فيڊرس منھنجي تقرير بس اھا ئي آھي، جنھن ۾ خوش طبعي بھ آھي تھ گنڀيرتا ۽ سنجيدگي بھ. پنھنجي قابليت مطابق، اھا ئي گاڏر ساڏر، جيڪا مون جوڙي آ، سا آءُ پيار ديوتا جي نالي سان ارپيان ٿو. شل کيس قبول پوي.“

ارسٽوڊيمز ٻڌايو تھ جڏھن اگيٿون ڳالھائي بس ڪئي تھ سڀئي ٻڌندڙ ڏاڍا سرھا ٿيا ۽ مڃيائون تھ نوجوان شاعر پنھنجي ۽ ديوتا جي شان وٽان ئي ڳالھايو آھي، جنھن جا ٻئي لائق آھن. پوءِ سقراط اريڪسيميڪس ڏانھن ڏسندي چيو:

”اڪيومينس جا فرزند! ڇا اڃا تون ائين سمجھين ٿو تھ مون جن خوفن کان خوف پئي کاڌو، انھن خوفن لاءِ مون وٽ ڪو سبب ڪو نھ ھيو؟ ڇا مان سچو پيغامبر نھ ھيس، جڏھن مون چيو ھو تھ اگيٿون ھڪ ڏندين آڱريون ڏئي ڇڏيندڙ تقرير ڪندو؟ ۽ اھو تھ مون وٽ ڳالھائڻ لاءِ باقي ڪجھھ نھ بچندو. سو اچي پريشان ۽ ششدر ٿيندس.“

”مان اگيٿون متعلق تنھنجي پيغمبرانھ راءِ کي تھ قبول ڪيان ٿو.“ اريڪسيميڪس وراڻيو ”پر جيتريقدر تنھنجو اھو چوڻ آھي تھ تون اچي مشڪل ۾ ڦاٿو آھين جو تو وٽ ڳالھائڻ لاءِ ڪجھ ڪينھي، تھ مان اھو مڃڻ جي لاءِ تيار ناھيان.“

”منھنجا مٺا سائين! ڀلا آخر مان يا ڪو ٻيو، ڪيئن نھ اچي سوڙھو ٿيندو، جنھن کي ھھڙي شاندار، وسيع، سمجھھ ڀري ۽ مڪمل تقرير ٻڌڻ کانپوءِ ڳالھائڻو پوي؟ سندس تقرير جو پھريون حصو تھ حيرت ۾ وجھندڙ ئي ھيو. پر ان جو پويون حصو! واھھ! ڇا تھ خوبصورتي ھئي. لفظن ۽ فقرن جي! اھو ڪير ٿي سگھي ٿو، جيڪو اھي اکر ٻڌي ۽ سند ھوش خطا نھ ٿين؟ سو جڏھن مان اھو سوچيو تھ مان اھڙي خيالن جي اڏام واري معيار جي ويجھو بھ نھ ٿو وڃي سگھان ۽ مون وٽ چوڻ لاءِ ڪا بھ چڱيءَ شيءِ نھ رھي آ، تھ مان شرم وچان ھتان ڀڄي وڃڻ لاءِ تيار ٿي بيھي رھيس ۽ واقعي ائين ڪيان ھا جي مون کي فرار ٿيڻ لاءِ ڪا وٿي يا وجھھ ملي ھا. اگيٿون جي تقرير مون کي گورگياس ياد ڏياري ڇڏيو ۽ سندس تقرير جي آخر ۾ تھ، مون کي بلڪل اھو خوف ۽ وھم ويھي ويو تھ منھنجي حالت بھ ”ھومر“ جي قصي جھڙي اچي ٿي آھي ۽ ھن گورگياس جي گورگين مٿي (17) پنھنجي فصاحت ۽ بلاغت سان مون کي پريشان ڪرڻ لاءِ ائين ڪيو آھي تھ جيئن مون کي منھنجي تقرير سوڌو پنڊ پھڻ ڪري ڇڏي ۽ بس ائين گونگو ۽ بي زبان بڻائي ڇڏي.“

سو سقراط، ارسٽوڊيمز چواڻيءَ، ڪجھھ ھيڻن شروعات ڪئي.

”منھنجا پيارا اگيٿون، تو جيڪا ھينئر شاندار تقرر ڪئي ۽ جنھن ۾ تو چيو تھ صحيح طريقو اھو آھي تھ پھريائين اھو ڏٺو وڃي تھ پيار آھي ڇا ۽ ان کان پوءِ ان جا اثر ۽ ڪرشما. شروعات ڪرڻ جو اھو انداز مون کي ڏاڍو پسند پيو. ھاڻي اچون ٿا پيار تي. تون ان جي باري ۾ سمجھھ ڀريي نموني ڳالھايو آھي تھ ھو (پيار) آھي ڇا؟ مان بھ تنھنجو شڪر گذار رھندس. جي تون منھنجي ھن سوال جو جواب ڏيندين. ڇا پيار ڪنھن شيءِ سان ٿيندو آ يا بغير ڪنھن شيءِ جي بھ ٿيندو آ؟ ۽ ھتي مان پنھنجي ڳالھھ کي اڃا واضح ڪيان. مان ائين نھ ٿو چوان تھ ”ڇا پيار ڪنھن پيءُ جو پيار، يا ماءُ جو پيار ھوندو آ؟“ ائين پڇڻ کل جھڙو آھي، پر مٿال طور جي مان ھڪڙو لفظ ”پيءُ“ کني توکان پڇان تھ، ”ڇا پيءُ ڪنھن جو پيءُ ھوندو آھي، يا نھ تھ پوءِ منھنجي خيال ۾، جي تون صحيح جواب ڏيڻ چاھين تھ ھيئن ئي چوندين ”ھائو، پيءُ، ڪنھن پٽ يا ڌيءُ جو پيءُ ھوندو آھي“ ڇا تون ائين نھ چوندين؟“

”ھائو، بلڪل ائين چوندس“ اگيٿون وراڻيو.

”۽ تون ماءُ جي نالي بھ ائين چوندين؟“

”ھائو“

.مان اڃا ھڪ يا ٻھ سوال بيا بھ پڇندس“ سقراط چيو، ”مھرباني ڪري جواب ڏجانءِ تھ جيئن تون منھنجو مطلب بھتر نموني سمجھي سگھين. ڇا ڀاءُ، لازما ڪنھن جو ڀاءُ نھ ھوندو آ؟“

”ھائو ھوندو آ“

.يعني ڪنھن ڀاءُ جو يا ڀيڻ جو؟“

”ھائو.“

”ٺيڪ – ھاڻي مان توکان پيار بابت پڇندس، مون کي اھو ٻڌاءِ تھ ڇا پيار ڪنھن بھ شيءِ سان ھوندو آ، يا اھڙو بھ ڪو پيار آھي، جيڪو ڪجھھ بھ نھ سان ھجي؟“

”اھو تھ بلڪل واضح آ، تھ پيار ڪنھن شيءِ سان ئي ھوندو آھھ“

”تھ پوءِ ھاڻي“ ، سقراط چيو ”اھو ياد ڪندي تھ اھو ڇا ھوندو آھي جنھن سان پيار ھوندو آھي، (18) مون کي ھن سوال جواب ڏي، ڇا پيار کي ان شيءِ جي سڌ ۽ طلب ھوندي آ، جنھن سان کيس پيار ھوندو  آ؟“

”ھائو يقينا ھوندي آھھ.“

”جڏھن ھو ان شيءِ سان پيار ۽ ان جي طلب رکي ٿو تھ ڇا اھا شيءِ ھن وٽ موجود ھوندي آ، يا وٽس نھ ھوندي آ، جنھن جي سڏ ۽ جنھن سان پيار کيس ھوندو آھي.“

”گھڻو ڪري تھ ھن وٽ نھ ھوندي.“

”اونھون“ سقراط ورانيو ”جي تون ھڪ گھڙيءَ لاءِ بھ غور ڪندين تھ توکي معلوم ٿي ويندو تھ، ”گھڻو ڪري“ جي بدران ”لازمي“ لفظ ئي چئبو. ڇا اھو لازمي نھ آھي تھ سڌڙيو ان شيءِ جي ئي سڌ رکندو آ، جيڪا وٽس کتل ھوندي آھي. يا ھو ان جي سڌ نھ ڪري ھا، جيڪڏھن ھن وٽ ان جي کوٽ نھ ھجي ھا. اگيٿون، منھنجي سمجھھ مطابق تھ اھو ئي اس سچ آھي. تون ڇا ٿو چوين؟“

”مان توسان متفق آھيان اگيٿون وراڻيو.

”تمام سٺو، ڀلا اھو جيڪو وڏو ھجي، ائين چاھيندو تھ ھو وڏو ھجي. يا اھو جيڪو سگھارو آھي، سو سگھاري ھجڻ جي سڌ رکندو؟“

”اسان اڳ جنھن تي متفق ٿيا ھئاسين، ان مطابق تھ ائين ناممڪن آ.“

”درست، ڇو تھ ھو جيڪو ڪجھھ بھ آھي تھ ان جي ئي گھر نھ ڪندو. ڇو تھ ھو اھو اڳ ۾ ئي آ.“

”بلاشڪ“

”۽ اڃا“ سقراط چيو ”جي ڪوئي ماڻھو سگھارو ھوندي بھ سگھاري ٿيڻ جي سڌ رکي، يا ڪو تکو ھوندي تکي ھجڻ جي خواھش رکي يا ڪو تندرست ھوندي تندرست ھجڻ جي خواھش رکي تھ پوءِ ائين سمجھبو تھ ھو ان شيءِ جي خواھش رکي ٿو، جيڪا وٽس اڳ ۾ ئي موجود آھي يا جيڪو ھو اڳ ۾ ئي آھي. مان ان نقطي جي ايڏي ڪڙ پڇاڙ ان ڪري ڪيان ٿو. جيئن ڪنھن بھ غلطي يا غلط فھمي کان بچي سگھجي. سو اگيٿون، اھو ظآھر آ تھ انھن ماڻھن وٽ اھي خوبيون موجوده وقت ۾ بلڪل موجود آھن، توڙي جو ھو انھن جي سڌ رکن يا نھ – ڀلا ڪير ان جي ئي سڌ رکندو، جيڪو اوس وٽس آھي. ان ڪري جڏھن ڪو ماڻھو ائين چوي تھ ”مان جيڪو صحتمند آھيان. ان ھوندي بھ چاھيان ٿو تھ مان صحتمند ھجان.“ يا ”مان جيڪو شاھوڪار آھيان ان ھوندي بھ چاھيان ٿو تھ مان صحتمند ھجان.“ يا ”مان جيڪو شاھوڪار آھيان ان ھوندي بھ چاھيان ٿو تھ مان صحتمند ھجان.“ يا ”مان جيڪو شاھوڪار آھيان ان ھوندي بھ چاھيان ٿو تھ مان شاھوڪار ھجان“ ۽ ”مون کي انھن شين جي ئي گھرج آ، جيڪي مون وٽ اڳ ۾ آھن، تھ پوءِ ان کي اسان جو ھي جواب ھوندو ”منھنجا دوست تون جيڪو صحتمند آھين، شاھوڪار آھيان، يا سگھارو آھين، سو حقيقت ۾ اھا سڌ رکين ٿو تھ اھي شيون، تو وٽ لڳاتار مستقبل ۾ بھ موجود رھن. ڇو تھ ھن وقت تھ تو وٽ اھي آھن، ڀلي تون انھن جي خواھش رکين بھ يا نھ، پوءِ جڏھن تون ائين چئين ٿو تھ ”مون کي ان جي ئي طلب آھي، جيڪو مون وٽ موجود آھي، تھ ڇا اصل ۾ تون ائين چئي رھيو آھين تھ ”تو وٽ مستقبل ۾ بھ اھي شيون ھجن، جيڪي ھن وقت تو وٽ آھن، منھنجي خيال ۾ ھو اسان سان سھمت ٿي، ھائوڪار ئي ڪندو. ڇا ھو، ھا نھ ڪندو؟“

”ھائو، ھا ڪندو“ اگيٿون وراڻيو.

”تھ پوءِ“ سقراط چيو“ ان جو مطلب اھو ٿيو تھ ھو اھا سڌ رکي ٿو تھ ھن وٽ ھن وقت جيڪي ڪجھھ موجود آھي، سو مستقبل ۾ بھ وٽس رھي ۽ سدائين ھن سان ساڻ ھجي. ٻين لفظن ۾ ائين چئجي تھ ھن کي ڪنھن اھڙي شيءِ لاءِ خواھش ۽ چاھھ آھي، جيڪا وٽس نھ آھي ۽ جيڪا ھن کي اڃا تائين حاصل نھ ٿي آھي.“

”يقينا.“

”تھ پوءِ ھو ۽ ٻيو ھر ھڪ ماڻھو جيڪو، ڪا بھ خواھش رکي ٿو تھ ان شيءِ جي خواھش رکي ٿو جيڪا اڳ ۾ ھن وٽ موجود نھ آھي يا کيس حاصل نھ آھي ۽ جيڪو مستقبل آھي. حال نھ آھي ۽ جيڪا وٽس ڪونھي ۽ جيڪو ھو نھ آھي ۽ جنھن جي گھرج ۽ احتياج ھن کي آھي – اھڙي ئي قسم جي شين جي لاءِ سڌ ۽ پيار ھوندو آھي.“

”ھائو.“

”چڱو تھ پوءِ“، سقراط چيو ”ھينئر تائين اسان جن ڳالھين تي پاڻ ۾ متفق ٿيا آھيون. تن کي سھيڙي وري ورجائي وٺون. پھريون تھ پيار ڪنھن شيءِ جو ڪنھن شيءِ ساسن ئي ھوندو آھي ۽ بيو تھ ان شيءِ سان جيڪا ماڻھو وٽ کٽل ھوندي آھي.“

”ھائو، ائين ئي آھي.“

”چڱو ھاڻي ٿورو ياد ڪر تھ تون پنھنجي تقرير دوران ڇا چيو ھو. جي تون چاھين تھ مان ئي ٿو کڻي توکي ياد ڏياريان، تو چيو ھو تھ خوبصورتي سان پيار آسمان ۾ ديوتائن جي بادشاھي کي ڊؤل ۽ ترتيب ڏني. ڇو تھ بيڊؤلائي ۽ بدصورتي سان پيار ٿي ئي نھ ٿو سگھي. ڇا تون ڪجھھ اھڙي قسم جي ڳالھھ ڪو نھ ڪئي ھئي؟“

”ھائو، مون برابر ڪئي ھئي.“ اگيٿون وراڻيو.

”بلڪل درست، منھنجا دوست ۽ اھو ائين ئي آ تھ پوءِ پيار خوبصورتي جو ئي ھوندو آھي ۽ بدصورتي جو نھ.“ اگيٿون، اھا ڳالھھ مڃي.

”۽ اھو تھ اڳ ۾ ئي مڃجي چڪو تھ پيار ڪنھن اھڙي شيءِ سان ھوندو آ، جيڪا ماڻھو وٽ اڳ نھ ھوندي آھي ۽ جنھن جي سڌ، طلب يا گھرج کيس ھوندي آھھ.“

”ھائو.“

”پوءِ ان جي معنيٰ اھا تھ پيار وٽ خوبصورتيءَ جي کوٽ آھي ۽ کيس ان جي گھرج آھي.“

”اوس ائين ئي آھي.“

”پوءِ ڀلا تون ان کي خوبصورت سڏيندين، جنھن وٽ خوبصورتي آھي ئي ڪو نھ ۽ مورڳو، ھو ان جو گھرجائو آھيئ“

”نھ – قطعي نھ – “

”تھ پوءِ اڃا تون ائين چوندين تھ پيار خوبصورت آھي.“

”سقراط، لڳي ٿو مان الائي ڪھڙي جھان ۾ ھيس ۽ الائي ڇا ڳالھائي رھيو ھيس، جڏھن مون ائين چيو ھو.“ اگيٿون وراڻيو.

”نھ، نھ، اگيٿون – اھا ڏاڍي سٺي تقرير ھئي! بھرحال ھڪ ننڍڙو سوال اڃا آھي، جيڪو مان پڇڻ چاھيندس، ڇا سٺيون شيون پڻ خوبصورت نھ ھوديون آھن؟“

”ھائو“

سو جيڪڏھن پيار وٽ خوبصورتي جي کوٽ آھي ۽ جيڪا شيءِ سٺي آھي سا سھڻي بھ آ، تھ پوءِ پيار وٽ سٺين شين جي کوٽ پڻ ھوندي؟“

”سقراط، توکي رد ڏيڻ يا ڪوڙو ڪري سگھڻ منھنجي وس جي ڳالھھ ناھي. بس جيئن تون چوين ٿو، پاڻ کڻي سمجھون ٿا تھ سچ ئي آھي.“

”منھنجا مٺا اگيٿون نھ – ائين نھ چئھ البت ھيئن چئھ تھ، اھو سچ ئي آھي جنھن کي ڪوڙو نھ ٿو ڪري سگھجي، ڇو تھ سقراط کي تھ آرام سان ڪوڙو ڪري سگھجي ٿو.

.بھرحال ھينئر مان تنھنجي جند ڇڏيان ٿو ۽ اوھان کي پيار بابت ھڪڙو بيان ٿو ٻڌايان جيڪو مون مينٽنيا جي ھڪ عروت ڊايوٽما کان ٻڌو ھو. ھوءَ ڄاڻ جي ٻين معاملن ۾ بھ ڏاڍي ڏاھي ھئي. ھڪ دفعي جڏھن اٿينس وارا، پليگ جي بيماري جي منھن ڪڍڻ کان اڳ بچڻ خاطر، ان کي روڪڻ لاءِ قربانيون ڏئي رھيا ھئا تھ ھن ان بيماري کي 10 سال پوئتي ڪري ڇڏيو ھو. ھوءَ پيار بابت ڄاڻ ۾ منھنجي استاد ھئي. مان ھينئر اھو سڀ ڪجھھ اوھان آڏو ورجائيندس، جيڪو ھن مون کي ٻڌايو. شروعات، اگيٿون جي انھن قبوليتن کان ڪندي، جيڪي پڻ جيڪڏھن صفا اھڙيون نھ تھ انھن جھڙيون ئي آھن، جھڙيون مون ڪيون ھيون، جڏھن ان ڏاھي عورت مون کان سوال پڇيا ھئا. منھنجي خيال ۾ سولو ائين ئي ٿيندو تھ مان اھي ساڳيا سوال ۽ جواب بھ، ٻي ڪوشش ڪري، بھتر کان بھتر نموني، پاڻ ئي ٻڌائيندو ھلان. مان بھ تقريبا ان ئي ٻولي ۽ انداز سان، ساڻس ڳالھايو، جيئن اگيٿون ڳالھايو آھي. پھريائين اھو تھ پيار آھي ڇا ۽ بعد ۾ سندس ڪمن ۽ ڪرشمن بابت مان بھ اگيٿون وانگر پھريائين کيس ائين چيو ھو تھ پيار ھڪ طاقتور ديوتا آھي ۽ اھو بيحد حسين بھ آھي. پر ھن مون کي ائين دليل ڏنا ۽ ٿابت ڪري ڏيکاريو، جيئن مون اگيٿون کي ثابت ڪري ڏيکاريو تھ پيار خود نھ تھ سھڻو آ ۽ نھ ئي سٺو.

”ڊايوٽما، تنھنجو مطلب ڇا آھي؟“ مون پڇيو ھو“ ڇا پوءِ پيار برو ۽ بدصورت آھي؟“ ”ماٺ! عقل ڪر. اھڙيون ڳالھيون ڪبيون آھن؟“ ھن کان رڙ نڪري وئي.“ ڇا تون ائين ٿو سمجھين تھ جيڪا شيءِ خوبصورت نھ آھي تھ اھا لازمي طرح بدصورت ئي ھوندي؟“ ”ھائو، مان تھ ائين ئي ٿو سمجھان.“ مون چيو، ”۽ اھو تھ جيڪو ڏاھو نھ آھي سو جاھل آھي؟ ڇا توکي خبر نھ آھي تھ ڏاھپ ۽ جھالت جو وچ بھ آھي؟“ ”ڀلا اھو ڇا آھي؟“ درست خيال / راءِ، جن جي لاءِ ڪي دليل نھ ھوندا آھن.“ ھن وراڻيو ”۽ سمجھھ، ڄاڻ يا علم غير منطقي ۽ بغير دليلن جي ٿيندو ئي ناھي. وري انھن کي جھالت ڪوٺڻ بھ اوتري ئي غلطي ٿيندي، ڇو تھ جھالت تھ سچ تائين پھچي ئي نھ ٿي سگھي. حقيقت ھيءَ آھي تھ درست خيال اھڙي شيءِ آھن جيڪي ڏاھپ ۽ جھالت جي وچ تي آھن.“ ”بلڪل سچ.“ مون وراڻيو، ”پوءِ ان تي ھوڏ ٻڌي نھ بيھھ تھ، اھو جيڪو خوبصورت نھ آھي سو لازمي طور بد صورت ھوندو. يا جيڪو چڱو نھ آھي، سو اوس برو آھي ۽ اھو بھ نھ سمجھي ويھھ تھ پيار جيئن تھ سھڻو ۽ سٺو نھ آھي، سو لازمي طرح بدصورت ۽ برو ھوندو. پر اھو انھن ٻنھي جي وچ واري ڪا شيءِ آھي.“ ”پر پوءِ بھ،“ مون چيو ”سڀ ماڻھو ائين سمجھن ٿا تھ ”پيار“ ھڪ عظيم ديوتا آھي.“

”ڀلا جڏھن تون چئين ٿو تھ سڀ ماڻھو، تھ تنھنجو مطلب ڇا آھي تھ اھي ماڻھو جيڪي سندس باري ۾ نھ ٿا ڄاڻن يا اھي بھ ان ۾ شامل آھن، جيڪي سندس باري ۾ ڄاڻن ٿا؟“ ”منھنجو مطلب آھي سڀ جا سڀ“ ھوءَ کلي ويٺي ۽ چيائين، ”سقراط مون کي سمجھھ ۾ نھ ٿو اچي تھ آخر اھي ڪيئن ان کي عظيم ديوتا چوندا، جيڪي اھو ئي نھ ٿا مڃين تھ ھو ڪو ديوتا بھ آھي.“ ”اھي وري ڪير آھن؟“ مون پڇيو، ”ھڪ تون“ ھن چيو، ”ٻي مان.“ ”اھو ڪيئن ٿو ٿي سگھي.“ .اھو بلڪل سولو ۽ چٽو بيٺو آھي.“ ھن وراڻيو ”ڇو تھ تون پاڻ ئي اھو مڃيندين تھ ديوتا خوبصورت ۽ خوش آھن. ڇا تون نھ چوندين؟ ڇا تون اھڙي جرئت ڪري چئي سگھندين تھ انھن مان ڪو ديوتا خوبصورت ۽ خوش نھ آھي؟“ ”قطعي نھ ”مون وراڻيو. ”۽ خوش ھجڻ مان تنھنجي مراد انھن وٽ سٺائي ۽ سونھن جو موجود ھجڻ آھي؟“ ”يقينا“ ”پر تون تھ اھو قبولي چڪو آھين تھ پيار وٽ انھن شين جي اڻاٺ آھي. تنھنڪري ئي ان کي سٺائي ۽ سونھن جي سڌ ۽ گھرج آھي.“ ”ھائو مون ائين مڃيو آھي.“ ”تھ پوءِ اھو ديوتا ڪيئن ٿو ٿي سگھي، جنھن وٽ سٺائي ۽ سونھن جو ڪو حصو پتي ئي ڪونھي؟“ ”پوءِ تھ ائين ٿو لڳي تھ ھو ديوتا نھ ٿو ٿي سگھي.“ ”ٺيڪ بلڪل ٺيڪ پوءِ ھاڻي تون پاڻ ئي ڏس تھ تون خود، پيار جي ديوتا ھجڻ جو انڪاري آھين.“

”پوءِ آخر پير آھي ڇا؟“ مون پڇيو ”ڇا اھو امر آھي؟“ ”نھ بلڪل نھ“، ”ڀلا ڇاھي؟“ ”جيئن مان اڳ ۾ بھ ھڪ مثال ڏنو. اھو نھ فاني آھي ۽ نھ لافاني، پر انھن ٻنھي جو وچ آھي.“ ”ڊايوٽما! پر آخر اھو ڇا آھي؟“ ”اھو ھڪ عظيم جذبو آھي، سقراط ۽ ھر اھا شيءِ جيڪا جذبي جھڙي ھوندي آھي سمجھائيندو آھي. انسانن وٽان عبادتون ۽ قربانيون ۽ ديوتائن وٽان حڪم ۽ بخششون، پنھنجي اھڙي وچٿري حيثيت ھجڻ ڪري، ھو ٻنھي يعني انسان ۽ ديوتا جي وچ واريءَ ورھائيندڙ وٿي کي ڀري ٿو ۽ سڀ کي جوڙي ھڪ ڪري ٿو ۽ ھن جي ڪري ئي پيغمبرن، پنڊتن ۽ پروھتن کي الھام، وديا ۽ ڪرامتون اچن ٿيون، قربانين ۽ ريتن رسمن ۾ سندن جادو منتر، ٽوڻا ڦيڻا، دعا تعويذ ۽ سمورا فن ۽ ھنر، ھن جي ڪري ئي آھن. ڇو تھ خدا سڌو سنئون انسانن سان لھھ وچڙ ۾ نھ ايندو آ. پر انسانن جو ديوتا سان ۽ ديوتائن جو انسان سان سمورو رابطو ۽ ميلاپ ان پيار ذريعي عمل ۾ اچي ٿو. پوءِ ڪڏھن ننڊ ۾ يا جاڳڻ مھل. ڪو ماڻھو جيڪو انھن معاملن ۾ مھارت رکي ٿو. سو روحاني انسان سڏجي ٿو، جڏھن تھ باقي اھي ماڻھو جن جي ڏاھپ ۽ مھارت ٻين معاملن جھڙوڪ وڻج واپار يا دستڪاري تائين محدود آھي، سي عام رواجي آھن. ھاڻي اھڙي وچٿري قسم جا جذبا گھڻا بھ آھن ۽ مختلف بھ ۽ انھن منجھان ھڪڙو آھي پيار.“

”ڀلا ڪير سندس پيءُ ھيو.“ مون پڇيو، ”۽ ڪير سندس ماءُ ھئي.“ ”اھو بھ ھڪ ڊگھو قصو آھي“، ھن وراڻيو. ”پر تنھن ھوندي بھ مان توکي ٻڌائيندس. جڏھن ايفروڊائيٽ ڄائي تھ ان ڏينھن تي ديوتائن دعوت ڪئي. مھمانن ۾ ھڪڙو ديوتا پورس يا جھجھائي / حرفت بھ ھيو، جيڪو ھيٽس يا ايجاد (19) جو پٽ آھي. جڏھن مانيءَ جو دور ختم ٿيو تھ جيئن اڪثر اھڙن موقعن تي ٿيندو آھي. غربت، خير وٺڻ لاءِ اچي در تي سئن ھنئي. ان مھل جھجھائي / حرفت ديوتا تمام گھڻو امرت پيئڻ ڪري صفا خمارن ۾ ھيو. تن ڏينھن ۾ شراب اڃا ڪو نھ ھيو. ھو گھمڻ جي خيال کان زيوس ديوتا جي باغ ۾ ويو تھ کيس گھري ننڊ اچي وئي. غربت پنھنجي تنگ حالت ۽ زندگي کي بھتر بنائڻ لاءِ اھو سوچيندي تھ کيس ڪو اولاد نصيب ٿئي. ھڪڙي رٿ رٿي، ۽ ھوءَ وڃي جھجھائي / حرفت جي پاسي ۾ سمھي پئي ۽ ائين ھو پيار سان ڳورھاري ٿي.

”سو پيار جيئن تھ ايفروڊائيٽ جي ڄمڻ واري ڏينھن تي پيٽ ۾ پيو سو ھي سندس تعبيدار ۽ خدمتگار آھي ۽ فطرتا کيس خوبصورتيءَ لاءِ اندر ۾ تڙپ ۽ عشق آھي ڇو تھ ايفروڊائيٽ خود خوبصورت آھي. وري جيئن تھ جھجھائي / حرفت سندس پيءُ، ۽ غربت سندس ماءُ، سو سندس خصلتون، گڻ اوصاف ۽ ڀاڳ بخت بھ اھڙا ئي آھن. پھرين پھرين ڳالھھ تھ ھو سدائين سڃو ۽ غريب ھوندو آ. حالانڪھ گھڻا ماڻھو کيس نازڪ نفيس ۽ حسين سمجھندا آھن، پر اھي ٻئي خصلتون ھن کان ڪوھين ڏور آھن. ھو سخت جان ۽ ميرو گدلو ھوندو آھي. نھ ھوندي اٿس پيرن ۾ ”جتي“ نھ اٿس رھڻ لاءِ ڪو گھر. اگھاڙي آسمان ھيٺان بنا ھنڌ ٽپڙ جي، ڌرتيءَ تي گھرن جي درن اڳيان ۽ گھٽين ۾ سمھندو وتندو آھي ۽ پنھنجي ماءُ وانگر سدائين مشڪلاتن، پريشانين ۽ تنگيءَ ۾ گذر اٿس. پر پنھنجي پيءُ جھجھائي / حرفت جي حوالي سان منجھس ان جھڙيون خصلتون بھ آھن. ھو رٿون رٿيندو آھي تھ ڪيئن پنھنجي لاءِ سونھن ۽ سٺائي کي ھٿ ڪري. سدائين ھڪڙي نھ ٻي اٽڪل گھڙيندو رھي ٿو. ڏاھپ جي ڳولا ۾ سرگردان، تدبيرون وٽس کوڙ، ڏاھپ ۽ فلسفي جو سڄي عمر لاءِ ٻڌکو عاشق. ماھر جادوگر، ڪامڻگور، ۽ ھڪ سچو سافسٽ، ھو پنھنجي فطرت ۾ نھ فاني آھي نھ لافاني. پر ساڳي ئي ڏينھن تي ھڪ گھڙي. جڏھن ھو جھجھائي ۾ آھي تھ جيئرو آھي. آباد آھي، سائو آھي ۽ ٻي گھڙيءَ وري مئل آھي. ۽ ان کان پوءِ پنھجي پيءُ کان ورثي ۾ مليل مردانگي، ٻل ۽ سگھھ سبب وري زنده ٿي پوي ٿو، جيڪو ڪجھھ ھو ڪمائي ٿو. سو وري وڃائي ڇڏي ٿو. سو ھن وٽ نھ ڪا اميري ۽ سڪر آھي ۽ نھ غريبي ۽ ڏڪر آھي. ھو نھ ڏاھو آھي ۽ نھ ئي جاھل، پر انھن ٻنھي جو وچ آھي.

”سو معاملي جي حقيقت ھيءَ آھي: ڪو بھ ديوتا نھ ئي ڏاھپ جو متلاشي آھي ۽ نھ ئي ڏاھي ھجڻ جي سڌ رکي ٿو. ڇو تھ ھو اڳ ۾ ئي ڏاھو آھي، ۽ نھ ئي انسان کي ڏاھپ جي ڳولا ھوندي، جيڪو اڳ ۾ ئي ڏاھو آھي. ٻئي طرف نھ ئي ڪو جاھل ڏاھپ جي ڳولا ڪري ٿو ۽ نھ ئي اھڙي سڌ رکي ٿو. ڇو تھ جھالت جي اھا ئي تھ خرابي آھي تھ اھو ماڻھو جنھن وٽ نھ سونھن آھي نھ سٺائي، ۽ نھ ڪو عقل ۽ ذھن، سو پنھنجو پاڻ مان بلڪل مطمئن رھي ٿو. ھو ان شيءِ جي طلب ئي نھ ٿو رکي، جنھن جي کوٽ ئي کيس محسوس نھ ٿي ٿئي.

”پر ڊايوٽما“ مون پڇيو، ”پوءِ آخر ڏاھپ جا عاشق آھن ڪير، جيڪڏھن اھي جيڪي ڏاھپ جي ڳولا ۾ آھن، سي نھ ئي ڏاھا آھن ۽ نھ ئي جاھل؟“ ”ان جو جواب تھ ننڍڙو ٻار بھ ڏئي ويندو.“  ھن وراڻيو. ”اھي انھن ٻنھي جو وچ آھن، جيئن پيار آھي. جيئن تھ ڏاھپ بيحد خوبصورت شين منجھان ھڪ آھي ۽ پيار، خوبصورتيءَ جو پيار ئي ھوندو آھي. سو پيار لازما ڏاھپ جو عاشق آھي ۽ ڏاھپ جو عاشق ھجڻ، ڏاھي ۽ جاھل جي وچ ۾ ھجڻ جي برابر آھي. ۽ اھڙي حالت ۾ ھجڻ جو سبب، سندس ڄم بھ آھي. ڇو تھ سندس پيءُ تھ برابر شاھوڪار ۽ ڏاھو ھيو پر سندس ماءُ غريب ۽ بي عقل. منھنجا پيارا سقراط! اھا اٿئي پيار جي جذبي جي حقيقت، پيار بابت تنھنجي ويچار ۽ خيال ۾ غلطي بھ قدرتي ھئي ۽ جيتريقدر تنھنجي ڳالھين مان مون سمجھيو تھ توکان اھا غلطي ان مونجھاري جي ڪري ٿي تھ تو ائين سمجھيو تھ پيار عاشق نھ پر معشوق آھي، جنھن جي ڪري ئي تون ائين سمجھڻ تي مجبور ٿئين تھ پيار خوبصورت آھي. جڏھن تھ محبوب ئي اصل ۾ حسين، نازڪ، ڪومل، ڪامل ۽ مبارڪ ھوندو آ، پر پيار جو اصول ۽ حقيقت ڪجھھ ٻي ئي آھي ۽ اھڙي جيڪا مون ھينئر بيان ڪئي.“

”اي اجنبي خاتون“، مون چيو، ”تنھنجون ڳالھيون واقعي ويساھھ جوڳيون ۽ درست آھن. پر جيڪڏھن پيار جي حقيقت اھا آھي. جيئن تون ٻڌائين ٿي تھ پوءِ ڀلا اھو انسان لاءِ ڪھڙي ڪم ڪارج جو آھي؟“ ”سقراط، مان ھينئر توکي اھو ئي ٻڌائڻ ۽ سمجھائڻ جي ڪوشش ڪنديس. ان جي اصليت ۽ ان جي ڄم جي باري ۾ تھ توکي ٻڌائي چڪي آھيان ۽ تو اھو بھ مڃيو آھي تھ پيار خوبصورتي جو ئي ھوندو آھي. پر مثال جي ڳالھھ ڪير اسان کان ائين اچي پڇي تھ ”سقراط ۽ ڊايوٽما، خوبصورتي جي پيار مان مراد ڇا آھي؟“ مون کي سوال کي اڃا وڌيڪ واضح ڪري رکڻ گھرجي تھ ”جڏھن ڪو سونھن سان پيار ڪري ٿو تھ کيس ڇاجي گھرج ھوندي آھيئ“

”ان جي تھ اھا سونھن جيڪر ھن کي حاصل ٿئي“ مون کيس جواب ڏنو. ”پر پوءِ بھ.“ ھن چيو، .تنھنجي ان جواب مان وري ھڪ سوال اڀري ٿو. ان کي سونھن حاصل ڪرڻ مان ورندو ڇا؟“ مون کيس ٻڌايو تھ ان سوال جو مون وٽ، اتي جو اتي، ڪو جواب ڪونھي“، ”چڱو“ ھن چيو، ”ڀلا مان سونھن لفظ کي مٽائي ان جاءِ تي ”سٺو“ لفظ استعمال ڪيان ٿي ۽ سوال کي ھڪ دفعو وري ورجايان ٿي ”اھو جيڪو سٺائي جو عاشق آھي، سو سٺائي سان پيار ڇو ٿو ڪري؟“ ”سٺائي کي حاصل ڪرڻ لاءِ“ مون وراڻيو، ”۽ کيس سٺائي کي حاصل ڪرڻ ڇا ملندو؟“

”ان سوال جو جواب ڏيڻ ۾ مون کي ڪا ڏکيائي نھ ٿيندي.“ مون وراڻيو، ”ھن کي خوشي ملندي.“

”بلڪل“ ھن چيو، ”ماڻھو خوش ان ڪري ھوندا آھن جو کين سٺائي حاصل ھوندي آھي ۽ جيڪڏھن ڪو ھڪ دفعو انھيءَ جواب تي پھتو تھ پوءِ ان سان اھا پڇا ڳاڇا بھ پنھنجي پڄاڻيءَ تي پھتي. ڇو تھ پوءِ ان سوال پڇڻ جي باقي ضرورت ئي نھ ٿي رھي تھ ماڻھو جي خوشي جي سڌ رکندا آھن تھ ڇو رکندا آھن؟ ڇو تھ جواب اڳ ئي طئھ ٿي چڪو.“ .تون درست آھين“ مون چيو.

”ڀلا تون ائين سمجھين ٿو تھ اھا سڌ ۽ اھو پيار جي سڄي انسانذات ۾ عام ھوندو آھي؟“ ڊايوٽما چيو، ”۽ اھو تھ سڀ ماڻھو سدائين سٺائي جي حصول جي سڌ رکندا آھن؟ تون ڇا ٿو چوين؟“ ”مان بھ بلڪل اھو ئي ٿو چوان“، مون وراڻيو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ