ميرزا دبير

ميرزا غلام حيدر بيگ قنبر

جي تاريخ گوئيءَ جو فني جائزو

حيدرآباد شهر جي علمي خاندانن ۾ ٽنڊو آغا جي ميرزا خاندان جي حيثيت مڃيل رهي آهي. هِن خاندان جيڪي علمي، ادبي ۽ مذهبي خدمتون سرانجام ڏنيون آهن، سي ڪنهن کان ڳُجھيون نه آهن ۽ انهن کان سنڌ جو هر باشعور فرد چڱيءَ ريت واقف پڻ آهي. هِن خاندان ۾ جنم وٺندڙ مانائتين شخصيتن مان ميرزا غلام حيدر بيگ ’قنبر‘ به پنهنجي دؤر جي هڪ مڃيل، بااخلاق ۽ باوقار شخصيت هو. جنهن نه فقط پنهنجي اباڻي ورثي جي آبياري ڪئي، پر هُنَ پنهنجيءَ پَر ۾، سنڌي ٻوليءَ جو خاموش خدمتگذار بڻجي، ادب جي خدمت به پئي ڪئي.

ميرزا غلام حيدر بيگ ’قنبر‘ 12 رمضان المبارڪ 1249هه/ 23 جنوري 1834ع خيرپور ۾ تولد ٿيو. سندس والد جو نالو ميرزا فتح علي بيگ ’فتح‘ هو، جيڪو پنهنجي دؤر جو مڃيل مرثيه گو شاعر ۽ مرثيه خوان هو. سندن وڏا چغتائي مغل خاندان مان هئا ۽ سندن اصل وطن دهلي هو، جتان پوءِ اچي ٺٽي ۾ رهيا. ميرزا غلام حيدر جو ڏاڏو ميرزا مراد علي بيگ ’سائل‘ سٺو مرثيه گو شاعر ۽ مرثيه خوان هو، جنهن 1173ھ ڌاري سنڌي ٻوليءَ ۾ مرثيا چئي، سنڌي شاعريءَ ۾ مرثيي جي روايت قائم ڪئي. سندس مرثيه خوانيءَ ۽ مذهبي خدمتن جي واکاڻ ٻُڌندي، مير سهراب خان والئ خيرپور شيعت جي تبليغ ۽ مرثيه خواني ڪرڻ لاءِ کيس خيرپور ۾ اچي رهڻ لاءِ آڇ ڪئي ۽ مير صاحب جي گھڻي اصرار تي پاڻ ٺٽي مان خيرپور ۾ اچي هاڻوڪي محلي سيد علي رضا شاھ ۾ سڪونت اختيار ڪيائون.

ميرزا مراد علي بيگ جي مرثيه خوانيءَ جي واکاڻ جڏهن حيدرآباد جي ٽالپر حڪمرانن ٻُڌي، تڏهن فاتح سنڌ مير فتح علي خان ٽالپر کين پنهنجي مجلسن ۾ مرثيه خواني جي دعوت ڏني، جتي پاڻ پنهنجي پُٽن ۽ عزيزن سان مخصوص مجلس ۾ مرثيه خواني ڪرڻ لڳو ۽ سندن وفات کانپوءِ به ميرزا صاحب جا فرزند حيدرآباد ۾ ٽالپر بادشاهن جي قلعي واري پِڙَ ۽ مير محمد خان واري پِڙَ ۾ مرثيه خواني ڪندا رهيا. ٽالپر حڪمرانن وٽ مرثيه خواني جو سلسلو ايترو ته مقبول ٿيو، جو انهن ميرزا صاحب جي ننڍي پُٽ ميرزا فتح علي بيگ کي حيدرآباد ۾ اچي رهڻ جي آڇ ڪئي. غالبن اِهو پنجين شهداداڻي ٽالپر بادشاهه مير نور محمد خان ٽالپر جي حڪومت جو دؤر هو، جڏهن ميرزا فتح علي بيگ اچي حيدرآباد ۾ سڪونت اختيار ڪئي.

ميرزا خاندان خيرپور مان حيدرآباد ۾ ڪهڙي سن ۾ آيو، اُن متعلق ڪجھ مستند زباني روايتون ۽ ميرزا غلام رسول بيگ ’مقبل‘ ولد ميرزا فتح علي بيگ جو هڪ تحريري بيان ملي ٿو، جيڪو پاڻ سال 1932ع ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر هالا جي ڪورٽ ۾ ڏنو هو. جنهن ۾ هُو ڄاڻائي ٿو:

”اسان هيٺ صحي ڪندڙن جا وڏا اصل خيرپورميرس جا ويٺل هوا، جتان 85 سالن کان حيدرآباد ۾ لڏي اچي چاوڙيءَ جي ڀرسان جايون خريد ڪري ويٺا.

حيدرآباد شهر ۾ سواءِ ٽنڊه آغا جي ٻي ڪنهن به هنڌ شيعه ڪونه رهندڙ هوا، جو آغا جي ٽنڊه ۾ آغائي شيعه مذهب رکندڙ هوا. جنهن ڪري اسان جا وڏا فوجداري جي ڀرسان جيڪي جايون هيون سي وڪڻي اچي ٽنڊه آغا ۾ قلب علي ٻروچ کان جايون پنهنجي پئسن سان وٺي هميشه جي واسطي پڪي طرح سان رهڻ لڳا ۽ اڄ ڏينهن تائين اسين هيٺ صحي ڪندڙ انهن جاين ۾ رهندڙ آهيون (پئرا نمبر 2 ۽ 4. 1932ع).“

باقي ڪن زباني روايتن موجب، اِهو معلوم ٿئي ٿو ته، ميرزا فتح علي بيگ ٽالپرن جي آخري ايامن ۾ يعني سال 39-1837ع ڌاري حيدرآباد ۾ اچي سڪونت اختيار ڪئي. ان سلسلي ۾ پهرين چاوڙيءَ (ڇوڏڪي گھٽي) جي ڀرسان ۽ پوءِ جمن شاهه جو پِڙ محلي مرزا احمد ۾ اچي رهيا، جتان پوءِ سال ڏيڍ اندر ئي پاڻ اچي ٽنڊي آغا ۾ مستقل رهائش اختيار ڪيائون، جتي هِن وقت سندن اولاد رهي ٿو.

مٿي ڄاڻايل حوالن جي آڌار تي چئي سگھجي ٿو ته، ميرزا غلام حيدر بيگ حيدرآباد ۾ پليو نپنو ۽ حيدرآباد ۾ ئي اُن وقت جي هلندڙ رواج موجب حيدرآباد جي آخوندن وٽ ديني ۽ درسي تعليم حاصل ڪئي. پاڻ پنهنجي والد کان علمٖ عروض جي سِکيا حاصل ڪري حمد، نعت، قصيده، منقبت، سلام، نوحه، زاري، مرثيه، مثنوي، رباعي ۽ تاريخي قطعات تي خوب طبع آزمائي ڪئي ۽ سخن گوئيءَ جي ميدان ۾ پنهنجي طبع جا جوهر پَسايا آهن. پاڻ نه فقط پنهنجي دؤر جو باڪمال شاعر ۽ مرثيه خوان هو، پر مصوريءَ جي ڪَلا ۾ به خاص مهارت رکندڙ هو ۽ ان کانسواءِ ڪاغذ تي ٽُڪَ جو ڪم به تمام سهڻي انداز سان ڪندو هو. اِهو ڪم پاڻ فاتح سنڌ مير فتح علي خان ٽالپر جي ٺهرايل تعزيه تي نهايت ئي نفيس نموني سان ڪيو، جنهن جا ڪجهه آثار سندس پونيئرن وٽ محفوظ آهن. ميرزا غلام حيدر، هزهائينس مير حسين علي خان ٽالپر ۽ هزهائينس مير حسن علي خان ٽالپر وٽ خاص مصاحب هو ۽ سندن وفات بعد هزهائينس مير حاجي نور محمّد خان ٽالپر وٽ آخري عمر تائين مصاحب خاص ٿي رهيو (طالب الموليٰ. 1992ع. 66-67).

ٽنڊو آغا جي هِن باڪمال شاعر حيدرآباد ۾ تقريباً 72-1870ع ڌاري ”بزم فتح“ طرفان سنڌي غزل جي مشاعرن جو به آغاز ڪرايو، جنهن ۾ سيد غلام محمد شاه ’گدا‘، آخوند محمد قاسم هالائي، مير عبدالحسين خان ’سانگي‘، فضل محمد ماتم، آغا نور محمد شاھ، فقير محمد عاجز، ميان امام علي ’رهي‘، سيد غلام مرتضيٰ شاهه ’مرتضائي ٺٽوي‘، ميون وڏل حيدري ۽ ٻيا شاعر شريڪ ٿيندا هئا. اِهي غزلن جا مشاعرا ميرزا غلام حيدر جي اوطاق جيڪا ٽنڊو آغا ۾ آغائي سيدن جي مسجد جي اُڀرندي طرف هئي، اُن ۾ ٿيندا هئا (فياض بيگ. 2012ع. ص:48 ۽ 49).

ميرزا غلام حيدر بيگ جو احوال ڪنهن ادبي تاريخن يا تذڪرن ۾ نه ٿو ملي. پهريون ڀيرو سنڌ جي هِن باڪمال شاعر جو احوال ۽ سندس غزل مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ پنهنجي ڪتاب ”دُرِّ ناياب عرف يادِ رفتگان“ (1994ع) ۾ ڏئي، کيس ادبي دنيا ۾ متعارف ڪرايو. ميرزا غلام حيدر بيگ جو ڪلام جيڪو سندن اولاد وٽ محفوظ آهي، تنهن جو تفصيل هِن ريت آهي:

هڪڙو بياض ميرزا غلام حيدر جي پوٽي ميرزا حامد علي بيگ ولد ميرزا علي نواز بيگ جو نقل ڪيل آهي، جنهن ۾ ڪتابت جو سن 19 آگسٽ 1960ع ڄاڻايل آهي. اِهو بياض ميرزا حامد علي جي وڏي پُٽ ميرزا فتح علي بيگ وٽ محفوظ آهي. هِن بياض ۾ سندس ڪلام مان سنڌيءَ ۾ 04 مناجات، 03 نعت، 31 قصائد و مناقب، 15 سلام، 06 نوحا، 01 زاري، 17 مرثيا، 13 غزل، 05 رباعيون، 01 منظوم خط ۽ پنهنجي زندگيءَ جو احوال نظم ۾ ۽ اردوءَ ۾ 01 حمد، 03 نعت، 05 قصيدا، 04 سلام، 01 مرثيو ۽ 04 غزل شامل آهن.

جڏهن ته سندن ڪجهه ڪلام انتهائي خسته حالت ۾ سندس پڙَپوٽي ميرزا منظور علي بيگ ولد ميرزا حامد علي بيگ کي ميرزا غلام عباس بيگ، جيڪو ميرزا صاحب جي ننڍي ڀاءُ ميرزا غلام رسول بيگ جو پُٽ هو، اُن کان مليو. ان ڪلام ۾ هڪ مثنوي ”فراق نامهء سيده فاطمه صغرا عه“، 13 تاريخي قطعات، ابجد جي قاعدي بابت هڪ نظم، 07 مرثيا، 03 سلام ۽ 12 رباعيون شامل آهن. اِهو ڪلام مخلتف پنن تي لکيل آهي ۽ اِهي شاعر جا ئي هٿ اکر لکيل ڀانئجن ٿا. ان ۾ ڪٿي به ڪا تاريخ ڄاڻايل ناهي. اِهو ڪلام ميرزا حامد علي واري نقل ڪيل بياض کان الڳ آهي. هِتي ميرزا غلام حيدر بيگ ’قنبر‘ جي چيل قطعه تاريخن جو جائزو هِتي پيش ڪجي ٿو:

سنڌي شاعريءَ جي صنفن مان قطعه تاريخ هڪ اهم صنف آهي، جنهن ذريعي ڪنهن واقعي جي تاريخ کي لفظن ۾ محفوظ ڪيو وڃي ٿو. قطعه تاريخ جو فن شعر و سخن ۾ اهڙو ته انفراديت جو حامل آهي، جنهن جي ذريعي تاريخ جي ڪيترن ئي گوشن کي محفوظ ڪري سگهجي ٿو. شاعريءَ جي ٻين صنفن ۾ ته فقط احساس جو اظهار ٿي سگهي ٿو. پر هن صنف ۾ احساس ۽ ادراڪ جو جيڪو امتزاج آهي، سو پنهنجي نوعيت جو يگانو مثال آهي. هن فن ذريعي اکرن جي مُلهه يا قيمت جي معلومات حاصل ٿئي ٿي ۽ ان ۾ اهڙا فني ڳجهه به رکيا وڃن ٿا، جو سواءِ ان فن جي ماهر جي، ٻيو ڪوبه اُن کي سمجهي نه ٿو سگهي.

ابجد جا اکر عربي حروف تهجي مان ورتل آهن، ان ڪري ان ۾ اُهي اکر شامل نه آهن، جيڪي سنڌي الف-ب ۾ موجود آهن. سنڌيءَ ۾ تاريخ چوڻ لاءِ انهن اکرن جو استعمال ٿئي ٿو، تنهنڪري انهن اکرن جا عدد مقرر ڪرڻ ضروري هئا، جنهن ڪري فن جمل جي ماهرن اِنهن اکرن کي آئيويٽا جي ترتيب مطابق، ابجد جي اٺن لفظن ۾ آيل هر اکر جي عدد برابر ان کان پوءِ واري اکر جا عدد مقرر ڪيا. مثال طور: ”ب“ کان پوءِ وارن اکرن ”ٻ“، ”ڀ“ ۽ ”پ“ جا عدد ”ب“ جي عدد برابر ٻه ٿيندا ۽ اهڙيءَ ريت ٻين اکرن جا به عدد مقرر ڪيا ويا، جن کي آخوند گل محمد هالائيءَ سال 1275هه/1858ع ڌاري بمبئي ۾ ڇپايل پنهنجي ديوانَ ”ديوانٖ گُل“ جي منڍ ”چِٽائي“ جي واٽ يارهين ۾ هُن پنهنجي ترتيب ڏنل آئيويٽا جي 55 اکرن جو مُلهه مقرر ڪري، سنڌي ابجد کي تشڪيلي صورت ڏني. سندس مقرر ڪيل اکر جا مُلهه هن ريت آهن:

چٽ اکرن ۽ انگن ۽ ڳڻتي مڙني اکرن سنڌي ۽ فارسي ۽ عربي جو مٿي ليکي ابجد جي

ميرزا غلام حيدر ابجد جي اکرن ۽ عددن جي باهمي ڳانڍاپي کي نظم ۾ هِن ريت بيان ڪري ٿو:

قديم زماني ۾ فنِ جمل جي ماهرن تاريخ گوئي جي فن ۾ بنيادي ڳالهه اِها قائم ڪئي، ته لفظن جي سمورن اکرن مان سن نڪري ۽ اُن ئي اصول کي صحيح مڃيو ويو. پوءِ تاريخ سڌي ۽ عام لفظن ۾ يا سادي نموني سان چئي ويندي هئي. پر جيئن جيئن ڪو فن پنهنجا ارتقائي مرحلا طئي ڪندو ٿو وڃي، تيئن تيئن اُن فن ۾ به نواڻ ۽ خيالن جي اظهار ڪرڻ جا نادر نمونا تخليق ٿيندا وڃن ٿا.

شاعريءَ جي ٻين صنفن جيان هِن صنف ۾ به ائين ئي ٿيو آهي ۽ قطعه تاريخ جي اهميت ۽ افاديت کي اُجاگر ڪرڻ لاءِ، هڪ عام ۽ سادي طريقيڪار کان وٺي مختلف صنعتن جي استعمال تائين، هر تاريخ گو شاعر پنهنجي پنهنجي فڪري صلاحيتن جي آڌار تي شاعريءَ جي هِن منفرد صنف ۾ مختلف قسمن کي متعارف ڪرائي، پنهنجي شاعراڻي بصارتن ۽ فڪري قوتن کي سميٽيندي، سوچ جي عميق ساگر مان اهڙا ته انمول موتي ڳولي، هڪ بي بها مالها جَڙي، جو ڇا ته ڳالهه ڪجي!

قطعه تاريخ جا بنيادي طرح هيءُ ٽي قسم عام مروج آهن: (1) صوري، (2) معنوي ۽ (3) صوري معنوي. ”صوري تاريخ“ جو قاعدهء جمل سان ڪو تعلق ناهي هوندو ۽ شاعر ظاهري لفظن ۾ ڪنهن واقعي جو سن، تاريخ يا مهينو بيان ڪري ڇڏي ٿو. پر ”معنوي تاريخ“ جو دارومدار قاعدهء جمل سان سَلهاڙيل آهي، جنهن ۾ جمل جي قاعدي موجب هر هڪ لفظ جي اکرن جا عدد جمع ڪري، تاريخ وضع ڪئي ويندي آهي. حقيقت ۾ اِهوئي تاريخ گوئيءَ جو فن آهي ۽ هيءُ طريقو ئي تاريخ گوئي جي فن ۾ سڀ کان گھڻو استعمال ٿئي ٿو. اهڙي ريت ”صوري و معنوي تاريخ“ ۾ وري ظاهري لفظن ۽ انهن ئي لفظن جي اکرن جي مجموعي مان يا وري ان کانسواءِ ٻين لفظن جي اکرن مان گھربل سن اخذ ڪيو ويندو آهي.

انهن عام قسمن کانسواءِ، فنٖ تاريخ گوئيءَ جي ماهرن صنعتن ۾ به تاريخون چيون آهن، پر تاريخ چوڻ لاءِ فڪر جي بلنديءَ ۽ شاعراڻي صلاحيتن سان گڏوگڏ تاريخ گوئيءَ جي اصولن سان واقفيت هئڻ به ضروري آهي ۽ اهڙيون فني خوبيون ميرزا غلام حيدر بيگ جي چيل قطعه تاريخن ۾ پَرکي سگھجن ٿيون، جن ۾ واقعا نگاري، ندرت بياني ۽ تاريخي حقيقتون اهڙي طرح نظم ڪيل آهن، جيئن سمونڊ سمايو بوند ۾.

ميرزا غلام حيدر جي مليل ڪلام مان جيڪي تاريخي قطعات مليا آهن، اُهي جملي 13 آهن. ان کانسواءِ پاڻ هڪ مثنوي ”فراق نامهء سيده فاطمه صغرا عه“ جي عنوان سان سال 1291ھ/1874ع ۾ تصنيف
ڪيائون. مثنويءَ جي شروعات هيئن ٿئي ٿي:

ميرزا صاحب هِن مثنويءَ جي پڄاڻي ۾ ڏَسائي ٿو، ته پاڻ اِها مثنوي حشر جي ڏينهن يعني روز عاشور، 10 محرم الحرام 1291هه/27 فيبروري 1874ع تي، امام بارگاھ علي آباد ۾ تعزيه وٽ ويهي تصنيف ڪيائون. جنهن جي تصنيف جو سال بيبي فاطمه صغرا عه جي نالي ۾ سمايل آهي:

تاريخ گوئيءَ جي ان قسم کي ”تاريخ مرڪب“ چئجي ٿو. تاريخ مرڪب هڪ يا هڪ کان وڌيڪ لفظن تي مشتمل هوندي آهي، جنهن مان ڪنهن واقعي جو سن اُن واقعي سان لاڳاپيل ڪنهن لفظ مان حاصل ڪيو ويندو آهي (عزيز جنگ ولا. 1998ع. ص:117). ميرزا غلام حيدر، اِها مثنوي پنهنجي والد ميرزا فتح علي بيگ جي تعمير ڪرايل امام بارگاه علي آباد ۾ تصنيف ڪئي. اُن جي تعميرٖ نؤ جو سن هِن ريت رقم ڪيو، جيڪو معنوي اعتبار سان نهايت ئي موزون ۽ بي بدل آهي:

سنڌي اساسي شاعريءَ جي سرموڙ شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي ﷥ بروز آچر 14 صفرالمظفر 1165هه/02 جنوري 1752ع تي وفات ڪئي. ميرزا غلام حيدر، شاهه صاحب جي وفات جو هجري سن قرآن مجيد جي سورهء القمر جي پنجونجاهين آيت ”عِندَ مَلِيڪ مُقتَدِر“[1] جي جزو کي شعر ۾ تضمين ڪري، هِن ريت وضع ڪيو آهي:

بيگمان و باليقين از فضل رب العالمين

آهي مطلوب علي عِندَ مَلِيڪ مُقتَدِر

هيءُ تاريخ جو اُهو قسم آهي، جنهن ۾ تاريخ گو ڪنهن واقعي جو سن قرآن مجيد جي آيت يا حديث شريف يا ڪنهن ٻئي شاعر جي وسيع فڪر واري مصرع مان وضع ڪري. توڙي جو اِن قسم جي تاريخ ۾ آيل مصرع وغيره تي مصنف کي ملڪيت جو ڪو حق حاصل ناهي، پر اهڙي قسم جي تاريخ کي هميشه ساراهيو ويو آهي، ته ٻئي جي ڪلام کي پنهنجي شعر ۾ تضمين ڪري، اُن مان گھربل سن حاصل ڪرڻ فني اِستعداد جو ڪمال آهي. عام طور تي اِهو دستور رهيو آهي، ته ان مصرع جو تعلق جنهن سان هجي، تنهن جو ذڪر ڪرڻ گھرجي، ته فلاڻي جي ڪلام مان استفادو ڪري مادهء تاريخ  جوڙي وئي آهي. اصل ڪلام ۾ عددن جو پورائو ڪرڻ لاءِ معمولي ڦيرگھير ڪرڻ کي هِن جي ماهرن جائز قرار ڏنو آهي، پر شرط آهي ته، انهيءَ ڦيرگھير کان پوءِ به پڙهڻ مهل خيال يڪدم اصل ڪلام طرف مائل رهي (عزيز جنگ ولا .1998ع.ص:126).

حيدرآباد جي شهداداڻي ٽالپر خاندان جو ڇهون شاعر مير حسين علي خان ٽالپر ’حسين‘ ولد مير نورمحمد خان ٽالپر 26 ربيع الاول 1295ھ/30 مارچ 1878ع تي وفات ڪئي. سندن وفات تي ميرزا غلام حيدر قطعه تاريخ چئي، جنهن ۾ مير صاحب جي وفات جو هجري سن معنوي صورت ۾ قلمبند ڪيو:

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ