سيڪشن؛  فلسفو

ڪتاب: موڪلاڻي

باب: --

صفحو :6

39

هن جواب ڏنو ته، ڳالهه مڙيئي ساڳئي. پر پهريائين اسان کي هڪڙي غلطي ڪرڻ کان خبردار رهڻ گهرجي.

مون پڇيو ته، ڪهڙي غلطي؟

هن جواب ڏنو ته، بحث کي ڌڪارڻ واري غلطي، جيئن ماڻهو ترش مزاج ٿي پوندا آهن، ڇو ته بحث کي ڌڪارڻ اسان لاءِ سڀ کان وڏي مصيبت آهي. بحث لاءِ حقارت ۽ ترش مزاجي ساڳين سببن مان پيدا ٿينديون آهن. پوئين ڳالهه تڏهن پيدا ٿيندي آهي جڏهن ڪنهن ماڻهوءَ ۾ بيحد بيواجبي اعتقاد رکيو ويندو آهي، جنهن کي سندس دوست ڀائيندو آهي ته بلڪل سچار، صادق، ۽ اعتبار جوڳو آهي، ۽ جڏهن ته جلدئي پوءِ ظاهر ٿيندو آهي ته هو خراب ماڻهو آهي ۽ اعتبار جو لائق بلڪل ڪين آهي. ائين وري وري ٿيندو آهي، ۽ جڏهن ڪنهن ماڻهو کي هي تجربو گهڻا دفعا ٿيندو آهي، خاص ڪري انهن جي هٿان جن لاءِ هو ڀائيندو آهي ته سندس سڀ کان ويجها ۽ پيارا دوست آهن، ۽ جڏهن هو اهڙن گهڻگهرن سان تڪرار ڪري ويهندو آهي، ته پوءِ هو سڀ ڪنهن انسان کي ڌڪاريندو آهي ۽ ڀائيندو آهي ته انهن مان ڪنهن ۾ به شرافت نه آهي. تو ائين ٿيندي ڪين ڏٺو آهي؟

مون چيو ته، هائو، تحقيق.

هن چيو ته، اها ڳالهه خواري جهڙي ڪين آهي؟ ۽ اهو ثابت ڪين آهي ته اهڙو ماڻهو انساني فطرت سمجهڻ سواءِ انسانن سان رغبت رکڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. جيڪڏهن هن انساني فطرت سمجهي هجي ها ته جيڪر هو ڄاڻي ها ته، حقيقت ۾ چڱا ۽ خراب انسان بلڪل ٿورا آهن، ۽ انسانن جو وڏو تعداد نڪي چڱو آهي ۽ نه ئي خراب.

مون پڇيو ته، تنهنجو مطلب ڇا آهي؟

هن جواب ڏنو ته، بس ايترو جيڪي برابر آهي بنهه وڏين ۽ بنهه ننڍين شين جي نسبت سان. تنهن کان ڪا وڌيڪ عجيب ڳالهه تڏهن ليکبي آهي، جڏهن اسان کي ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڪو ماڻهو يا ڪتو، يا ڪا ٻي شيءِ جا يا ته بنهه وڏي هوندي آهي يا بنهه ننڍي هوندي آهي؟ يا وري، اڃان به اڻلڀ ڳالهه اها هوندي آهي، جڏهن ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڪو ماڻهو بنهه تکو يا ڍرو آهي، يا بنهه ڪميڻو يا بنهه محترم آهي، يا وري بنهه ڪارو يا بنهه اڇو آهي، تو نه ڏٺو آهي ته، انهن سڀني حالتن ۾ نهايت درجي واريون شيون اڻلڀ ۽ ٿوريون هونديون آهن، ۽ رواجي درجي واريون جام ۽ گهڻيون هونديون آهن؟

مون جواب ڏنو ته، هائو، تحقيق.

هن جواب ڏنو ته، ۽ ساڳئي طرح، جيڪڏهن گنهگارن ۾ مقابلو ٿئي ته، تون نٿو ڀائين ته ڏسڻ ۾ ايندو ته سخت گنهگار ڪي ٿورا آهن؟

مون چيو ته، شايد ائين ئي ٿيندو.

هن جواب ڏنو ته، هائو، ائين ئي ٿيندو، پر هي نقطو نه آهي جنهن ۾ دليل ماڻهن جي مثل آهن. توئي هن نقطي جي بحث تي مون کي آندو آهي. تمثيل هيءَ آهي جڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن مباحثي کي سچو ليکي ٿو، جيتوڻيڪ مباحثي جي فن کان غير واقف آهي، ۽ پوءِ سگهوئي، برابر يا غلط طرح، ڀانئي ٿو ته اهو صحيح نه آهي، ۽ جڏهن هن سان هر هر ائين ٿئي ٿو، تڏهينهو نيٺ مباحثي ۾ اعتبار رکڻ بلڪل ڇڏي ڏئي ٿو. توکي خبر آهي ته جيڪي ماڻهو پنهنجو وقت بحث ڪرڻ ۾ صرف ڪندا آهن. سي نيٺ سمجهندا آهن ته، هو سڀني ماڻهن کان وڌيڪ عقلمند آهن، ۽ هو ڀائيندا آهن ته فقط هنن ئي لڌو آهي ته ڪٿي به، مباحثي ۾ يا شين ۾ درستي يا خاطري ڪانهي. ۽ هر هستي، يوريپس جي وهڪرن وانگر، سدائين ڦير گهير جي حالت ۾ آهي، ۽ ڪڏهن به ڪا گهڙي ماٺ ۾ نه ٿي رهي.

مون جواب ڏنو ته، هائو، اها ڳالهه بلڪل برابر آهي.

هن چيو ته، فيڊو، ۽ جيڪڏهين ڪو مباحثي جو طريقو اهڙوهجي جو سچو هجي، ۽ خاطري ڏياريندڙ به هجي، ۽ جو اسان جو ضمير سمجهي به سگهي، ته پوءِ وڏي ڏک جي ڳالهه نه ٿيندي، جو جيڪڏهن ڪو ماڻهو، جنهن جي سامهون ڪي دليل آيا آهن جي هڪڙي وقت هن کي سچا نظر آيا ۽ ٻئي وقت غلط، سو نيٺ قلب جي ڪڙائي وچان سڀ ڏوهه، پنهنجي مٿان ۽ پنهنجي ناسمجهيءَ مٿان رکڻ بدران، مباحثي تي رکي، ۽ پنهنجي بچيل حياتي مباحثي کي ڌڪارڻ ۽ هن جي شڪايت ڪرڻ ۾ صرف ڪري، ۽ حق ۽ حقيقت جو علم وڃائي ويهي.

مون ورندي ڏني ته، تحقيق، اها ڳالهه وڏي ڏک جهڙي ٿيندي.

 

40

هن چيو ته، تڏهن پهريائين اسان کي خبر ٿيڻ گهرجي ته جيئن اهو خيال اسان جي اندر ۾ نه پيهي وڃي ته سڄو مباحثو گهڻو ڪري ٺيڪ نه آهي. ان جي بدران اسان کي سمجهڻ گهرجي ته اسين پاڻ اڃا نادرست آهيون. ۽ اسان کي مردن وانگر چاهه سان درست ٿيڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. منهنجا دوستو، توهان کي اها ڪوشش پنهنجي ايندڙ سموريءَ حياتيءَ جي ڪري ڪرڻ گهرجي، ۽ مون کي پنهنجي موت جي ڪري، ڇو ته مون کي ڊپ ٿو ٿئي ته هن وقت آءُ موت ڏانهن فيلسوف وانگر نهاري نٿو سگهان؛ آءُ هن وقت تڪرار ڪرڻ جي حالت ۾ آهيان، انهن اڻ پڙهيلن ماڻهن وانگر جيڪي جنهن سوال نسبت بحث ڪندا آهن ته انهيءَ جي درستيءَ ڏانهن ڪوبه ڌيان نه ڏيندا آهن، بلڪه بحث هلندي رڳو اهو خيال هوندو اٿن ته ٻڌندڙن کي هائو ڪرائجي ته هو درست آهن. ۽ آءُ ڀانيان ٿو ته اڄ آءُ انهن کان فقدط هڪڙي ڳالهه ۾ علحدو يا الڳ آهيان. يعني پنهنجن ٻڌندڙن کي هائو ڪرائڻ ۾ ته آءُ درست آهيان، سو تنهنجو آءُ خيال ڪونه ڪندس، بحث هلندي ائين ٿيو ته واهه، نه ته ٺهيو؛ پر پاڻ کي انهيءَ ڳالهه تي آڻڻ جو سچ پچ مون کي وڏو ويچار آهي. ڇو ته ڏسو، پيارا دوستو، منهنجو مباحثو ڪهڙو نه خود مطلبيءَ تي بيٺل آهي. جيڪڏهن جيڪي آءُ چوان ٿو سو درست آهي، تڏهن ته لٿي پٿي مرڻ کان اڳ واري مدي ۾ واويلا نه ڪرڻ سان، آءُ ٻيهر پنهنجن دوستن کي گهٽ اهنج رسائيندس. ۽ بي خبري سدائين لاءِ ڪين هلندي- جي ائين هجي ها ته وڏي مصيبت ٿئي ها- اها جلد ختم ٿي ويندي. هن چيو ته، سمئس ۽ ڪيبيز، آءُ مباحثي ڏانهن ٻيهر اچان ٿو. ۽ اوهين جيڪڏهن منهنجي صلاح وٺو ته، سقراط جو خيال نه ڪجو، پر حق ڏانهن ڌيان ڏجو؛ ۽ اوهين مون سان متفق راءِ تڏهن ٿجو، جڏهن سمجهو ته جيڪي ڪجهه آءُ چوان ٿو سو درست آهي؛ نه ته اوهان وٽ جيڪو به دليل هجي تنهن سان منهنجي سامهون ٿجو؛ ۽ خبردار رهجو ته، متان آءُ پنهنجي ڳالهه مڃائڻ جي فڪر ڪري، اوهان کي ۽ پاڻ کي ٺڳيان، ۽ ڏينڀوءَ وانگر پوئتي فقط ڏنگ ڇڏي هليو وڃان.

 

41

هن چيو ته، هاڻي اچو ته ڪم هٿ ۾ کڻون، ۽ پهريائين، جيڪڏهن اوهين ڀانيو ته مون اوهان جون حجتون وساري ڇڏيون آهن ته اهي وري ٻڌايو. آءُ ڀانيان ٿو ته، سمئس کي خوف ۽ شڪ آهي ته روح جيتوڻيڪ جسم کان وڌيڪ مقدس ۽ اعليَ آهي، تڏهن به هو هڪڙي همسازي (Harmony) جو قسم آهي، ۽ تنهنڪري متان جسم کان اڳ ناس ٿي نه وڃي. جيڪڏهن آءُ ڀلو نه آهيان ته، ڪيبيز قبول ڪري ٿو ته، روح جسم کان وڌيڪ جٽائدار آهي؛ پر هو چوي ٿو ته ڪوبه چئي ڪين سگهندو ته ڪو روح، گهڻائي دفعا گهڻن جسمن جوڙڻ بعد، پوئين جسم مان پاڻ ڇڏڻ وقت ناس ٿي نٿو وڃي، ۽ شايد موت جي معنيَ ئي کڻي هجي روح جو ناس ٿيڻ؛ ڇو ته جسم جو ناس ٿيڻ ته سدائين پيو ٿو هلي. سمئس ۽ ڪيبيز، آهي ڪجهه ٻيو، جنهن تي اسان کي غور ڪرڻو آهي؟

هنن ٻنهي قبول ڪيو ته، اهي ئي سوال آهن.

هن پڇيو ته، اسان جيڪي اڳي نتيجا ڪڍيا آهن، سي سڀئي اوهين رد ڪريو ٿا، يا فقط انهن مان ڪي؟

هنن جواب ڏنو ته، انهن مان فقط ڪي.

هن چيو، چڱو، اوهين اسان جي انهيءَ عقيدي بابت ڇا ٿا چئو، جنهن موجب علم يادگيري آهي، ۽ تنهنڪري اسان جا روح اسان جي جسمن ۾ قيد ٿيڻ کان اڳ ضرور ڪٿي حيات رهيا هوندا؟

ڪيبيز جواب ڏنو ته، مون کي انهيءَ عقيدي اڳي ئي چڱي طرح خاطري ڏياري هئي، ۽ هاڻي ڪوبه ٻيو عقيدو نه آهي، جنهن ۾ مون کي وڌيڪ ويساهه هجي.

سمئس چيو ته، ۽ منهنجو به اهو ئي خيال آهي؛ بلڪه تڏهن مون کي تمام گهڻو عجب لڳندو، جڏهن آءُ انهيءَ کي ڪڏهن کڻي ڦيرائيندس.

سقراط چيو ته، پر، منهنجا ٿيبيس وارا دوست، توکي اهو خيال بدلائڻو پوندو، جيڪڏهن تنهنجو هي رايو بيهڻو آهي ته، همسازي (Harmony) هڪڙي مرڪب چيز آهي، ۽ روح جسم جي عناصرن جي پوري ميلاپ مان جڙيل همسازي (Harmony) آهي. تون پاڻ کي ائين چوڻ جي اجازت ڏئي ڪين سگهندين ته ڪو همسازي (Harmony) انهن شين کان اڳ حيات هوندي، جن مان هوءَ جڙي آهي؟ تون ائين ڪري سگهندين؟

سقراط! بلڪل نه.

پر تون ڏسين ٿو ته تنهنجن لفظن مان هيءَ معنيَ نڪري ٿي ته روح انسان جي جسم ۽ شڪل ۾ اندر اچڻ کان اڳ حيات هو، ۽ تنهن هوندي به هو اهڙن عنصرن مان جڙيل آهي جيڪي اڃا حيات نه هئا؟ تو واري همسازي (Harmony) اهڙي نه آهي جهڙيءَ سان تون هن کي ڀيٽين ٿو. سرندو ۽ تارون ۽ آواز، سر ۾ اچڻ کان اڳ ۾ ئي زنده هئا؛ ۽ همسازي (Harmony) سڀني کان پوءِ پيدا ٿي ٿئي، ۽ سڀني کان اڳ ۾ ناس ٿي ٿئي. تنهنجو هي ويساهه تنهنجي ٻئي عقيدي سان ڪيئن ڀچي ايندو؟

سمئس جواب ڏنو ته، اهي ڪين ڀچندا.

هن چيو ته، ۽ تنهنڪري همسازي (Harmony) بابت دليل ۾ اختلاف جي جاءِ هئڻ نه گهرجي.

سمئس چيو ته، تحقيق، نه.

هن چيو ته، پر تنهنجي دليل ۾ اختلاف آهي. توکي فيصلو ڪرڻ کپي ته تون ڪهڙو عقيدو رکندين، علم يادگيري آهي، ڪين روح هڪڙي همسازي (Harmony) آهي.

هن جواب ڏنو ته، سقراط، ضرور پهريون رکندس. پويون ڪڏهن به منهنجي اڳيان ثابت نه ٿيو آهي؛ اهو فقط ممڪن ۽ چڱن سببن تي بيٺل آهي، جن جي ڪري هو عام ماڻهن جو رايو ٿي پيو آهي. مون کي معلوم آهي ته جن عقيدن جون ثابتيون ممڪن ڳالهين تي بيٺل هونديون آهن، سي دولابي هوندا آهن، ۽ اهي، جيڪڏهين خبردار نه رهبو ته، جاميٽريءَ ۾ توڙي ٻيءَ سڀ ڪنهن ڳالهه ۾، اڪثر ڪري گمراهه ڪندا آهن. پر يادگيري ۽ علم وارو عقيدو اهڙي بنياد تي بيٺل آهي جو اعتبار تي دعويَ ڌري سگهي ٿو. اسان قبول ڪيو هو ته روح جسم ۾گهڙڻ کان اڳ زنده آهي، ۽ انهيءَ ڳالهه جي ايتري قدر خاطري آهي جيتري انهيءَ جوهر جي، جنهن جو نالو آهي خالص هستي. ۽ آءُ ڀانيان ٿو ته آءُ انهيءَ جوهر ۾ حق جي ڪري ۽ پوريءَ گواهيءَ جي ڪري اعتبار رکان ٿو. ۽ آءُ سمجهان ته انهيءَ ڪري نڪي آءُ پاڻ کي ۽ نڪي ڪنهن ٻئي کي اجازت ڏئي سگهندس ته چئجي ته روح هڪڙي همسازي (Harmony) آهي.