باب يارهون

جهان آرا ۽ جهان خان مڪتب ۾

جهان آرا ۽ جهان خان ٻيئي، پنجن سالن کان مٿي ٿي ويا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ملان ايندو هون، جو باب پڙهائي ويندو هون. ملان ويندو هو ته هي ٻيئي پنهنجا باب شروع ڪري ڏيندا هئا. جتي ڏسبو هونِ، اتي يا ته ويٺا راند ڪندا هئا، يا پاڻ ۾ مٺڙيون مٺڙيون ڳالهيون ويٺا ڪندا هئا. محلات ۾ اندر هڪ ايڏو اتانهون ٿلهو هوندو هو، جهڙو روهڙي اسٽيشن جو پلئٽفارم هو. ڪڏهن ڏسبو هو، ته ان جي ڪناري تي ڄنگهون لڙائي ويهي رهندا هئا ۽ پاڻ ۾ جيئن ڳالهڙيون ويٺا ڪندا هئا، تيئن انهيءَ ڍار تي ڄنگهون به پيا لوڏيندا هئا. هُو پنهنجين ڳالهين ۾ اهڙا ته محو هوندا هئا، جو ٻي ڳالهه جي خبر ئي ڪانه هوندي هين. ڳالهيون وري ڪهڙيون هونديون هين؟ ڪڏهن گُڏين جون ڳالهيون ڪندا هئا، ته ڪڏهن ڪنهن ٻيءَ راند جي پاڻ ۾ تجويز ڪندا هئا. انهيءَ ۾ هڪٻئي جي راندين تي بحث ڪندا هئا. ڪڏهن اهو فيصلو ڪرڻو هون ته ڪٿي ۽ ڪهڙي راند ڪجي. ايڏڙيءَ عمر ۾ هو ٻيون ڪهڙيون ڳالهيون ڪن ها؟

اهوئي سلسلو رهيو. نيٺ بادشاهه خيال ڪيو ته جهان خان کي آخر ته ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن سلطنت جو ڳرو بار کڻڻو آهي، جنهنڪري هن کي علم حاصل ڪرڻ ضروري آهي. جاهل بادشاهه مان ڪهڙي خوبي رسڻي آهي؟ دنيا ۾ علم سکڻ سڀ کان وڌيڪ ضروري آهي ـــ بادشاهن ۽ اميرن جي اولاد لاءِ. جيڪڏهن انهن کي تعليم ۽ تربيت نه هوندي، ته هو دنيا ۾ ڪهڙو سوجهرو ڪندا؟ پوءِ هنن ۽ وحشين جي وچ ۾ ڪهڙو تفاوت ٿيندو؟ بلڪ انهن جاهلن کي وري جو اَڻ مَئِي دنيا مٿي اچي ويندي، پوءِ ته هُو ڪنهن به طرح باز اچي نه سگهندا. هو اهي وحشتناڪ ڪم ڪرڻ شروع ڪندا جو سڄو ملڪ تنگ اچي ويندو.

اَڻ گهڙيل ڪاٺ، ڪڏهن به دروازي يا دريءَ، ميز يا ڪرسيءَ جو ڪم ڏيئي نه سگهندو. اهو ضروري آهي، ته ڪاٺ کي پهرين گهڙجي، پوءِ ان کي چيرجي. چيري پوءِ ان مان جيڪي ٺاهڻو آهي انهيءَ موجب ٽڪرا ٽڪرا ڪجي. تنهن کان پوءِ ان کي رندي سان صاف ۽ لسو ڪري جيئن ملائڻو هجي، تيئن ميخن سان ملائجي. جڏهن ميز يا ڪرسي ٺهي وڃي، پوءِ جتي ضرورت هجي، اتي رندي سان زياده لسو ڪجي. پاوا ته اڳيئي جنڊيءَ جو تاب جهلي آيا هوندا. جڏهن سجھو ڪم پورو ٿي ويو هجي، تڏهن روغن سان صاف ۽ ’پلئسٽر آف پئرس‘ سان پالش ڪري ان کي چمڪايو وڃي. جڏهن اهي سڀ ڳالهيون ٿي ٿيون وڃن، ته شيءِ ڪهڙي نه پيئي سيبائي ۽ دل کي وڻي؟ ماهيت ۾ ته اصل ڪاٺ آهي.

انسان کي به اڻگهڙيو ڪاٺ بڻجي هلڻو نه آهي. هن کي به چڱيءَ طرح گهڙڻ گهرجي ۽ جڏهن هن کي چڱيءَ طرح علم جي جنڊيءَ تي چاڙهبو، رندو هڻبو، پالش ڪبو ۽ پوءِ ماهر استاد هن کي تربيت جي ميخن سان جَڙيندو، تڏهن هو هڪ چڱو انسان بڻجي پوندو. انسان جي تعليم ۽ سڌاري جي ڪوشش تمام ضروري آهي. علم کان سواءِ ماڻهو آهي جهڙو انڌو: هو اکين سان کڻي ڏسي به سگهندو هجي، پر دل جي اکين سان ڏسي نه سگهندو، ته ڪهڙو فائدو؟

هي ته هڪڙي رواجي ماڻهوءَ واسطي اهم ۽ ضروري آهي، ته هو علم حاصل ڪري، پاڻ کي چڱيءَ طرح هلائي سگهي؛ پر اهو ماڻهو جنهن کي نه رڳو پاڻ کي هلائڻو آهي، بلڪ هو لکن ۽ ڪروڙن جانين جو محافظ ۽ هلائيندڙ ٿيڻو آهي، انهي واسطي ته فرض آهي، ته هُو علم حاصل ڪري ۽ اهو علم، جو کيس پنهنجي ڪاروبار هلائڻ لاءِ ڪارائتو ثابت ڪري. جهان خان به ڪنهن ڏينهن تخت تي ويهندو ۽ تاج پهريندو؛ تنهنڪري ضروري آهي ته هن کي اُها سکيا ملي، هُو اهو ادب ۽ اها تهذيب حاصل ڪري، ۽ هن کي ائين گهڙي، رندو هڻي ۽ روغن ڏيئي چمڪائجي، جو هو هڪ عمدو نمونو ٺهي وڃي.

اها سکيا ڪا هڪ ڏينهن ۾ ميّسر نه ٿيڻي آهي؛ اها سالن جا سال گهُري، ڪئين ماهر پنهنجو مٿو ماريندا. حڪيم سنائي غزنويءَ جي قول وانگر ته ’ڏينهن جا ڏينهن بيشمار انتظار ڪڍڻ کان پوءِ، مينهن جو ڦڙو سپن ۾ داخل ٿي، سچو موتي بنجي پوي ٿو هفتن جا هفتا کپن ته ڪپهه پيدا ٿئي، پڃجي سٽ ٿئي ۽ تنهن کان پوءِ يا ته ڪنهن سهڻي ماڻهوءَ جي سينگار جو ڪپڙو ٺهي پوي، يا ڪنهن شهيد جو ڪفن ٿئي؛ مهينن مٿي مهينا کپن، جو رڍ جي اُن مان ڪنهن بزرگ جو خرقو ٺهي يا گڏهه جو رسو جڙي؛ صديون کپن، جو سج جي اثر ڪري ڪو اصل پٿر بدخشاني لعل ٿي پوي يا يمني عقيق بڻجي پوي‘ ــ ساڳيءَ طرح سالن جا سال کپن، جو ڪو ٻار پنهنجي سٺيءَ طبع جي ڪري عالم ۽ عاقل فائق ۽ اضل ٿئي، جنهن جي گفتگو تي سوين حيران هجن ۽ جنهن جي ڪردار تي سندس عزيز ۽ خويش ناز ڪن.

علم پرائڻ ڪو سٿرو ڪم نه آهي: ٿلهي تي ويهي ڄنگهن لوڏڻ ۾ علم حاصل ٿي ڪونه سگهندو. تنهنڪري، جهان خان واسطي ضروري آهي، ته هو هاڻي علم حاصل ڪري ۽ ننڍي لاڪرئي انهيءَ ڳالهه جي پٺيان لڳي ته چڱو ـــ پر ڌار جيڪڏهن استاد اچي پاڙهيس ها ته اهو نوڪر بڻجي پويس ها. تنهن کان سواءِ ٻين ٻارن سان گڏ پڙهڻ ۾ ريس ۽ شوق پيدا ٿو ٿئي؛ خود استاد کي پاڙهڻ مان لذت اچي ٿي. هرهڪ ٻار کي علم حاصل ڪرڻ واسطي گڏ پڙهڻ ۾ زياده اُمنگ پيدا ٿي پوي ٿي. پهرين تعليم ته سڀني ٻارن کي ساڳي ئي ملڻي آهي. اڃا ڪي سال ته جهان خان کي لکڻ، پڙهڻ ۽ حساب سکڻا آهن، جي ٻين سان گڏ سکندو ته بهتر.

انهيءَ ڪري بادشاهه سلامت هن کي هڪ سٺي مدرسي ۾ موڪليو، جتي گهڻو ڪري سٺيءَ تعليم جي ڪري اميرن جا ٻار پڙهندا هئا. بادشاهه کي اهو به خيال آيو، ته جيڪڏهن جهان آرا به ساڻس گڏ ويندي ته پاڻ وڌيڪ شوق ٿيندس؛ تنهنڪري ٻنهي کي گڏ ساڳئي مدرسي ۾ موڪليو ويو.

هنن ٻنهي کي مدرسي تائين ڪا بگي يا سواري ڪانه ملي ۽ نڪو ڪو نوڪر ڪتاب کڻڻ واسطي مليو. بادشاهه کي اهو يقين هو، ته ائين علم حاصل ٿي نه سگهندو. ائين وڏن ماڻهن جي اولاد جا خيال خراب ٿين ٿا: هو پنهنجن هم سبق شاگردن جي صحبت کان عاري رهن ٿا. هنن جي دماغ کي اجايا وڏائيءَ جا خيال وڪوڙي وڃن ٿا. جيڪڏهن ڪنهن ڏينهن سواري دير سان آئي، ته مدرسي ۾ به دير سان ويندا. سبق جو خيال هنن کي پورو سورو هوندو آهي: هو رڳو پنهنجيءَ وڏائيءَ ۾ پورا هوندا آهن. ڪلاس ۾ به ٻين شاگردن سان گڏ ويهڻ نه چاهيندا آهن، ۽ انهن کان پاڻ کي اُتم سمجهي رواجي طرح نه ويهندا آهن. اهڙن ماڻهن لاءِ ڪجهه به پرائڻ محال آهي. جنهن ماڻهوءَ علم جي نهٺائيءَ جو پهريون سبق نه سکيو، اهو ڄڻ ڪجهه به نه سکيو ـــ آخر استاد خود به ڪي امير يا بادشاهه ڪونه هوندا آهن. هو گهڻو ڪري غريب ۽ رواجي ماڻهو هوندا آهن، جيتوڻيڪ کڻي هو علم ۽ فضيلت جا بادشاهه هجن. انهيءَ حالت ۾ اهڙن ماڻهن کي استاد جي اها عزت نه هوندي، جيڪا هئڻ گهرجي.

بادشاهه اهي سڀ ڳالهيون ڳڻي هنن کي مدرسي ڏانهن موڪليون. مدرسي جي مدير کي گهرائي حڪم ڏنائين ته جهان خان سان ڪابه رعايت نه ڪئي وڃي، ۽ هن کي عام ٻارن وانگر هلايو وڃي. فرمايائين ته جيڪڏهن هن سان ڪابه رعايت ٿي، ته سمجهبو ته هن سان دشمني ڪئي وڃي ٿي ۽ پوءِ انهيءَ ڳالهه تي سخت رنجش پيدا ٿيندي ــ اهو شرط مڃيو ويو. جهان خان ۽ جهان آرا روز گڏجي مدرسي ۾ ويندا هئا ۽ گڏ موٽندا هئا. ويندا هئا ته به پاڻ ۾ ڳالهيون ڪندا ويندا هئا ۽ موٽندا هئا تڏهن به ائين. ڪڏهن سبق جي ڳالهه ڪندا هئا، ڪڏهن استادن جي ۽ ڪڏهن وري پنهنجي همسبق سنگتين جي ــ هنن جي پٺيان پري کان هڪ خاص ايماندار نوڪر هنن جي جاچ رکندو ايندو هو.

جهان آرا ۽ جهان خان کي پڙهڻ جو ڏاڍو شوق هو. هو موٽندا هئا ته به گڏجي ويهي پڙهندا هئا. ڪا دقت هوندي هين، ته ڪنهن کان به پڇي حل ڪندا هئا. ٿوري ئي عرصي ۾ هُو سڄي ڪلاس جي ٻارن کان گوءِ کڻي ويا، ۽ پنهنجي استاد جا دلخواهه شاگرد بڻجي پيا؛ هُو پڻ ڏانهنِ زياده توجهه ڏيڻ ۽ هنن ٻنهي جي لياقت تي فخر ڪرڻ لڳو.

سڄي مدرسي ۾ هنن جي هوشياريءَ ۽ قابليت جي خبر پکڙجي ويئي. سڀ استاد ڏاڍا خوش ٿيا، ته جيڪڏهن سچ پچ جهان خان ڪو چڱو نالو ڪڍيو، ته هنن تي بادشاهه سلامت ڏاڍو راضي ٿيندو، ۽ کين چڱو انعام ڏيندو.

جهان خان ۽ جهان آرا جلد ئي فارسيءَ ۾ چڱا ماهر ٿي ويا. حساب به چڱا ايندا هئن؛ خاص ڪري جهان خان ته حسابن جو ڪوڏيو هو. سڀ استاد ائين چوندا هئا، ته رياضيءَ ۾ اهڙو شاگرد هنن نه ڏٺو نه ٻڌو. جلد عربي سکڻ شروع ڪيائون، ۽ صرف ۽ نحو جا قاعدا ۽ گردان به برزبان ڪري ڇڏيائون. حافظو ته اهڙو سٺو هونِ، جو ڪجهه به ياد ڪرڻو هوندو هونِ، ته ويرم ئي ڪانه ڪندا هئا. خدا سمجهه وري اهڙي سٺي ڏني هينِ، جو استاد هڪ دفعو سمجهائيندو هونِ، ته دلين تي نقش ٿي ويندو هون ـــ ڪيئن نه پوءِ اهڙا شاگرد جلد سکن ۽ پنهنجن استادن جو فخر ۽ ناز ٿئين؟

بعضي بادشاهه سلامت حساب وٺندو هونِ ۽ سندن ڪم ڏسي دل ۾ گهڻو خوش ٿيندو هو. ڪڏهن حامد به سندن امتحان وٺندو هو، ۽ هُو به هنن جي هوشياري ۽ قابليت ڏسي ڏاڍو سرهو ٿيندو هو. لطيف کان خبر پئي هئس؛ ته عابد جي جهان آرا سان ڏاڍي محبت هوندي هئي؛ تنهنڪري هن کي ڏسي خوشي ٿيندي هيس ـــ جهان آرا مان گويا هن کي پنهنجي وڇڙيل ڀاءُ جي بوءِ ايندي هئي ۽ هن کان اهائي سڪ لهندي هئي.

ڳچ ڏينهن گذريا، جهان خان ۽ جهان آرا جي قابليت وڌيڪ شهرت وٺندي ويئي. شهر ۾ ٻيا به مدرسا هئا جن ۾ گهڻائي قابل شاگرد هئا؛ اهي بعضي پاڻيهي، بعضي پنهنجن استادن سان گڏجي، هن مدرسي ۾ ايندا هئا ۽ اچي ڀيٽ ڪندا هئا، مگر هنن ٻنهي کان ڪير گوءِ کٽي؟ رفتي رفتي اها خبر بادشاهه سلامت کي پهتي، جنهن انهن سڀني شاگردن ۽ استادن کي سڏايو ۽ پنهنجي روبرو امتحان وٺرايو. حامد موجود هو، جنهن هنن جو امتحان ورتو. هي ٻيئي ڄڻا ڏاڍو چمڪيا ۽ سڀني کي شهه ڏيئي ڇڏيائون. بادشاهه ڏاڍو خوش ٿيو: جهان خان جي استادن کي خلعتون ۽ انعام ملي ويا؛ ٻين شاگردن ۽ استادن کي به نوازيو ويو ـــ ۽ حڪم ڪيو ويو ته اهي سڀ قابل شاگرد هڪ هنڌ ڪٺا ڪيا وڃن ۽ انهن کي قابل استاد ڏيئي عمدي ۾ عمدي تعليم ۽ تربيت ڏني وڃي ۽ انهيءَ مدرسي جو سڌو تعلق وزير صاحب سان رهي.

شاهي حڪم موجب هڪدم هڪ ننڍو مدرسو برپا ٿي ويو ـــ تمام ماهر عالم مقرر ڪيا ويا؛ سڀ تيز ۽ زِيرڪ شاگرد گڏ ڪيا ويا ـــ مدرسو ڏاڍي رونق وٺي ويو ۽ سڀڪو ڏسڻ لڳو ته هاڻي هن ڪسوٽيءَ ۾ ڪير ٿو زياده چمڪي. جهان خان ۽ جهان آرا جي طبع ۾ جو جوهر هو انهيءَ سان ڪير پڄي سگهندو؟ جهان خان ته خير، هڪڙي بادشاهه جو پٽ هو، جنهنڪري اهڙو تيز نڪتو هو، پر هوءَ غريب مالهيءَ جي ڌيءَ به ته ڪيئن ٿي اُڏاڻِي؟

هاڻي هو تواريخ، علم ادب، منطق ۽ فلسفن جا ڪتاب به پڙهڻ لڳا. هئا سي نوَن سالن جا، مگر علم ۾ يڪتا گوهر هئا. هو ٻين سڀني شاگردن کي لتاڙي پاڻ اڳتي وڌي ويا. هنن ۾ ايتري ته سمجهه ۽ هوشياري هئي، جو ويهن ورهين واري طالب علم ۾ نه هوندي. حامد سدائين هنن جي سنڀال ڪندو هو، ۽ هنن جي هوشياري ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو هو.

خدا جي قدرت، جو هن ٻنهي کي شڪل ۽ شبيهه به اهڙي سهڻي ۽ شاندار عطا ٿيل هئي جو جهڙنِ ٻيو ڪونه هو. قد سروَ وانگر ڊگهو ۽ سڌو، بدن مضبوط ۽ ڊولائتو، اکيون نرگس وانگر نشيدار ۽ ڪاريون جهڙا ڀؤنر، ڀرون جاڙا جهڙو مسجد جا محراب، پيشاني کليل، چپ سنهان ۽ سهڻا، نڪ چهنب وارو ڊگهو، ڏند موتين جهڙا دلبند، چهرو گول ۽ ڪنول گل جهڙو، ڳچي ڊگهي ۽ سهڻي ـــ مطلب ته ٻيئي چوڏهينءَ جا چنڊ هئا.

خدا اهڙيءَ سهڻيءَ صورت سان گڏ، جا سهڻي سيرت عطا ڪئي هئن، اها ته ڪنهن ٻئي کي نصيب نه هئي. هو تمام سهڻن لڇڻن وارا هوندا هئا ۽ سڀڪنهن کي پيا سيبائيندا هئا. سونهن ۽ سوڀيا سان گڏ جيڪڏهن انسان جا لڇڻ به سهڻا ٿا ٿين ۽ من موهڻي منهن سان گڏ جيڪڏهن سيرت به سهڻي شامل آهي ته ڪهڙو نه مزو! انهن ٻنهي شين سان گڏ ڌڻيءَ وري هنن کي علم به سٺو عطا ڪيو هو، تنهنڪري هنن ۾ ڪابه ڪمي ڏسڻ ۾ ڪانه ايندي هئي.

ڪير نه انهن ٽنهي ڳالهين جي اهڙي سهڻي ميلاپ تي خوش هوندو؟ بادشاهه سلامت ته قادر جي قرب تي قربان ۽ ٻلهار ويندو هو. مالهي ۽ سندس زال به تمام خوش ٿيندا هئا، حامد ته انهن کي ڏسي اهڙو خوش ٿيندو هو، جو ڪلاڪن جا ڪلاڪ هنن سان گڏ گذاريندو ۽ پاڻ وندرائيندو هو. ڏاڍي خواهش هوندي هيس ته جيئن جهان خان ۽ جهان آرا پاڻ ۾ گڏ گذارين ٿا، تيئن جيڪر وڏي هوندي به هو هڪ جسم ۽ هڪ جان ٿي وڃن ــــ مگر هو اهڙي ڳالهه ڪڍي نٿي سگهيو: خيال هوس ته گهڻا ماڻهو نه چاهيندا ته بادشاهه جو پٽ مالهيءَ جي ڌيءَ سان شادي ڪري. خود بادشاهه کي شايد اها ڳالهه نه وڻي. انهيءَ ڪري هو ماٺ ۾ رهيو.

باب ٻارهون

زاهد کي خط پهچڻ ـــ اميد

اڄ ته نااميديءَ جو لوهائون ڪوٽ ڀڄي پرزا پرزا ٿي پيو. پر اهو ڪهڙو غنيم چڙهي آيو، جنهن اهڙي زبردست فتح ڪئي؟ اڄ ته ڄڻ يعقوب کي مصر کان خبر آئي ته سندس يوسف، جنهن جي رت ڀريل قميص کيس ڏيکاري ويئي هئي، اهو ڪنهن به درندي جو شڪار نه ٿيو هو؛ بلڪ هُو ته مصر جو بادشاهه هو ـــ اڄ زاهد کي به خبر پهتي ته سندس نونهال پٽ رونق آباد جو وزير آهي؛ ۽ نه عدم جي ملڪ جو مهمان.

جڏهن زاهد، حامد جو خط پڙهايو، تڏهن خوشيءَ منجهان سندس رڳ رڳ بهار ٿي ويئي. هن کي پنهنجي يوسف جو پهراڻ پهچي ويو ۽ اهڙي ته خوشي ٿيس جو دل ڌڙڪڻ لڳس. آهستي آهستي اندر ويو ۽ پنهنجي گهر واريءَ کي خبر ڏنائين. راشد جي ماءُ کي به مبارڪ چيائين.

سندس گهر واريءَ کي پڪ نٿي ٿي، پر جڏهن خبر پيس ته ڪي خاص گهوڙيسوار اهو خط کڻي آيا هئا، ۽ انهن جي زبان ئي ٻي هئي ۽ يقين هو ته ڪنهن دوست دلداريءَ ڏيڻ واسطي ڪو ٺاهه نه ٺاهيو هو ـــ جيئن اڳي گهڻن ئي ڪيو هو ـــ ته ڏاڍي خوش ٿي. سڄي گهر ۾ عيد ٿي ويئي! مبارڪن جي ڌم مچي ويئي ۽ زاهد ته ڄڻ ڪپڙن ۾ ئي نه پيو ماپي. هاڻي عابد ۽ حامد سان ملڻ جي اميد ٿين. راشد جي ماءُ کي به پنهنجي پتيءَ ۽ ڀيڻ ۽ ڀاڻيجي سان ملڻ جي گهڻي خوشي ٿي. انهيءَ سٺيءَ خبر هنن کي تهتاز ڪري ڇڏيو ۽ سڀ غم لهي وين. راشد جا ٽپا ڏيڻ ۽ خط کي هر هر چمڻ ته ڪير ڏسي ها!

اهڙا سدورا قاصد ته شل ڪنهن وٽ اچن. زاهد ته انهن مبارڪ قاصدن تي جان ۽ جسو قربان ڪرڻ لڳو. هو ته پرينءَ جي پار کان پرت جو پيغام کڻي، ورهه ۽ وڇوڙي جو داغ ميٽڻ آيا هئا. رٺل رانجهن جي سنيهي آڻڻ واري جي ڪيئن نه عزت ۽ تعظيم ٿيندي؟ پر هنن شهسوارن جي نه رڳو زاهد ۽ هن جي گهر جي ڀاتين عزت ڪئي ٿي، بلڪ سڄي شهر جي سکرن به هنن جي تعظيم ڪئي.

شهر جي ماڻهن جو حامد جو احوال ٻڌو، سو ڏاڍو خوش ٿيا. حامد جو استاد آيو ۽ اچي خط پڙهيائين. حامد جا اکر سڃاتائين ۽ پنهنجي شاگرد جو اهڙي اوج تي پهچڻ جو احوال ٻڌي گد گد ٿي ويو ـــ اهو ته قدرت جو قانون آهي ته جڏهن ڪو شاگرد ڪنهن سٺي درجي تي پهچندو آهي ته استاد کي تمام گهڻي خوشي ٿيندي آهي؛ پر جي شاگرد رلي خراب ٿي ويو ته هن کي سخت ڏک ۽ رنج پهچندو آهي. سچي اُستاد جي حالت ته اها ٿيندي آهي. جيتوڻيڪ گهڻن شاگردن کي، جن کي استاد سندن چڱائيءَ واسطي کڻي تنبيهه ڪئي هوندي يا ڪندو هوندو، اهڙي قسم جو احساس ۽ پروڙ نه پوندي آهي. هو پنهنجي استاد کي خواهه مخواهه دشمن سمجهندا آهن.

زاهد جي خوشيءَ ۾ سڄو شهر خوش ٿيو. سڀ ماڻهو هن کي اچي مبارڪون ڏيڻ لڳا. زاهد جي پيشانيءَ تي پريشانيءَ جا گهنجَ ۽ نراسائيءَ جون ليڪون، هاڻي ڏسڻ ۾ ڪين پئي آيون. اُميد ۽ آسري جي ڪري هن جي حياتي هاڻي روشن ٿي پيئي هئي. درد ۽ غم جي اونداهي ميٽجي، هاڻي سوجهرو ٿي پيو هئس. اهڙيءَ نيڪ خبر جي سڳنڌ هن کي پئي واسيو ۽ هاڻي اها اُڪير ۽ اُڪنڍ هيس ته جلد پنهنجن نورچشمن کي هٿ ڪري؛ ويل اکين جو نُور لهي. هو خدا جي مٺڙي نالي تان صدقي پئي ويو، جنهن هن جي ويل دلڙي ورائي وڌي هئي. هو پاڻ کي اَڀاڳي سڏڻ جي عيوض ڀاڳ وارو سڏڻ لڳو. غيب کان مدد ملي هيس، جنهنڪري هو شڪرانو ڪرڻ لڳو.

قاصد جي هيترو مفاصلو لتاڙي آيا هئا، تن ڪجهه ڏينهن ساهه پٽيو. پوءِ هو عاجز ۽ ملول ٿيڻ لڳا ۽ وطن جي سڪ ۾ من ڀرجي آين. اکين مان ڳوڙها ڳڙي آين. مارئيءَ وانگر ملير جي محبت ماندو ڪري ڇڏين ۽ پنهنجن پهنوارن جي پياس اُڃائي ڇڏيو هونِ. اهڙي حالت ۾ هنن خيال ڪيو ته ڪيئن به ڪري هو وطن واپس وڃن.

هڪڙي ڏينهن سڀ سنڀري موڪل وٺڻ لاءِ زاهد ڏانهن ويا. موڪل گهريائون، مگر زاهد ڪجهه ڏينهن منت ڪري ٽڪاين. نيٺ ته اهي ڏينهن به پورا ٿيا ۽ زاهد کي موڪل ڏيڻي پئي. زاهد سکر ۽ هوند وارو ماڻهو هو. هن پنهنجن پيارن جي پار کان آيل قاصدن کي عمدا تحفا ۽ سهڻيون سوکڙيون ڏنيون ۽ خوب پهرايو ـــ هو انڪاري هئا، پر زاهد زور ڪري ڏنن.

عابد ۽ حامد واسطي به پدري شفقت جي ڪري ڪجهه تحفا موڪليا ويا. ماجد ۽ سندس ماءُ ڪو زاهد کان وسري ڪين ويا. هنن جي واسطي ته تمام وڌيڪ خوبصورت ۽ قيمتي شيون موڪليون ويون. ماجد جي واسطي اطلس؛ ڪيمخاب ۽ ابريشم جا ڪپڙا ۽ ڪيترا رانديڪا پڻ موڪليا ويا. سندس ڏاڏيءَ پڻ کيس اهڙيون ساڳيون شيون موڪليون، ۽ پنهنجي نُنهن ڏي به سوغاتون موڪليون. پٽن ڏي به دعا سان گڏ ڪجهه تحفا موڪليائين. ڀيڻ، ڀيڻ ڏي سوکڙيون موڪليون. راشد کي پنهنجو سوٽ ڏاڍو ياد هو، ۽ دل ائين پئي چيس ته ماجد سان اجھ ملي ته سڀاڻي تي نه رکي. هن وٽ جيڪي به پنهنجيون سٺيون شيون ۽ رانديڪا هئا، سي هن سڀ چڱيءَ طرح ٻڌي، پنهنجي پياري سوٽ ڏي موڪليا؛ ۽ پڻ ان کي، توڻي چاچي، چاچيءَ ۽ پيءُ کي پنهنجا هٿ اکري خط لکيا، جن ۾ هن پنهنجي محبت ۽ اشتياق چڱيءَ طرح ظاهر ڪيو. زاهد پٽن ڏي هن ريت خط لکايو:

”منهنجا پيارا جگر بندو! اوهان جي پيار ۽ پياس جي پيغام، سڪ ۽ سچائيءَ جي سنيهي، خير ۽ خوشيءَ جي خبر ۽ محبت ۽ موهه جي مڪتوب؛ منهنجي ماندي من کي قرار ڏنو. اوهان جي درد، منهنجيءَ دل کي اوندهه ۽ ماتم سان پُر ڪري ڏنو هو، ۽ نااميديءَ ۽ نراسائيءَ مون تي نه رڳو سخت حملو ڪيو هو، مگر ان سان گڏ مون کي بلڪل پنهنجي قبضي ۾ آڻي ڇڏيو هو. اوهان جي والده به وِره ۽ وڇوڙي وچان ڪنهن به وندر جي ويجهو نه هئي. ۽ هن جي حالت مون کان به وڌيڪ خراب هئي. اسان ائين سمجهيو ويٺا هئاسين ته يا ته اوهين نافرمان ۽ ناخلف ٿي الائي ڪهڙيءَ ڳالهه ۾ وڃي گرفتار ٿيؤ، يا ته خدانخواسته تقدير اوهان کي الائي ڪهڙي بحر ۾ اڇلايو هو، جتان عبور ڪرڻ اوهان کي اهنجو پئي لڳو ـــ انهيءَ کان وڌيڪ خوفناڪ ڳالهيون اسان جي دل تي هيون، مگر خدا جو شڪر آهي جو اسان جا اهي سڀ خيال خام ٿيا ۽ منهنجا نورچشم بلڪل نرمل ۽ نروار نڪتا، جنهنڪري نااميدي ۽ نراسائي، اسان وٽان پنهنجو سارو اسباب کڻي رمندي رهي.

”آءٌ پنهنجي بختاور ۽ روشن اقبال اولاد جي سموري خبر پڙهي ۽ ٻڌي از حد خوش ٿيس. ساڳيءَ طرح اوهان جا سڀ عزيز ۽ دوست به اهي خبرون ٻڌي تمام مسرور ٿيا. اسان سڀني خدا جي درگاهه ۾ شڪرانو بجا آندو ۽ پاڻ اها دعا گهري ته شل اوهان کي ڪوسو واءُ نه لڳي. اسان کي اوهان جي ملڻ جي تمام گهڻي حب آهي: آءٌ ته جيڪر هڪدم هليو اچان ها، ۽ سڄي ڪٽنب کي پاڻ ان کڻان ها؛ ڇاڪاڻ ته جي موسيٰ جبل تي نه ويو ۽ جبل موسيٰ ڏي ويو ته هڪ ئي ڳالهه آهي ـــ موسيٰ واسطي طوُرسينا تي معراج لکيل هو ۽ هن کي اهو ضرور ميّسر ٿيڻو هو، پوءِ ڀل ته هو پاڻ وڃي يا ڪو طوُر وٽس اچي. مگر آءٌ ڇا ڪريان؟ آءٌ لاچار ۽ نابين آهيان. راشد اڃا ننڍڙو ٻار آهي. اهڙيءَ حالت ۾ زنانا ماڻهو ساڻ ڪري، اهڙي دور دراز سفر تي هلڻ نٿو جڳائي ــــ نه ته اسان سڀني کي جيڪا سڪ آهي، انهيءَ جو اندازو ڪرڻ محال آهي.

”تنهن کان سواءِ، اسان جي پنهنجو گهر ٻار ڇڏي اوهان وٽ اينداسين ته گلا ٿيندي: چوندا ته ڪي اهڙا سڃا ۽ بکيا هئا، جو هاڻي پٽن جي روشن اقباليءَ جي خبر پئي اٿن، ته سڀ اوڏانهين سڻڀا ٽُڪر کائڻ لاءِ ڀڳا آهن. خود اوهان جي به شڪايت ٿيندي ته نابين پيءُ کي رلائي ماريو اٿن ـــ اهي سڀ خيال ڪري، لوڪ جي طعنن ۽ تنڪن جو ويچار دل ۾ رکي، اسان ايڏاهين اچڻ کان عاري آهيون. خود اوهان به اها ڳالهه محسوس ڪئي آهي ته ائين ڪرڻ مناسب نه ٿيندو.

”توهين ائين هرگز نه سمجهجو ته اسان کي اوهان جو خط پهتو ۽ اسان جي سڪ پوري ٿي ـــ هرگز نه. اسان اوهان جي ملڻ لاءِ پريشان آهيون ۽ اسين هاڻي اوهان جي ملڻ جي ئي اميد ۾ جيون ٿا: اسان کي قوي اميد آهي ته اوهين جلد اسان سان ملي اسان کي نهال ڪندؤ.

”آءٌ ٻيو اوهان کي ڇا لکان؟ فقط ايترو وري زور ڏيندس ته اوهين جيترو جلد ٿي سگهيوَ، اوترو جلد ايندا، جو انسان جي حياتيءَ تي ڀروسو نه آهي. اسان ٻيئي تمام ضعيف ۽ نحيف ٿي ويا آهيون ۽ رات ڏينهن اوهان جي جدائيءَ جي جلڻ اسان کي جلائي ڇڏيو آهي. تنهن کان سواءِ، ماءُ جنهن جي پيرن جي تريءَ هيٺان بهشت آهي، انهيءَ جي رضامندي ۽ خوشيءَ جو اوهان کي وڌيڪ خيال رکڻو آهي. ماءُ جهڙو قرب ۽ پيار ڪنهن کان به ملڻو نه آهي: ماءُ ئي بک ۽ ڏک سر تي کڻي پنهنجو ٻار پالي ٿي. هن جي ئي پياريءَ گود ۾ ٻار پلجي وڏا ٿين ٿا. تنهنڪري اوهان تي ضروري آهي ته اوهين جلد کيس ملي هن کي خوش ڪيو، ـــ ماءُ جي خوشي ربّ جي خوشي آهي.

”پياري ماجد سان ملڻ جي به ڏاڍي حب آهي. اميد ته اوهين سڀ خوش خورم هوندؤ ۽ جلد اسان سان ملندؤ.

ـــ ويراڳي، زاهد“

اهو خط بند ڪرائي زاهد انهن سوارن جي حوالي ڪيو، جي خط ۽ سوغاتون کڻي روانا ٿيا. انهن جي وڃڻ تي زاهد کي البت خيال ٿيو ۽ هو اڳئين وانگر جيڪر و ماتم برپا ڪري ڏئي ها، مگر هاڻي دل کي تسلي هئس ۽ اميد هئس ته هو پنهنجا پيارا پٽ وري ڏسندو ـــ اهوئي سبب هو جو هاڻي خوش گذارڻ لڳو ۽ جڏهن به پٽن جو خيال پوندو هوس ته چوندو هو ته ”خدا جي فضل سان جلد ميلو ٿيندو“.

بيشڪ نااميدي کي تمام زبردست طاقت آهي ۽ جڏهن هوءَ اها طاقت ڪم آڻي ٿي ته ٻيون سڀ طاقتون مات ڪيو ڇڏي. شل نه نراسائيءَ سان ڪنهن جو پابند اَٽڪي؛ پوءِ ان کان ڇٽڻ انسان کي محال ٿيو پوي: هو ڦٿڪندو گهڻو ئي، مگر هن جو ڦٿڪڻ اجايو آهي. هتي نه پڄي سگهجي ٿو ۽ نه وري ڀڄڻ واسطي ڪو گهٽ گهيڙ آهي. جڏهن انسان انهيءَ ڄار ۾ ڦاٿو ته اتانهون نڪرڻ آسان نه آهي.

اهڙو انسان هڪڙي جهاز جي مثال آهي، جو ڪنهن وڏي سمنڊ تي زمين جي نشان کان گهڻو پري آهي ۽ ڪنهن ڏورانهين ڏيهه ڏي پيو وڃي. اونداهي رات آهي، ۽ انهيءَ ڪاري ڪارونڀار ۾ چوطرف کڻي جو نهارجي ته آسمان ۾ ڪو تارو به ڪونه آهي. جنهنڪري ڪا اميد ٿئي ۽ هن کي ڏسي خوشي حاصل ٿئي. اهڙي انڌوڪار ۾ ڪجهه زبردست طوفان برپا ٿي ويو هجي: سڄو سمنڊ تلاطم ۾ اچي ويو هجي ۽ ماڻهو سڀ خوف ۾ پيا ڏڪندا هجن؛ جهاز هيٺ مٿي لهرن ۾ پيو لرزي، ۽ شايد ڪنهن ٽَڪر تي جلد لڳي پرزا پرزا ٿي پوي يا اونڌو ٿي ٻڏي وڃي. هزارها جانيون سمنڊ جي مڇين ۽ مانگرن جو شڪار ٿي وڃن ۽ سمورو قيمتي اسباب به سمنڊ جي تري ۾ وڃي پئي ـــ اڃا اها مصيبت پئي هلندي هجي، ته آسمان ۾ سخت گجگوڙ ۽ کِوڻ پيدا ٿي پوي. هڪدم سخت ۾ سخت بارش اچي ڪِريٖ ۽ انهيءَ سان گڏ بجلي جهٽڪا پيئي هڻي، سڀ خلاصي ۽ ٻيا ماڻهو هينئر پنهنجي حياتيءَ کان نااميد هجن ۽ پڻ جهاز جو ڪپتان پنهنجي حڪومت کان هٿ ڌوئي سڄي جهان جي حاڪم کي ٻاڏائيندو وتندو هجي. سڀ ماڻهو ويچارا دانهون ڪندا هجن ۽ پنهنجي مالڪ کي عجز ۽ نياز سان پيا وينتي ڪندا هجن، ۽ اها خبر ڪانه پوندي هجين ته جهاز ڪاڏي جو ڪاڏي پيو وڃي، ۽ باقي ڪيترو وقت آهي جو هو سڀ هلاڪ ٿين.

اهڙيءَ زبردست ڪشمڪش ۾ ڪنهن کي اميد هوندي ته هو ٿڙي ٿڦڙي وڃي ڪنڌيءَ تي پهچندو! پر ڌڻيءَ جي اها قدرت عجيب آهي جو ايتريءَ نااميديءَ ۾ هُو ڇا ڏسندا هجن ته هڪدم آسمان صاف ٿي ويو، پرهه ڦٽي ويئي، ۽ جهاز ٿوري زخم کان سواءِ بلڪل سالم آهي؛ ڪنڌي فقط ڪلاڪن جو پنڌ آهي، ۽ بندر به هڪ عجيب ۽ پر فضا منظر آهي. چوڌاري سبزي لڳي پيئي آهي، وڻ ٽڻ راتوڪي مينهن ۾ ڌوپي صاف ٿي پيا ٻهڪن. شهر به تختگاهه شهر آهي، جنهن جون اُچيون ماڙيون اهڙي وقت تي تمام خوشنما پييون لڳن.

اهڙيءَ شديد نااميديءَ کان پوءِ جو خدا جي اهڙي نعمت عطا ٿئي ته ڪهڙي نه خوشي ٿيندي! هو سڀ ماڻهو اهڙو ته خوش هجن، جنهن جو بيان ڪرڻ اوکو آهي. خوشيءَ وچان پيا گيت ڳائين ۽ پنهنجي بچائيندڙ جا شڪرانا پيا بجا آڻين. مبارڪباديءَ جو هُل متو پيو هجي ۽ سڀ ماڻهو ائين پيا ٻهڪندا هجن، جيئن بهار جي موسم ۾ گل. باقي فقط ڪنڌيءَ تي پهچڻو اٿن، جنهن کي جلد پهچڻ جي قوي اميد اٿن، زبردست نراسائيءَ ۾ جڏهن اهڙي اميد پيدا ٿي ويئي هجي ته نااميدي ان جي اڳيان ڇا گهري؟

اها ساڳي زاهد جي حالت آهي. هُو پنهنجي حياتيءَ جي جهاز تي سوار آهي. اڃا حامد جي هجر جو طوفان برپا ٿيل پورو ئي نه ٿيو آهي ته عابد جو جهوراڻو لڳو آهي، ۽ اهڙو جو ڄڻ ته سخت بارش ۾ بجلي ڪِري رهي آهي، انهيءَ ۾ زاهد کي نابينيءَ جو زخم ته پهچي ويو آهي، پر جلد هي جو اميد جو سبز باغ حمد جي خط ۽ قاصدن جي ڪتابت پيدا ڪيو آهي، اهڙو خوشيءَ جو باغ ڪو ورلي لڀندو. اهڙيءَ خوشيءَ ۾ اميد، مڙس جي دل کي قابو ڪري ڇڏيو آهي. هن کي يقين آهي ته ڄاڻ سندس جهاز ڪنهن خوشنما بندر تي لنگر هڻندو ۽ سالن جا وڇڙيا پٽ هن کي ملندا.

پوءِ نااميديءَ کي اهڙيءَ حالت ۾ ڪهڙي طاقت ٿيندي جو انهيءَ آس ۽ اميد سان مقابلو ڪري ان کي شڪست ڏيئي سگهندي؟ هرگز ڪابه نه. هينئر اميد جي سلطنت قائم آهي ۽ نراسائيءَ کي نراس رهڻو آهي. هينئر نااميديءَ کي حڪم ملي چڪو آهي ته جلد پنهنجو ٻوري بستر ٻڌي رواني ٿي وڃي. سندس وڌيڪ رهڻ جو ڪوبه ضرور ڪونه آهي. جلاوطنيءَ جو حڪم هن جي واسطي صادر ٿي چڪو آهي ۽ هاڻي هن کي هڪدم اوڏانهين وڃڻو آهي ۽ هن کي ڇا مجال آهي جو اهڙو حڪم نه مڃي؟

باب تيرهون

جهان آرا پردي ۾

ڪجهه ڏينهن گذريا، لطيف ۽ سندس گهر واريءَ کي خيال ٿيو ته جهان آرا وڏي ٿي هئي ۽ هن کي پردي ۾ ويهارڻ ضروري هو. ماڻهن ۾ به اها چؤٻول پئي هلي ۽ هُو پنهنجي معمولي دستور موجب گهڻائي بُنڊ ٻڌڻ لڳا. ڪو ڪيئن پيو چوي، ڪو ڪيئن. لطيف غيرت وارو انسان هو ۽ هن کي ماڻهن جو چؤٻول ۽ طعنيبازي ڪانه وڻي؛ پر بادشاهه سلامت کي ڪيئن چئي، اها ڳالهه ڏکي پئي لڳيس.

نيٺ ويچار ڪري وڃي حامد کي چيائين، جنهن سڄي ڳالهه ٻڌي کيس پهرين ته وعظ ۽ نصيحت ڪئي ته سندس خيال سڀ بيجا هئا ۽ ماڻهن جو سدائين اهو ڪم ئي رهيو هو ته وتن رڳو ڊنگ ڊاهيندا. انهن جو خيال ڪرڻ اجايو هو، ۽ لطيف جي ائين ڪرڻ مان جهان آرا جي تعليم کي نقصان جو انديشو هو. تنهن هوندي به نوَ ورهيه ڪا ايڏي وڏي عمر ڪانه هئي، جو خواهه مخواهه اهڙي سلڇڻي ٻار کي پردي ۾ بند ڪجي.

حامد گهڻو ئي پاڻ پتوڙيو، پر لطيف هڪ تي ٿي بيٺو. مجبور ٿي حامد بادشاهه سلامت کي عرض ڪرڻ واسطي وعدو ڪيو، ۽ لطيف اهو وعدو وٺي گهر ويو. حامد کي تمام گهڻا خيال وڪوڙي ويا ـــ دل ائين هرگز نٿي باسيس ته ڪو جهان آرا پردي ۾ ويهي پنهنجي تعليم کي قطع ڪري، ۽ جهان خان جي صحبت ٽوڙي. هن جي دل مان اميد ڇڏائي نه ويئي هئي. خيال هوس ته من ڪنهن ڏينهن ڪو چڱو گهاٽ گهڙجي پوي، مگر لطيف جو رايو موٽائڻ مشڪل ٿي لڳس. آخر هو پيءُ هو ۽ تنهنڪري وارث ۽ وس وارو.

حامد بادشاهه سلامت سان اهو ذڪر ڪيو ۽ هن کي سڄي حقيقت پيش ڪئي. اهڙيءَ حقيقت ملڻ سان بادشاهه سلامت کي ڪوبه چارو ڪونه هو ــــ جيتوڻيڪ هن جي دل کي اها ڳالهه نه پئي وڻي. مجبور ٿي بادشاهه سلامت به هائو ڪئي، ۽ لطيف کي اجازت ملي ته جهان آرا کي ڀلي پردي ۾ ويهاريو وڃي.

لطيف، جهان آرا کي پردي ۾ ويهاريو. هاڻي هوءَ گهر کان ٻاهر نڪرڻي نه هئي. چنڊ کي گرفت ٿيندي آهي ته ٿورو وقت؛ سج وٺبو آهي ته جلد ئي خلاص ٿيندو آهي، مگر هي سج ۽ چنڊ هميشہ واسطي وٺجي ويو. هاڻي هن جي روشنائي ۽ چمڪ، گرميءَ ۽ تاب مان ڪنهن کي به فائدو نه پهچڻو آهي. گهر جي چوديواري هن جو گذرگاهه بڻڻو آهي ۽ انهيءَ مہ لقا جو ديدار ڪنهن کي به نصيب نه ٿيڻو آهي.

جهان خان کي اڪيلو مدرسي وڃڻو آهي. جهان آرا جي لاثاني صحبت جنهن جي ڪري هن جو جوهر زياده تيز ٿيو هو، هاڻي هن کي ميّسر نه ٿيڻي آهي. هو تمام مونجهو ٿئي ٿو. جهان آرا جي يادگيري هن جي دل تان نٿي وڃي. ڪجهه وقت لاءِ ته هن کان ڪوبه ڪم ڪار ڪونه ٿو پڄي ۽ هُو پنهنجي اڪيلائي برداشت نٿو ڪري سگهي. هيترن سالن جي صحبت هڪ لحظي اندر پوري ٿي وڃي ٿي. تمام گهڻو ڏک ٿئيس ٿو، مگر لاچار آهي ـــ هن جي وس ۾ هجي ها ته ائين هرگز ڪرڻ نه ڏئي ها.

خير ڪجهه عرصو گذري ٿو؛ ٻيا سنگتي ساٿي ملنس ٿا؛ اڳيون خيال ميٽجي وڃيس ٿو ۽ هاڻي هو پنهنجي ڪم ڪار تي به محڪم آهي ۽ سنگتين سان به خوش پيو هلي. ڪڏهن ڪڏهن جهان آرا جي يادگيري پئي پويس، جنهنڪري ڪجهه وقت ڏک به پيو ٿئيس ۽ پاڻ کي اڪيلو به پيو سمجهي؛ مگر جيئن وقت گذرندو وڃي ٿو، تيئن جهان آرا ڄڻڪ هن جي دل جي پٽيءَ تان ميٽجي وڃي ٿي.

وري جهان آرا جي حالت ڏسجي، ته هن کي ته ڄڻ خبر ئي ڪانه پيئي پوي ته هي ڇا ٿيو. هوءَ ڏاڍي تعجب ۾ آهي ته هي ڇا ٿيو، ڇو ٿيو، ۽ ڪيئن ٿيو! ڪڏهن جهان خان ياد پيو اچيس؛ ته ڪڏهن استاد پيا دل تي چڙهيا اچنس؛ ڪڏهن حامد جي يادگيري پيئي پويس ته ڪڏهن بادشاهه سلامت جي. ڪڏهن ته وري اهڙيءَ ڌُن ۾ ويٺي هجي جو ڪو خاص خيال ڪونه هجيس ۽ هوءَ نسيان ۾ گرفتار هجي. اڪيلائپ ۾ هوءَ پاڻ کي زياده تنها ۽ خالي پيئي سمجهي. اهڙي حالت ۾ ڪجهه ئي نه پيو سُجهيس ته هوءَ ڇا ڪري!

ماڻس ڪڏهن ڪڏهن اچيو ڀر ۾ ويهيس ۽ سندس مُوڙهٽ جو سبب پڇيس، مگر هوءَ ڇا سلي؟ نڪي ڪا خاص سلڻ جي ڳالهه به هجيس جو کڻي ماءُ کي ٻڌائي. لطيف هن کي ايترو موڙهل ڏسي بعضي سختيءَ سان به پيو پيش اچيس. اتي هن جي حالت رحم جهڙي ٿيو پوي. هڪدم اکين مان آب جاري آهي ۽ دل تي ڏک جو انڌوڪار اچي وڃي ٿو.

اهڙيءَ حالت ۾ هوءَ ڪاڏي ٿي ڪاڏي وڃي. ڪوشش ته گهڻي پيئي ڪري ته سڀ ڳالهيون جيڪر دل تان لهي وڃنس، مگر اهو مشڪل هو. هن جي دل تي تمام گهڻو ڏک بيٺل هو ۽ اوچتو ئي اوچتو جو بند ٿي هئي، سو قيدين کان گهٽ پنهنجي حالت نه پئي سمجهيائين. هن جي دل جي سلي کي گهُڻو وٺي ويو هو ۽ هن جو بدن هاڻي ضعيف ٿيڻ لڳو. جهان خان جي تصوير هن جي اکين اڳيان پئي ڦِري ۽ اهڙو جو ڄڻڪ هن کي ڪو ڀوت لڳي ويو هو، جنهن کان هوءَ پاڻ ڇڏائي نه پئي سگهي.

گهڻوئي عرصو گذري ويو: سالن جا سال لنگهي ويا، مگر اهو جهوراڻو نه ويس. وڏي مصيبت ته اها هيس جو ڪنهن سان پنهنجو درد به اوري نٿي سگهي ـــ جڏهن صفا بالغ ٿي ۽ جوانيءَ جا جوهر تيز ٿيا: ساري رنگت بدلي، ۽ هوءَ زالن جهڙي زال ٿي، ته دل جا اُمنگ زياده اُڀريس ۽ پنهنجي لالڻ جي لوُن ۽ يادگيري وڌيڪ ٿيس.

انهيءَ وقت ڪو جهان آرا کي ڏسي ها! سج ۽ چنڊ به هن جي سونهن جي اڳيان شرمندا هئا. سونهن ۽ سوڀيا ۾ ته جهڙس ڪونه هو، مگر جهنگلي گلن وانگر کيس جهنگ ۾ ئي ڪومائجي وڃڻو هو. اهڙي سهڻي گل کي سنگهڻ يا ڇُهڻ ڪنهن کي به نصيب نه ٿيڻو هو. باوجود انهيءَ جوانيءَ ۽ جمال جي سندس منهن مان نراسائي نروار هئي، ۽ سندس نراڙ تي موڙاهٽ ۽ پيشانيءَ جا گهنج ظاهر هئا. هن کي ڪابه خوشي ڪانه هئي ۽ هن ائين ٿي سمجهيو ته هن جي قبضي مان ڄڻ سموري خوشي هلي ويئي هئي؛ ۽ اهو انسان جيڪو سڄي جهان جو سينگار هو، اهو پنهنجي واسطي ”عين عذاب“ هو.

جهان آرا کان نه رڳو پنهنجو هار سينگار وسري ويو هو، بلڪ هن کان پنهنجو پاڻ ئي دل تان لٿل هو. هينئر جهان خان واسطي اڳئين کان زياده محبت هيس، ۽ فراق جي ڦٽن سندس دل ۾ زياده تپش ۽ جلڻ پيدا ڪئي هئي. اها باهه پئي ڀڙڪي، اهو جوش ۽ جولان طاري هو، اهو امنگ برپا هو، جنهن جي ڪابه حد ڪانه هئي. اهڙيءَ حالت ۾ جي ڪو دل جليو ڀرسان هجيس ها ته ضرور جلي ڪباب ٿي وڃي ها؛ مگر اهڙي آڙاهه جي ويجهو ڪوبه ڪونه هو.

جهان آرا جهڙو پُرنُور انسان دنيا جي پيٽ مان خير ڪي ڄائو هو؛ مگر انهيءَ شمع مان نُور جي ملڻ جي ڪابه اميد ڪانه هئي. هوءَ زندگيءَ جي ساز ۽ سامان کان هاڻي بلڪل نراس هئي ۽ پنهنجي حياتيءَ تان آسرو لاهي ڇڏيو هئائين. انهيءَ ڌُن هن کي تمام تنگ ڪيو هو، ۽ سيني جي سوز هن جي جگر ۽ ساري جسم کي جلائي خاڪ ڪري ڇڏيو هو.

ظاهر پئي ڏسڻ ۾ آيو ته جهان آرا لاچار هئي ۽ هن کي ڪا جگر جي بيماري وٺي ويئي هئي. هوءَ هاڻي بستري داخل ٿي ۽ دل ۾ يا ته جهان خان جو خيال هئس، يا ته موت جي تمنا هوندي هيس. لطيف ۽ سندس گهر واريءَ سمجهيو ته هوءَ سخت بيمار آهي؛ ۽ پاڻ به ائين پيئي ظاهر ڪري. طبيب گهرايا ويا جن علاج شروع ڪيا، مگر هو روز نجهرڻ لڳي. ملان موراڻا پڇايا ويا، جن فالون وڌيون، تعويذ ڦُل ڪيا، ڌوپ واس ڏنا؛ مگر ڪوبه فائدو ڪونه پيو؛ نه جگر جي گرمي نڪتي، ۽ نڪو جنّ يا ڀوت ظاهر ٿيو.

جهان آرا جي حالت زياده خراب ٿي ويئي. لطيف کي هاڻي جهوراڻو ٿي پيو ۽ سندس گهر واريءَ ته خوب ماتم برپا ڪري ڏنو. خليل به هاڻي وڏو ئي ٿيو هو. هن کي به پنهنجي ڀيڻ جو خيال گهڻو هو. سڄو گهر انهيءَ ۾ هو ته ڪيئن به ڪري هوءَ تندرست ٿئي.

لطيف شاهي حڪيم کي سڄو ذڪر ٻڌايو. هن نبض ڏٺي، مگر ڪابه بيماري ڏسڻ ۾ ڪانه آيس. بلڪل حيران ٿي ويو ۽ ڳچ وقت ته ماٺ ۾ اچي ويو. دل جي راز جي خبر ته ڪنهن به حڪيم کي ڪانه پوي. هُو تمام منجهي ويو ۽ لطيف کي چيائين ته ”ظاهر ڪابه بيماري ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي. بهتر ائين ٿيندو ته جوگندراناٿ نجوميءَ سان صلاح ڪجي.“

جوگندراناٿ سان صلاح ڪئي ويئي. جنهن جهان آرا جي تقويم ٺاهي تيار ڪئي، ۽ ڪن نحس تارن تي تهمت رکي. عطارد ۽ ڪيوان جي نحوست تمام گهڻي هئي ـــ جهان آرا جي قسمت تي ڪڪر اچي ويو هو، ۽ هن جي زندگيءَ جي ڌار تمام ڇوٽي ٿي ويئي هئي ۽ هن جي حياتي باقي بلڪل ٿوري ٻڌائي ويئي ـــ اصلوڪو درد نه طبيب سمجهيو ۽ نه تارن جي ڄاڻندڙ پنهنجي علم جي وسيلي هٿ ڪيو.

اهو ٻڌي لطيف ته وائڙو ٿي ويو. گهر ۾ جڏهن ڳالهه ڪيائين ته اهڙو حشر برپا ٿي ويو، جو الامان و الحفيظ! سندن روڄ ۽ راڙي خود انهن نحس تارن کي جنبش ۾ آڻي ڇڏيو. ماءُ پنهنجين رڙين سان آسمان کڻي مٿي ڪيو. خود عطارد ۽ ڪيوان تائين هن جون رڙيون پهتيون. خليل به وڏو ئي ماتم ڪيو. جهان آرا کي به سڄي خبر پيئي، پر هن ڪڇوئي ڪين ـــ هوءَ ته جيئڻ کان تنگ هئي، انهيءَ ۾ هئي ته جي سندس حياتيءَ جو ڌاڳو ڪپجي پئي ته چڱو؛ ڇاڪاڻ ته اهڙي جيئڻ مان هن کي ڪوبه فائدو ڪونه هو ۽ ڪوبه مزو نه پئي آيس.

خيال آيس ته پنهنجو سڄو قصو ماءُ ــ پيءُ کي ٻڌائي ـــ نه رڳو حياءُ منع ڪيس، مگر ٻيون ٻه ڳالهيون به مانع هيس: هڪ ته اهو خيال آيس ته جي ڳالهه ڪڍندي ته ڪو جهان خان کيس ملي ڪونه پوندو. هُو بادشاهه جو پٽ هو ۽ پاڻ غريب مالهيءَ جي ڌيءَ هئي؛ ٻي ڳالهه اها هئي ته سندس ماءُ ـــ پيءُ ڇا سمجهندا. سندن ٿوروئي گمان سندس عزت ۾ خلل وجهي ها، تنهنڪري ماٺ ۾ هئي ۽ ايندڙ مصيبت واسطي منتظر. رات ڏينهن ۾ اهو خيال هئس ته

پنهل ري پهت ٻيو ڪهڙو اٿئي ڀنڀور سان ڀوري،

جيئين ڇو ٿي جتن ڌاران، محبن ريءَ مرڻ گهرجي.

انهيءَ ڪري هوءَ رات ڏينهن موت کي پڪاريندي هئي ته اچي انهن جهڳڙن کي ختم ڪري ـــ مصيبت زدن، ظلم رسيدن ۽ بيواهن واسطي انهيءَ مِٺي موت کان سواءِ ڪو چارو ڪونه هو، ۽ هن جي واسطي اهو مٺو موت جيترو جد اچي ها اوترو بهتر هو.

جهان آرا هاڻي نراسائيءَ ۽ نااميديءَ جي زبردست موج ۽ گرداب ۾ هئي؛ انهيءَ موت کي پنهنجو حبيب ۽ طبيب ۽ درد جو دارون سمجهائين ٿي. انهيءَ موت ۾ ئي اميد هيس ته فراق جي ڪاري ڪارونڀار مان ڪڍي، من دل جي صدمن ۽ جگر جي جولانن کان بچائي، ڏکن ۽ ڏوجهرن کان آرام ڏئيس.

جهان خان ۽ جهان آرا جي حالتن جي وچ ۾ زمين ۽ آسمان جو فرق آهي: جهان آرا جنسِ لطيف يعني عورت جي وفاداريءَ جو مجسم پُتلو آهي. هن جو جهوراڻو بند ٿيڻ وارو نه آهي. جهان خان، جيڪو جنس ذڪور يعني مردن مان هڪ آهي، انهيءَ جي حالت ڏٺيسون ته ڪيترو وقت جٽاءَ ڪيائين. اڃا به ويچاريءَ عورت تي اهو بدنما داغ ڏنو وڃي ٿو ته هوءَ بيوفا آهي! شيڪسپيئر کي قبر جي تاريڪيءَ کان ڪڍي ٻاهر ڪريو ۽ پڇوس ته ”اهڙيءَ حالت ۾ به تون چوندين ته بيوفائي ۽ عورت هڪ چيز جو نالو آهي؟“ سعدي کي به هن دنيا جي ميدان ۾ آڻي پڇوس ته ”اهڙيءَ حالت ۾ چئي سگهندو ته عورتن جو ڪم بيوفائي آهي؟“

اي بيوفا مرد؟ لکين به تون ته پڙهين به تون. قلم تنهنجي هٿ ۾ آهي، پوءِ ڇو نه تون پنهنجي ساراهه سان ڪاغذ ڪارا ڪندين. تو ويچاريءَ عورت تي زبردست ظلم ڪيو آهي، ۽ پنهنجي نابڪاريءَ ۽ بيوفائيءَ جو ته ڪوبه داستان ڪونه لکيو آهي: مگر ياد رک ته هوءَ ضعيف آهي ۽ ضعيفن سان ظلم چڱو نه آهي. ڪنهن دل جليي چيو آهي ته ”ضعيف جي دل تي محبت گهڻو وقت اثر ڪري ٿي ۽ انهيءَ جو ڳرو بار آخر هن کي نوايو ڇڏي.“ جڏهن ٻن ماڻهن جي وچ ۾ محبت پيدا ٿيو پوي ته جيڪو ٻنهي ۾ زياده زور وارو آهي، انهيءَ تي ڪوبه اثر ڪونه ٿو ٿئي، جڏهن هُو انهيءَ محبت کان پاڻ کي آزاد ڪرڻ چاهي ٿو ته مصيبت اچيو ويچاري ضعيف جي گردن تي پوي. جهان خان به جيڪڏهن جهان آرا وارو شيوو اختيار ڪري ها ته سڀڪجهه ٿي پوي ها، ۽ شايد اهڙو رستو گهَڙجي پئي ها جو هُو ٻيئي پاڻ ۾ هميشه واسطي گڏ هجن ها ــــ مگر افسوس جو ائين نه ٿيو.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ