٻه راجا هڪ سڻڪ تي هلي ڪو نه ٿ ي سگهيا. جڏهن
ڌارين طرفان مٿن حملا ڪيا ويا ته منجهن مذاحمتي
سگهه ئي ڪانه رهي هئي. (676) تنهن ڪري چئي سگهجي
ٿو ته سام وريجي هنن اٺن ئي نياتن جو هڪ گڏيل نالو
هو جن بابت مهاتما ٻڌ پنهنجي راءِ جو ظهار ڪندي
چيو هو ته هو هر ڪم لاءِ پاڻ ۾ صلاح مشورا ڪندا
آهن ۽ جڏهن ڪو به ڪم ڪندا آهن ته گڏجي موڙي ٻڌي
ڪندا آهن ۽ وجي جا جيڪي قديم ادارا هئا تن جي گڏجي
سار سنڀال ڪندا آهن. ڪنهن به راجا جو نالو ڪو نه
ڏنو ويو آهي پر چيو وڃي ٿو ته سڀئي ماڻهو پنهنجي
نيات جي پرين مڙسن جي چئي اکئي ۾ هوندا هئا.
شين سئنگ جي بيان موجب وريجي ڪُر جو ملڪ اوڀر کان
اولهه ڊگهو ۽ اتر ڏکڻ طرفن کان سوڙهو هو. (673)
هيءُ بيان ان علائقي سان هڪجهڙائي رکي ٿو جيڪو
گندڪ نديءَ ۽ مهاندي جي وچ تي آهي جنهن جي ڊيگهه
300 ميل ۽ ويڪر 100 ميل آهي. ان علائقي جي دنگ
اندر ڪيترا ئي شهر ڏسڻ ۾ ايندا. ٿي سگهي ٿو ته
انهن مان ڪي وريجي ڪُر جي راجائن جون راجڌانيون به
هجن. منجهائن وئسالي، ڪسيريه ۽ جنڪ پور ته اڳيئي
سڃاتا ويا آهن، باقي ماڳ هي آهن: نوند ڳڙهه
Navandgarh،
سمرون
Simru،
دربنگ
Darbanga،
پورنيه
Puranitya
۽ موتيهري
Motihari.
پويان ٽٽي شهر اڃا به آباد آهن، منجهن ڪافي ماڻهو
رهندا آهن ۽ گهڻو تڻو مشهور به آهن پر سمرون وارو
ماڳ گذريل 550 سالن کان ڦٽو پيو آهي. نوند ڳڙهه ته
گذريل پندرهن سو سالن کان غير آبا دآهي. مسٽر هاج
سن
Mr. Hadgson
سمرو جو ذڪر ڪيو آهي. (674) هن شهر جي پراچينا کي
متعين ڪرڻ واسطي وڌيڪ جاچ پڙتال ۽ کوجنا جي ضرورت
آهي. سن 1862ع ۾ نوند ڳڙهه مون به ڏٺو هو ۽ مون کي
معلوم ٿيو ته هي اتر هندستان جو نهايت دلچسپ ۽
قديم ماڳ آهي.
نوندڳڙهه يا نائوند ڳڙهه
Naongarh
هڪ قلعي جو ٿرڙ آهي جنهن جي مٿين ماپ 250 يا 300
فوٽ همچورس ۽ اوچائي 80 فوٽ ٿيندي. ڀرسان لاريه
Lauriya
نالي هڪ وڏو ڳوٺ اٿس. هيءُ ماڳ بيتيه کان 15 ميل
اتر-اتر-اولهه ۽ گندڪ نديءَ جي ويجهي ۾ ويجهي نقطي
کان 10 ميل وٿيرڪو ٿيندو. (675) هتان هٿ آيل شين ۾
پٿر جا ٺلهه آهن، جن ۾ شيشن جون تصويرون ۽ اشوڪ
واري لکت نظر ايندي. ان کان سواءِ هتي موڙيل
(مخروطي) طرز تي مٽيءَ جي دڙن جون ٽي قطارون ڏسڻ ۾
اينديون، جن مان ٻه اتر کان ڏکڻ ۽ هڪ اوڀر کان
اولهه ويندي ڏسڻ ۾ ايندي. هتي اسٽوپا جون اڏاوتون
به ڏسبيون جيڪي پٿرايون يا پڪ سريون آهن. پر قديم
دور سان لاڳاپيل اسٽوپائون رڳو مٽي جا ڍير نظر
اينديون. هتي جيڪا اسٽوپائون ڏٺيون ويون آهن، تن
جو ڍنگ ۽ ڍٻ نرالو هو. مان سمجهان ٿو ته ٻڌ دور
کان اڳ ڪ ن راجائن جون قبرون آهن، جن جي دور کي
حضرت عيسيٰ 600-1500 سال اڳ چئي سگهجي ٿو. هتان جا
ماڻهو هنن مان هر هڪ کي ڀيسا
Bhisa
يعني دڙو سڏيندا آهن. هنن سڀني لاءِ چيو ويندو آهي
ته اهي ڪوٽ يعني قلعا هئا. راجا اتانپت
Uttanpat
جا منتري رهندا هئا. باقي نوند ڳڙهه واري قلعي ۾
راجا پاڻ رهندو هو. لفظ اسٽوپا جي اصلي معنيٰ به
مٽيءَ جو دڙو
Mound of earth
آهي. ڪول بروڪ
Cole Brooke
امر ڪوش
Amarakosha
جي ترجمي ۾ اها ئي چئتاؤ
Chaityas
انهن اڏاوتن جو حصو آهن جن جو واسطو مهاتما گوتم
جي پنهنجي چيلي کان پڇيل ڇهين سوال سان آهي. (676)
”آنندو! تو وجين بابت ٻڌو آهي؟ اهو ٻڌائي سگهندين
وجي راجائن جو چتائون ڪيتريون هيون؟ شهر کان ٻاهر
۽ اندر انهن جو انگ ڪيترو هو؟“ انهن چتائن جي اهي
ڏاڍي سار سنڀال لهندا آهن، عزت احترام ڪندا آهن ۽
مڃتا ڏيندا آهن. سندن مڃتا ڏيڻ وارو طريقو به
نهايت قديم آهي. انهن ۾ ڪابه گهٽتائي ڪانه ڪئي
ويندي آهي. اهي قديم رسمون به بجا آڻيندا آهن.
سندن ٻل چاڙهڻ جو طريقو نهايت آڳاٽو آهي.“ آنند
وراڻيو.
هن بيان جي ناتي سان چئي سگهجي ٿو ته اهي چتائون
ٻڌ ڌرم سان ڪو واسطو ڪو نه ٿيو رکن ڇاڪاڻ ته اهي
مهاتما گوتم کان اڳ موجود هيون ۽ هن پاڻ به انهن
جو ذڪر ڪيو آهي ۽ پاڻ ئي هنن بابت سوال ڪيا
هئائين. سري لنڪا جي ٻڌ تذڪره جي هڪ لکڻهار اٺڪٿا
Atthakatha
جو بيان آهي ته اهي اڏاوتون يڪٺا ناني
Yakhathhanani
آهن جن جو واسطو يک
Yakha
يعني دئتن جي پوڄا پاٺ سان آهي. يک لفظ کي سنسڪرت
۾ يڪش
Yaksha
۽ جڪش
Jaksha
چيو ويندو آهي. جيڪي دولت جي دوتا ڪوڙا
Ku-Vera
جا ٽهليا ۽ داس هئا. ۽ اهو به چيو ويندو آهي ته
سندن رهائش گاه الڪپور
Alkapur
ندي هئي. گندڪ نديءَ جي اوسي پاسي اهڙي شهر جو
نالو مليو آهي جنهن کي اڪپو
Alakappo
سڏيو ويندو آهي، جنهن ۾ بليه
Balaya
يا بلوڪ
Buluka
ڪُر جا ماڻهو رهندا هئا، جن کي مهاتما ٻڌ جي تبرڪن
مان به پتي ڏني وئي هئي، تنهن ڪري ٿي سگهي ٿو ته
هي قديم شهر الڪپو، يڪش پوڄا سان لاڳاپيل هجي ۽
نوند ڳڙه واريون قديم چتائون جن جو تعلق ٻڌ ڌرم
سان ڏيکاريو ويو آهي، سي اصلي وريجي ڪُر سان
لاڳاپيل هجن. جيڪڏهن اها حقيقت آهي ته پوءِ الڪپو
جا بليه يا بلوڪ اصلي وريجي آهن. هن ڳالهه جي وڌيڪ
تصديق هن حقيقت مان به ٿئي ٿي ته الڪپو ماڳ گندڪ
نديءَ جي ويجهو آهي.
نيپال
وريجي کان پوءِ هي چيني ياتري ني-پو-لو ويو هو ۽
ٻڌائي ٿو ته اهو ماڳ 1400 کان 1500 لي يا 233 ميلن
کان 250 ميل اتر-اولهه طرف هو. (677) جنڪپور کان
نيپال وڃڻ لاءِ ٻه رستا آهن. هڪ ڪملا ندي
Kamala river
۽ ٻيو ڀاگمتي
Bhagmati
يا ڀاڳوتي ندي
Bhagavati
وسيلي آهي پر ٻنهي رستن وسيلي فاصلو هڪ جيترو يعني
150 ميل آهي. ملڪ جو گهيرو 4000 لي يا 667 ميل
ٻڌايو ويو آهي، جيڪو گهڻو گهٽ آهي پر جيڪڏهن خاص
نيپال واري علائقي جو گهيرو ٻڌبو جيڪو سپت
ڪائوسيڪي
Sapta Kausiki
يعني ڪوسي ندي
Kosi river
جي ستن ڇاڙهن تي آباد آهي پوءِ ته ٺيڪ آهي. هن
مامري ۾ گندڪ نديءَ وارو جابلو علائقو جدا سمجهيو
ويو آهي جيڪا ڳالهه ناممڪن ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ان مان
نيپال ۾ مٿين ٻن ندين جي ماٿري به نيپال واري
ايراضيءَ ۾ شامل سمجهڻ کپي. ان ڪري مان شين سئنگ
جي ڏنل ماپ 4000 لي کي 6000 لي يا هڪ هزار ميل
گهيرو سمجهان ٿو ۽ اهو ئي ٻنهي ماٿرين جو صحيح
گهيرو آهي.
نيپال جو راجا لڇوي گهراڻي جو ڪشتريه
Kshatriya
هو ۽ سندس نالو آسو-ورما
Assu-Varmma
ڪري لکيو آهي. شايد هي اهو راجا آهي جنهن کي ڏيهي
مؤرخن انگهو ورما
(Anghu varmma)
ڪري لکيو آهي، جنهن جو نيورت
Newarit
يا نيور
Vewar
گهراڻي سان واسطو هو. جيڪڏهن آسو برما لڇوي گهراڻي
وارو هوندو ته پوءِ اهو هن ملڪ ۾ هڪ ڌاريو هوندو،
ڇاڪاڻ ته وريجي گهراڻي جي اصلي ڌرتي وئسالي آهي.
دور به انگهو ورما سان ٺهڪي اچي ٿو، ڇو جو هو
راگهو ديو
Raghava-Deva
کان اڳ پندرهون حڪمران هو، جنهن 880ع ۾ مينور دور
جو آغاز ڪيو هو. جيڪڏهن اسان هر راجا جو دور 17
سال مقرر ڪنداسون ته انگهو ورما جي راڄ جو دور وڃي
625ع ۾ بيهندو.، شين سئنگ هن جوءِ ۾ 637ع ۾ آيو هو
۽ اهو سندس حڪمرانيءَ جو پويون دور هوندو.
اچرج جهڙي ڳالهه اها به آهي ته ٿٻيٽ ۽ لداخ جا
راجا به دعويٰ ڪندا آهن ته اهي لڇوي ڪُرِ جي ڦريءَ
سان ساڳاپو رکن ٿا. جيڪڏه ن سندن دعويٰ صحيح ۽ کري
آهي ته سندن واسطو هنن ڪُرِ جي نيپال واري ڇاڙهه
سان هوندو. نيپال کي لڇوي نڇ جي نيورت
Newarit
راجا فتح ڪيو هو. جيڪو انگهو ورما کان 37 پيڙهيون
اڳي هو. جيڪڏهن سترهن ورهيه هر راجا جي راڄ کي ڏجن
ته ان جو دور حضرت عيسيٰ کان 4 سال اڳ بيهندو.
ٿٻيٽ جي تاريخ جي شروعات نيهڪري سمپو
Nykhri-Tsanpo
جي راڄ سان ٿئي ٿي. هن جي دور کي اندازي موجب
لا-ٿوٿوري
ThoThori
Lha-
کان پنج سؤ سال اڳ سمجهيو ويندو آهي، جنهن جو راڄ
407ع ۾ قائم هو. ان حساب موجب پهرئين راجا جي راڄ
کي حضرت عيسيٰ کان 95 سال اڳ سمجهي سگهجي ٿو، پر
لا-ٿوٿوري جو پنجون جانشين 627ع ۾ ڄائو هو، تنهن
ڪري 407 واري دور ۾ ڏيڍ صديءَ جو فرق اچي وڃي ٿو.
پهرئين راجا جي صحيح دور معلوم ٿيڻ کان پوءِ چئي
سگهجي ٿو ته لڇوي گهراڻي 50ع کان اڳي مذڪوره
علائقا فتح ڪو نه ڪيا هوندا يعني نيپال جي فتح کان
ٻه پيڙهيون پوءِ ڪامياب ٿيو هوندو.
مگڌ
شين سئنگ نيپال کان ٿي وري وئسالي موٽي آيو هو ۽
ڏکڻ طرف سفر ڪري گنگا اڪري مگڌ جي راجڌانيءَ ۾
داخل ٿيو هو. سندس بيان آهي ته هن شهر جو اصلي
نالو ڪُسم پور
Kusumapura
هو جيڪو گهڻو اڳ ڦٽو ويران لڳيو پيو هو. هن جو
گهيرو 70 لي يا اٽڪل ٻارهن ميل هو ۽ پاتلي پتر پور
Patali Putra pura
وارو نئون شهر هن کان سواءِ هو. يونانين ميگس ٿينس
Megas thenes
جي حوالي سان هن کي ٿورو بدلائي پاليبوٿرا
Palibothra
ڪري لکيو آهي، جنهن جو احوال ائرين محفوظ ڪري ڇڏيو
آهي. (678) سندس بيان آهي ته هندستان جي راجڌاني
پاليبوٿرا آهي جيڪو ايرانوبوس
Erannoboas
۽ گنگا جي سنگم ويجهو آهي. ايرانوبوس لاءِ چيو
ويندو آهي ته هي ساري هندستان ۾ ٽيون نمبر وڏو
درياهه آهي. رڳو سنڌو ۽ گنگا هن کان وڏا درياه
آهن. ميگس ٿينس اسان کي ٻڌائي ٿو ته هن شهر جي
ڊيگهه 80 اسٽاڊيا ۽ ويڪر 15 اسٽاڊيا آهي. وڌيڪ بيا
ن ڪري ٿو ته قلعي جي چوڌاري هڪ کاهي کوٽيل آهي
جيڪا ڇهه ايڪڙ ويڪري ۽ ٽيهه پُرهه اونهين آهي 5700
چبوترا ۽ 64 ڦاٽڪ اٿس. هن بيان موجب سليوڪس نيڪٽار
Seleukos Nekator
جي زماني ۾ مگڌ جي شهر جو گهيرو 220 اسٽاڊيا يا
ساڍا 25 ميل هوندو. هيءُ گهيرو موجوده شهر پٽنه جي
گهيري جيترو ٿيندو. بچائن جي جاچ پڙتال موجب هن
شهر جي ڊيگهه نو ميل ۽ ويڪر سوا 21 ميل هئي (679)
يا ٿي سگهي ٿو ته ڪل گهيرو سوا 21 ميل هجي، تنهن
ڪري چئي سگهجي ٿو ته ستينءَ صديءَ ڌاران قديم ڪسم
پور جو گهيرو موجوده شهر جي گهيري جي اڌ جيترو
يعني 11 ميل هوندو ته تعجب جي ڳالهه نه آهي.
ڊايوڊورس جي دعويٰ آهي ته (680) هن قديم شهر جو
بنياد هيراڪلس
Herakls
رکيو هو. ٿي سگهي ٿو ته سندس مطلب ڪرشن جو ڀاءُ بل
رام
Bala Ram
هجي. پرڏيهي ذريعا هن ماڳ کي ايترو آڳاٽو ڪو نه ٿا
سمجهن. وايو پراڻ موجب ڪسم پور يا پاتلي پتر جي
قديم شهر جو بنياد راجا ادياسو
Udyaswa
رکيو هو جيڪو (681) راجا اجتسترو جو پوٽو ۽ مهاتما
گوتم ٻڌ جو مشهور هنڌ هو. ٻڌ ڌرم جي ڪتابي احوالن
مطابق (682) جڏهن مهاتما گوتم راج ريهه
Raja Griha
کان وئسالي ڏي آخري ڀيرو آيو هو ته هن گنگا پار
ڪري ڏٺو هو ته راجا اجتسترو جا ٻه منتري پاتليءَ
جي ڳوٺ کان ٻاهر قلعي جوڙائڻ ۾ مصروف هئا، انهيءَ
لاءِ ته جيئن وريجي جي رهواسين وجيين تي ضابطو رکي
سگهجي. اهو ڏسي مهاتما ٻڌ اڳڪٿي ڪئي هئي ته اهو
شهر ڪڏهن وڏي ترقي ڪندو. هنن ٻنهي ڳالهين مان هيءُ
نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته پاتليپتر شهر جو بنياد راجا
اجتسترو جي زماني ۾ رکيو ويو هو پر اهو سندس پٽ يا
پوٽي اديه
Udaya
جي زماني 450 ق. م جڙي راس ٿيو هوندو.
هيءَ شهر گنگا ۽ ايرانو بوس ندين جي سنگم وٽ هوندو
هو ۽ اندازو ڪيو ويو آهي ته اشارو گندڪ يا هرنيه
وتي
Harnya vati
ڏانهن آهي، جيڪا پٽنه جي سامهون اچي گنگا سان سنگم
ڪندي آهي پر مسٽر ريون شان
Mr.Raven Shaw
اهو پڪيءَ ريت ثابت ڪيو آهي ته اها سون ندي هوندي
هئي، جيڪا پاٽنه مٿان اچي گنگا سان لندي هئي (683)
سون نديءَ کي هرنيه-باه
Hiranya-Baha
به چيو ويندو هو. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته ان جو
پاڻي ڀوري لٽ جي ڪري ڀورو ڏسڻ ۾ ايندو آهي.
جاگرافيائي بيهڪ ۽ نالي جي هڪجهڙائي مان پتو پوي ٿ
و ته اها ايرانوبوس ندي آهي.
اسٽرئبو ۽ پليني، ائرين سان هن ڳالهه ۾ سهمت آهن
ته پاليبوٿرو جي ماڻهن کي پراسي
Prasii
ڪوٺيو ويندو هو، جنهن بابت موجوده دور جا مؤرخ به
متفق آهن. اهو اشارو پراچيه
Prachya
ڏانهن آهي، جنهن جي معنيٰ آهي اوڀر وارا. پر منهنو
خيال آهي ته پراسيه لفظ پلاسيه
Palasiya
لفظ جو يوناني نمونو آهي، جنهن جو مطلب آهي پلاس
Palasa
يا پراس
Parasa
جا رهواسي. هيءُ مگڌ جو مشهور معروف نالو آهي ۽
پاليبوٿرا به هن علائقي جي راجڌاني هوندو هو. هن
علائقي جو اهو نالو ان ڪري پيو آهي جو پلاس
Butea Frondosa
جو ٻوٽو هتي گهڻو ٿيندو آهي ۽ شين سئنگ واري زماني
۾ به اهو بوٽو تمام گهڻو ٿيندو هو (684). هن عام
مشهور نالو پراس آهي. منهنجو خيال آهي ته يوناني
لفظ پراسيه
Prasii
به هن لفظ تان ورتو ويو آهي، ڪرٽس جي ڏنل هجي مان
هن ڳالهه جي تصديق ٿي وڃي ٿي (685) جنهن هن لفظ کي
فراسيه
Pharrasii
ڪري لکيو آهي. مان سمجهان ٿو ته اها هندستاني لفظ
پراسيه جي صحيح هجي آهي. ايلين
Aelian
پروگزياڪاس جو لفظ پلاسڪ
Palasaka
تان ورتو ٿو ڀائنجي.
شين سئنگ جي اندازي مطابق مگڌ علائقي جو گهيرو
5000 لي يا 833 ميل هو (686). هن علائقي جي اتر
کان گنگا، اولهه کان بنارس جو علائقو، اوڀر کان
هرينه پراوت
Haranya-parvat
يا مونگير
Mongir
۽ ڏکڻ کان ڪرن سوورن
Kuran Suarna
يا سنگڀوم
Singbuumi
هو. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته اهو علائقو اولهه
پاسي کان ڪرمناس
Karmnasa
ندي تائين ۽ ڏکڻ کان دمود نديءَ تائين پکڙيل
هوندو. نقشي جي سڌي ماپ مطابق علائقي جو گهيرو 700
ميل ۽ سڻڪ جي پنڌ موجب اهو 800 ميل هو.
مهاتما گوتم ٻڌ ڌرم جي شروعات مگڌ علائقي کان ڪئي
هئي ۽ ان جي سڌاري واڌاري سان لاڳاپيل پهريون
مرحلو به هتان شروع ڪيو ويو هو. تنهن ڪري ٻين
علائقن جي ڀيٽ ۾ ٻڌن جون ڌرمي اڏاوتون به هتي وڌيڪ
نظر اينديون جن مان ڪجهه هي آهن: ٻڌگيه
Budha Gaya
ڪڪوت پد
Kukkuta pada،
راجگريهه
Raja ,griha
ڪوساگراپور
Kusagarapura،
نالند
Nalanda,
اندر سلاگهه
Indrasilaguha
۽ ڪپوليڪ
Kapolika
وغيره. هنن ماڳن جو ڌار ڌار بيان ڪيو ويندو ۽ غير
اهم ٿاڪن جو ذڪر شين سئنگ جي اهم ماڳن ڏانهن سفر
دوران ڪيو ويندو.
ٻڌ گيه
چيني ياتري پاتليپتر شهر جي ڏکڻ-اولهه ڪنڊ کان
ڏکڻ-اوڀر طرف روانو ٿيو ۽ 100 لي يا ساڍا 16 ميل
پنڌ ڪري ٽي-لو-شي-ڪيا
Ti-lo-she-kia
يا ٽي-لو-سي-ڪيا
Ti-lo-se-kia
نالي هڪ وهار وٽ پهتو.پوءِ اتان به ساڳئي طرف 90
لي يا 15 ميل سفر ڪري هڪ اتاهين جبل وٽ اچي نڪتو.
جنهن جي چوٽيءَ تي مهاتما گوتم چڙهي مگڌ جي ملڪ
ڏانهن نهاريو ۽ غور ويچار ڪيو هو. (687) اتان
اتر-اولهه 30 لي يا 5 ميل پنڌ ڪري هڪ وڏي وهار جي
ياترا ڪيائين جيڪو هڪ ٽڪريءَ جي لاهونديءَ تي اڏيل
هو، جتي گڻمتي
Gunmati
هڪ ويراڳيءَ کي بحث مان مات ڏني هئي. جنهن ماڳ
وٽان ڏکڻ-اولهه 20 لي ساڍا 3 ميل پنڌ ڪري سلڀدر
Silabhadra
نالي هڪ وهار جي ياترا ڪري ساڳي طرف تي 40 لي يا 7
يا 8 ميل پنڌ ڪري ني-لين-شين
Ni-lien-shen
يا نئه رنجن
Nairanjan
پار ڪري ڪيا-يي
Kia-ye
يا گيه شهر پهتو هو(688).
هن سڻڪ سان جن ماڳن جو ذڪر ڪيو ويو آهي تن کي
سڃاڻڻ کان پهريائين مان پنهنجي راءِ هن ريت اظهار
ڪرڻ چاهيان ٿو ته مٿي بيان ڪيل گهڻن ماڳن جا طرف ۽
فاصلا غلط بيان ڪيا ويا آهن تن کي صحيح ڪرڻ مناسب
سمجهان ٿو. ڏٺو وڃي ته پٽنه کان گيه جو طرف سر ڏکڻ
آهي، تنهن ڪري مٿي جيڪي ڏکڻ-اولهه وارا طرف
ڏيکاريا ويا آهن، سي ڏکڻ سمجهڻ گهرجن. مختلف فاصلن
کي جيڪڏهن جوڙ ڪبو ته ڪل فاصلو 230 لي يا 38 ميل
ٿيندو. پر پٽنه ۽ گيه جي وچ ۾ سڻڪ موجب اصلي فاصلو
سٺ ميل ٿيندو. مگر چيني ياتري ورن وڪڙن وارو رستو
اختيار ڪيو هو، تنهن ڪري اهو ستر ميل کان هرگز گهٽ
ڪو نه هوندو. پر گهٽ ۾ گهٽ فاصلو به ٻڌيو ته به
سندس اصلي پنڌ کان 220 لي يا 33 ميل گهٽ بيهي ٿو.
هن فاصلي کي اڌواڌ ڪري هن سولي سفر کي پهرين ٻن
سفرن مان هر هڪ ۾ جوڙ ڪريان ٿو.
اهڙيءَ ريت منهنجي قائم ڪيل طرف ۽ ٻيڻي فاصلي جي
لحاظ سان ٽي-لو-سي-ڪيا يا تيلدڪTiladaka
وارو وهار، پٽنه جي ڏکڻ-اولهه واري ڪنڊ کان 20 لي
يا 33 ميل پري ۽ سر ڏکڻ ٿيندو. اهو ماڳ ڦلگو
Phalgu
نديءَ جي اوڀر ڪناري تي واقع تلار
Tillara
شهر جي اوسي پاسي وڃي ٿيندو. هن کان پوءِ سندس
بيان مان به اها تصديق ٿئي ٿي ته اها جاگرافيائي
بيهڪ تيلدڪ وهار جي آهي. چين ڏانهن ورڻ مهل هو
نالند وهار کان ٿيندو سڌو تيلدڪ پهتو هو. سندس
بيان موجب اهو ماڳ نالند کان 21 ميل يا 3 يوجن
اولهه طرف هو. (689) جيتري قدر نالند جي
جاگرافيائي بيهڪ جو تعلق آهي ته مان ان کي
بڙاگائون
Baragaon
ڀرسان ۽ راجگير
Rajagir
کان ڇهه ميل اتر سمجهان ٿو. بڙاگائون کان تلار
17
ميل اتر-اولهه طرف آهي. هي فاصلو نقشي موجب سڌو
ڪٿيو ويو آهي. سڻڪ سان اهو فاصلو 20 ميل ٿيندو.
ان کان پوءِ هيءَ ياتري اتاهين جبل ڏانهن ويو هو.
چيو ويندو آهي ته مهاتما هن جبل تي چڙهي مگڌ ملڪ
ڏانهن غور سان نهاريو هو. منهنجي صحيح ڪيل فاصلي
موجب هيءُ جبل تلار يا تيلدڪ کان 190 لي يا 32 ميل
ڏکڻ ۽ گيه کان 70 لي اتر-اوڀر ٿيندو. هن طرف ۽
فاصلي جي نقطئه نگاه کان هي ماڳ ٻڌ جبل آهي، جيڪو
گيريڪ
Giryek
۽ گيه جي وچ تي آهي. اهو وزير گنج
Vazirganj
کان ٿي ٽي ميل اتر-اولهه ۽ اميٺي
Ametti
کان ساڳي فاصلي تي اولهه پاسي ٿيندو. سندس بيان ۾
هن جبل جو ذڪر آهي جيڪو خوش قسمتيءَ سان اهڙوئي
آهي. جيڪو مٿي بيان ٿي چڪو آهي. ڇو جو هيءُ اهڙو
پڪو ماڳ آهي جنهن سان پهرئين مرحلي واري سفر کي
صحيح ڪري سگهجي ٿو ۽ اهو پهريون ويجهو جبل آهي
جنهن جو پٽنه کان فاصلو 50 ميل کان سرس ٿيندو.
ٻڌ جبل کان هيءُ چيني مسافر اتر-اولهه ڏانهن 30 لي
يا 5 ميل پنڌ ڪري گهنتي نالي هڪ وڏي وهار وٽ پهتو
هو، جيڪو جابلو لڪ جي لاهونديءَ ۾ اڏيل هو. بيان
ڪيل طرف ۽ فاصلي مان نندين ٽڪرين واري سلسلي جو
اهڃاڻ ملي ٿو، جيڪو نداوت
Nidawat
ويجهو پيور
Pewar
نديءَ جي ڪناري سان موجود آهي. گنهتي وهار جي
ياترا کان پوءِ شين سئنگ ڏکڻ-اولهه 20 لي يا ساڍا
3 ميل سفر ڪري اچي سيلڀدر وهار پهتو هو، جيڪو هڪ
الڳ ٽڪريءَ تي اڏيل هو. هن جاگرافيائي بيهڪ مان
سمجهي سگهجي ٿو ته اهو ماڳ بٿاو هو. هن جاگرافيائي
بيهڪ مان سمجهي سگهجي ٿو ته اهو ماڳ بٿاو
Bethawa
آهي. هي هڪ اڪيلي ٽڪري آهي جيڪا پيو نديءَ جي اوڀر
ڪناري ۽ نداوت کان ٽي ميل ڏکڻ-اولهه ٿيندي. ان جو
نالو ڀٿ
Bhitha
آهي، جنهن جي معنيٰ آهي هٿرادو دڙو. ٿي سگهي ٿو ته
هيءَ سيلڀدر وارو وهار هجي. هن ماڳ وٽان 40 يا 50
لي يا 7-8 ميل ڏکڻ-اولهه پنڌ ڪري نئرنجن ندي اڪري
گيه شهر ۾ داخل ٿيو هو. گيه جي سامهون ڦيلگون ندي
آهي. ليلاجن
Lilagan
يا نيلاجن
Nilajan
ان وهڪري جو نالو آهي، جيڪو گيه کان پنج ميل مٿان
اچي موهاني نديءَ سان ملندو آهي. شهر ۾ ڳتيل آبادي
هئي ۽ هزار گهر برهمڻن جا هئا هن شهر کي ٻڌگيه کان
الڳ ڪرڻ ۽ سمجهڻ واسطي برهمه گيه
Brahma-gaya
سڏيو ويو آهي.
هتان کان 5 يا 6 لي يا هڪ ميل جي فاصلي تي
ڏکڻ-اولهه طرف گيه-جبل آهي، جنهن کي هندستان جا
ماڻهو هن کي ايشوري
Divine
جبل ڪري سمجهندا آهن. موجوده دور ۾ هن جبل جو نالو
برهم-جونBrahm-juin
يا برهم-يوني
Brahm-yoni
ڪري سڏيندا آهن ۽ مٿانئس ٺهيل مندر اشوڪ جي جوڙايل
استوپا کي ڍڪي ڇڏيو آهي. تڪريءَ جي ڏکڻ-اوڀر پاسي
ٽن سيپ-Kasayapas
جون اسٽوپائون جوڙايل آهن، جن جي اوڀر پاسي ۽
ڦولگي ندي کان پار هڪ جبل آهي، جنهن کي
پو-لو-ڪي-پو-ٽي-Po-Lo-Ki-Pu-Ti
يا پراڳ ٻوڌي
Prag Bodhi
سڏيو ويندو هو. چيو ويندو آهي ته مهاتما ٻڌ هن جبل
تي ڇهه سال اڪيلائي ۾ سوچيندو ويچاريندو هو.
مهاتما ٻڌ هن جبل تي ڇهه سال سوچيو ويچاريو هو.
پوءِ اهو سڀ سوچ ويچار ڇڏي چانور ۽ کير کاڌو
هئائين. ان کان پوءِ اتر-اوڀر طرف هليو ويو ۽
ويراڳ جي مقصد سان وري هڪ جبل تي چڙهي ويو، پر بت
جي ديوتا جي شور ۽ غل ڪري سندس ڌيان ۽ گيان ۾ رخنو
پئجي ويو، تنهن ڪري ٽڪريءَ تان ڏکڻ-اولهه پاسي کان
لٿو. اتان کان وري به ڏکڻ-اولهه 15 لي يا اڍائي
ميل فاصلي مان پتو پوي ٿو ته اهو موجوده دور وارو
مورت پهاڙ
Morat Pahar
آهي ڇاڪاڻ ته ان جو ڏکڻ-اولهه وارو ڇيڙو ٻڌگيه کان
پورا اڍائي ميل اتر-اوڀر آهي.لاهونديءَ جي وچ تي
هڪ غار آهي، جتي مهاتما گوتم ڪجهه آرام ڪيو هو ۽
پلٿي ماري ويٺو هو. فاهيان هن غار جو ذڪر ڪيو آهي
(690) هو ٻڌائي ٿو ته اهو ٻڌ وڻ
Budhi tree
کان اڌ يوجن يا ساڍا 3 ميل اتر-اوڀر پاسي هو. تنهن
ڪري چئي سگهجي ٿو ته اهو ٽڪريءَ جي ڏاکڻين ڇيڙي
کان هڪ ميل پري هوندو. مون کي ٻڌايو ويو ته اهو
غار ٽڪريءَ جي اولهه پاسي اڃا به موجود آهي.
شين سئنگ گيه برهم-جون کان هن اڀرندي واري ٽڪريءَ
جي فاصلي جو ذڪر ڪو نه ڪيو آهي، جيڪو 4 ميل يا 34
لي ٿيندو. ڇاڪاڻ ته سندس بيان موجب ڪيا-يي يا گيه
کان ٻڌ. وڻ جو فاصلو 20 لي يا اٽڪل سوا ٽي ميل
آهي جڏهن ته اصلي فاصلو پنجن ميلن کان وڌيڪ يا 30
لي کان سرس ٿيندو.
پپل جي هن وڻ ڪري ٻڌگيه تمام گهڻو مشهور هوندو هو.
جنهن هيٺان ساڪيه سنها
Sakiya Sinha
پورا پنج سال ڌيان ۽ گيان ۾ ويٺو رهيو جو کيس ٻڌ
هجڻ جو پتو پيو. اهو ٻڌي ڊروم
Bodhi Drum
يعني سياڻپ وارو وڻ اڃا تائين موجود آهي. پر ڏاڍو
پراڻو ۽ باکڙ ٿي ويو آهي. هن وڻ کان اوڀر پاسي
بلڪل ڀرسان پڪ سرو مندر آهي، جيڪو پيڙهين وٽ 50
فوٽ همچورس ۽ هڪ سؤ سٺ فوٽ اوچو ٿيندو. مون کي پڪ
آهي ته اهو ضرور وهار هوندو جنهن جي ستين صديءَ ۾
شين سئنگ ياترا ڪئي هئي ڇاڪاڻ ته سندس بيان آهي ته
مذڪوره ٻوڌي وڻ جي اوڀر پاسي لڳو لڳ ويهه قدم
همچورس ۽ 160 يا 170 فوٽ اوچو هڪ وهار آهي.
ڪڪوت پد
ٻوڌي-دروم جي ياترا کان پوءِ شين سئنگ نئرنجن اڪري
گنڌ هستي
Gandhahasti
نالي هڪ وهار ڏانهن روانو ٿيو، جنهن جي معنيٰ آهي
سڳنڌ وارو هاٿي. هن وهار ويجهو پاڻيءَ جو تلاءُ ۽
پٿر جو هڪ ٺلهه هو. (691) ان وهار جي پيڙهه ۾ ٺلهه
جو ننڍو بڪرور
Bakror
اڃا به موجود آهي. جيڪو ليلا جن نديءَ جي اوڀر
پاسي ۽ ٻڌ گيه کان هڪ ميل وٿيرڪو ٿيندو.
چيني مسافر مو-ها
Mo-Ha
يا موهن ندي پار ڪري هڪ گهاٽي ٻيلي ۾ داخل ٿيو هو
جتي هن پٿر جو ٻيو ٺلهه به ڏٺو هو. اتان کان هو
اتر-اوڀر طرف روانو ٿيو هو ۽ 100 لي يا اٽڪل 17
ميل پنڌ ڪري ڪيو-ڪيو-چا-پو-ٿو
Kiu-Kiu-cha-Po-Tho
يعني ڪڪوت پڌ
Kukkuta pada
نالي هڪ ٽڪريءَ تي پهتو جنهن کي ٽي اوچيون چوٽيون
هيون. ان ڪري هن ٽڪريءَ کي ڪڪوت پڌ يعني ڪڪڙ جو
پير سڏيو ويندو هو. فاهيان جي بيان مطابق مذڪوره
ڪڪڙ پير ٽڪري ٻڌگيه جي پوتر وڻ کان ٽي لي يا اڌ
ميل جي فاصلي تي ڏکڻ پاسي هئي. هتي اسان کي ٽي لي
بدران ٽي يوجن يعني ايڪويهه ميل پڙهڻ کپي. اهو شين
سئنگ جي بيان ڪيل فاصلي 17 ميل ۽ ندين اڪرڻ وارا
ٻه ميل فاصلي جي جوڙ جي ذري گهٽ برابر آهي، جيڪو
190 ميل بيهي ٿي.
مان هن ماڳ کي اڳي ئي سڃاڻي چڪو آهيان ته اهو
ڪرڪيهار
Kurkihar
آهي. توڙي جو هن ٿاڪ جو نقشن ۾ نشان پتو ڪو نه
ملندو، پر گيه ۽ بهار جي وچ تي هڪ اهم جاءِ آهي.
هيءُ ماڳ وزير گنج کان ٽي ميل اتر-اوڀر گيه کان 16
ميل اتر-اتر-اوڀر ۽ ٻڌ گيه کان 20 ميل اتر-اوڀر ڏس
تي آهي. (692) هن ڪرڪيهار جو اصلي نالو ڪورڪ-وهار
Kurak-Vihar
آهي. مان سمجهان ٿو ته اهو نالو ڪڪوت بد-وهار جو
اختصار آهي، يعني ڪڪڙ پير وهار. هندي ٻوليءَ ۾
ڪڪوت جي معنيٰ ڪڪڙ
Kukkar
يا ڪوڙڪ
Kurak
آهي تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته موجوده ڪرڪيهار نالي
جي هڪ جهڙائي ۽ جاگرافيائي بيهڪ جي نقطه نظر کان
ٻڌ ڌرم واري ڪڪڙ پير ٽڪري آهي. البت ٽن ٽڪرين واري
چوٽين واري ٽڪري جنهن جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي. سا
هتي نظر ڪانه ايندي. پر ڳوٺ کان اڌ ميل اتر پاسي
ميدان ۾ ٽي ٽڪريون آهن، جيڪي پاڻ ۾ تمام ويجهيون
آهن. پري کان ائين پيو ڏسبو ته اهي ٽي نه پر هڪ
ٽڪري آهي، جنهن کي ٽي اوچيون چوٽيون آهن. کين
سولائي سان سڃاڻي سگهجي ٿو ته اها شين سئنگ جي
بيان ڪيل ٽن اتاهين چوٽين واري ٽڪري آهي. هن سڃاڻ
جي وڌيڪ پٺڀرائي هن حقيقت مان به ٿئي ٿي ته مذڪوره
ٽڪري ڀرسان ڪيترا دڙا به ڏسڻ ۾ ايندا. جن مان
مهاتما ٻڌ جون مورتيون ۽ ٻڌ ڌرم سان لاڳاپيل مڃتا
جون ٽڪيون به هٿ ليڳيون آهن.
ڪوساگرا پور
هيءُ چيني ياتري مسافر ڪڪر پير ٽڪريءَ جي ياترا
ڪري 100 لي يا 17 ميل اتر-اوڀر ڏس تي پنڌ ڪري
فو-ٿو-فا-نا
Fo-Tho-Fa-Na
يعني ٻڌ وڻ
Budha Vana
پهتو هو. (693) طرف ۽ فاصلي مان پتو پوي ٿو ته اهو
ماڳ ٻڌئڻ
Budhainآهي.
هن ٽڪريءَ جي اوچي چوٽيءَ ڪري زمين جي سروي ڪرڻ
لاءِ هتي مذڪر بنايو ويو هو. هن جو سڌو پنڌ ڏهه
ميل کن ٿيندو پر علائقو ٽڪرائتو آهي ان ڪري سڻڪ ۾
گهنا ور وڪڙ آهن. تنهن ڪري فاصلو 15 يا 16 ميلن
کان گهٽ ڪو نه ٿيندو. هتان هلي هن چيني ياتريءَ 10
لي يا 5 ميل اوڀر سفر ڪري يشتي وڻ
Yashti Vana
يعني بانس جي ٻيلي تي پهتو. (695) هيءُ نالو جکتي
بن
Jakhtiban
نالي اڃا سوڌو مشهور آهي ۽ اهو رڳو سنسڪرت لفظ جي
هندي شڪل آهي. هيءَ جوءِ ٻڌئڻ
Budhain
ٽڪريءَ کان اوڀر طرف ڪوسا گراپور ڏانهن ويندڙ سڻڪ
جي وٽسان آهي. بانس وڍڻ جي ارادي سان اڃا تائين
ماڻهو پيا هيڏي ايندا ويندا آهن. بانس ٻيلي کان
ڏهه لي يا ٽڪل ٻه ميل کن ڏکڻ-اولهه هي ياتري ڪوسي
پاڻيءَ جا ٻه جهرڻا ڏسڻ ويو هو. چيو ويندو آهي ته
مهاتما ٻڌ هنن جهرڻن ۾ وهتو هو. اهي چشما جکتي-بن
کان ٻه ميل ڏکڻ تپوبن
Tapoban
واري ايراضيءَ ۾ آهن. هي لفظ تپتا-پاڻي
Tapta-Pani
جي بگڙيل صورت آهي. بانس ٻلي کان 6 يا 7 لي يا هڪ
ميل ڏکڻ اوڀر هڪ اتاهين ٽڪري آهي. چيو ويندو آهي
ته هن ٽڪريءَ جي چوڏس راجا بمبيسار بند تعمير
ڪرايو هو. هيءَ ٽڪري هنديا
Handia
ٽڪريءَ سان ساڳيائپ رکي ٿي. سندس اوچائي 1463 فوٽ
آهي ۽ هن کي زمين جي سروي ڪرڻ لاءِ مرڪز طور به
ڪتب آندو ويو هو. هتان کان 3 يا 4 لي يا اڌ ميل
اتر هڪ ٽڪري آهي جيڪا ٻين کان بلڪل ڌار ڏسبي. جنهن
جي چوٽيءَ تي هڪ ڊٺل گهر جا اهڃاڻ نظر ايندا. چيو
ويندو آهي ته ڪنهن زماني ۾ اتي هڪ مشهور ويراڳي
وياس
Yasa
رهندو هو. هن ماڳ کان تقريبا چار يا پنج لي يا
اٽڪل منو ميل کن اتر-اوڀر طرف هڪ پٿر رکيل نظر
ايندو جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته مهاتما گوتم جي
جسم تي مالش ڪرڻ لاءِ اندر ۽ برهما ديوتا ان تي
صندل جي ڪاٺي ڪٽي پورو بنايو هو جنهن جو نالو
گوسيرس
Gosiras
هو. پر اهي ٻئي جڳهون ڳولي ڪو نه لڌيون ويون آهن.
جيڪڏهن دل سان ڳولا ڪبي ته اهو پٿر جنهن تي صندل
جي ڪاٺي ڪٽي وئي هئي اهو به لڀي ويندو ڇاڪاڻ ته ان
جي ڀرسان هڪ وڏو غار هو جنهن لاءِ ماڻهو چوندا آهن
ته اهو آسورس
Asuras
جو محل هو. هن ٿاڪ کان 60 لي يا 10 ميل اوڀر سفر
ڪري هي ياتري ڪيو-شي-ڪي-لو-پو-لو
Kiu-Shi-Ki-Lo-Pu-Lo
يا ڪوساگرا پور پهتو هو يعني ڪوس گرس
Kusa Grass
جو شهر. (695)
مگڌ علائقي جي اصلي راجڌاني ڪوسا گراپور هو، جنهن
کي راجا گريهه
Raja Griha يعني راجا
جي رهڻ جو ماڳ به سڏيو ويندو هو. ان کان سواءِ هن
کي گريو راج Girivraja
يعني اهو ماڳ جنهن جي چوڌاري جبل هجي. هيءَ ڳالهه
شين سئنگ جي بيان سان سهمت آهي ڇاڪاڻ ته سندس چوڻ
آهي موجب ان شهر جي چوڌاري جبل ڦريل هو رامائڻ ۽
مهاڀارت ٻنهي ۾ مگڌ جي راجا جرسنڌ
Jarasandha جي قديم
راجڌاني کي گريوراج (696) نالي سان سڏيو ويو آهي.
جيڪو حضرت عيسيٰ کان 1426 سال اڳ مهاڀارت واري جنگ
۾ هڪ مکيه ڪردار هو. فاهيان (697) جو بيان آهي ته
هيءَ شهر پنجن ٽڪرين جي وچ تي هڪ ماٿريءَ ۾ ۽ نئين
شهر راج گريهه کان 4 لي يا مُني ميل جيترو ڏکڻ طرف
آهي. |
بورڊ جي تاريخ