باب اٺون

لطيف مالهيءَ جو گهر ۽ جهان آرا جي تربيت

لطيف جيتوڻيڪ بادشاهه جو مالهي هو ۽ هن وٽ ڪا دنيا ۽ دولت ڪانه هئي، تڏهن به هو سٺو وقت گذاريندو هو. هن جي گهر ۾ تمام گهڻي خوشي هوندي هئي ۽ هو سڀ ڀاتي پنهنجي سادي گهر ۽ سادي  گذران تي راضي هوندا هئا. هڪ پاڻ، ٻي سندس سوڀيا ۽ سونهن ڀري زال ۽ ٽين سندن ڌيءَ جهان آرا، جا هينئر سال کن جي ٿي آهي ۽ هاڻي ڪي ڪجهه بيهي سگهي ٿي يا ريڙهيون پائي ٿي ۽ جا سندن خوشي ۽ راحت وڌائي ٿي، اهي فقط ٽي ماڻهو لطيف جي گهر ۾ هئا.

لطيف سڄو ڏينهن باغ جو ڪم ڪندو هو، سندس زال به بعضي بعضي کيس مدد ڪندي هئي. منجهند جو گهر مان ماني ٽڪر ٺاهي، ڌيءَ کي ڪڇ تي کڻي باغ ۾ ايندي هئي ۽ ٽيئي گڏجي ڊاک جي مَنَهن هيٺان ويهي ماني کائيندا هئا، ۽ هڪٻئي کي انهيءَ باغ ۾ ڏسي  پاڻ به پيا باغ باغ ٿيندا هئا. جهان آرا ڪڏهن رانديون پيئي ڪندي هئي، ته ڪڏهن وري راند ڪندي ڪندي ڌڪا کائيندي هئي، پوءِ ڪڏهن مالهي وڃي کڻندو هوس ته ڪڏهن پاڻيهي روئندي روئندي  هلي ايندي هئي ۽ هي ٻيئي ويٺا کلندا هئا. هن جي واسطي جهان آرا هڪ سٺي ۾ سٺو رانديڪو هوندي هئي. ڪڏهن هن سان مسخريون ڪندا هئا، ڪڏهن هن کي روئاڙي پيا خوش ٿيندا هئا، ۽ ڪڏهن ته وري هن کي ڇاتيءَ سان لائي پيا گهمندا هئا.

گهر ۾ اسباب پورو سارو هون: ٻه کٽولڙا هوندا هئن، جن تي پاڻ سمهندا هئا، هڪ ننڍڙو پينگهو، جنهن ۾ جهان آرا کي آرام ڪرائيندا هئا، ڪجهه رکيون ۽ گودڙيون، جن جي وسيلي هو پاڻ کي سيءَ کان بچائيندا هئا. هڪڙي ڪاٺ جي پيتڙي، جنهن ۾ سڀني جا ڪپڙا ۽ پڻ سندن ساري دولت رهندي هئي، هڪ ٺڪر جي دانگي، هڪ ٺڪر جو ڪُنو ۽ ڪجهه ٿورا برتن، جيڪي سندن بورچيخاني جا زيب ۽ زينت هئا. هڪڙو تڏو، جنهن تي هو چلهه جي چوڌاري ويهي آسائش ڪندا ۽ ماني کائيندا هئا، اِهائي دنيا ۽ اهائي دولت هنن وٽ هوندي هئي، مگر جيڪي به هونِ انهيءَ جي هُو چڱيءَ طرح نگهباني ڪندا هئا ۽ انهيءَ کي هُو سدائين صاف رکندا هئا.

جيتوڻيڪ هُو غريب هوندا هئا، تڏهن به هنن جي گهر ۾ گند ڪچرو ڪونه هو. جهڙيءَ طرح هُو باغ جي صفائي ڪندا هئا، تهڙيءَ طرح پنهنجي ننڍڙيءَ لانڍڙيءَ کي به صاف رکندا هئا. هنن جي لانڍيءَ کي فقط هڪ ٻرٽ هو، ٻيو در نه دري. ڇِت ڪکائين هئس، جنهن ۾ لئي جا پڃر، باهڻ جا وَرا ۽ مٿان ٽُئا ڏنل هئا.ڀتيون اوڏڪيون هيون. ڇت ۽ ڀت جي وچان گهڻيون ئي ڳڙکيون هيون، جن مان هوا توڻي روشنائي اڻمئي پيئي ايندي هئي. ٻاهر صحن ۾ هڪ گُندڙو پيو هو، جنهن ۾ ڪجهه اَن رکيل هو. پڌر به اهڙو ئي صاف هو، جهڙو اندران گهر. بيشڪ غريباڻو خسخانو هو، جو خود هنن جي ملڪيت نه هئي، بلڪ بادشاهه جي هئي ۽ مالهيءَ واسطي ٺهيل هئي. مگر انهيءَ ۾ اندر ايتري ته خوشي هئي، جو محلاتن جي خوشي هن جي اڳيان شرمندي هجي.

هُو انهيءَ ساديءَ زندگيءَ ۾ ايترو ته خوش هوندا هئا، جو هنن مان ڪنهن به قسم جو ڪڏهن به دک ڪونه بکندو هو. هنن کي ڪا دنيا ۽ دولت جي لالچ ڪانه هئي. جيڪي به هنن کي بادشاهه سلامت وٽان پگهار طور ملندو هو، اهو هنن جي احتياجن واسطي ڪافي هوندو هو. پاڻ ڪي ڪجهه پاڇي رکندا ويندا هئا. زال ۽ مڙس ڪڏهن به اهو خيال ڪونه ڪندا هئا، ته ڪو هنن وٽ دنيا ۽ دولت ڪانه هئي ۽ نه ڪا هئڻ کپندي هئي. هُو پنهنجيءَ حلال جي ڪمائيءَ تي راضي رهي ۽ قناعت ڪري، سدائين خوش گذاريندا هئا.

اڄڪلهه ته دنيا ۾ اها حالت آهي ته جيترو به ماڻهن کي گهڻو هوندو، اوترو هنن ۾ طمع وڌيڪ هوندي. جيئن دولت گهڻي، تيئن خوشي گهٽ ۽ ماڻهو زياده دولت کي هٿ ڪرڻ واسطي ماندا هوندا ۽ پاڻ کي پيا سخت پتوڙيندا. اهڙا ماڻهو هرگز قانع ٿي نٿا گذارين ۽ افسوس سان ظاهر ڪرڻو ٿو پوي، ته پوءِ نتيجو اهو ٿو نڪري ته هُو ڪڏهن خوش نٿا رهن.

سچي خوشي ڪا دنيا ۽ دولت تي منحصر نه آهي. جيئن گهڻي دنيا هوندي، تيئن لازم آهي ته وڌيڪ چنتا ۽ ڳڻتي هجي. ويچارن غريبن وٽ مسڪينيءَ ۽ تنگدستيءَ جي دولت کان سواءِ ڪوبه قاروني گنج ڪونه هوندو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ به هُو وتن خوشيءَ جا خزانا لُٽيندا. جيڪي غني ۽ مالدار آهن، اهي ڏسبو ته ڏاڍا ڏکي ٿا گذارين. هنن کي اهو ڀروسو اصل ڪونه آهي ته ڪو اها اُڏامڪ دولت جا ڪڏهن ڪنهن وٽ ڪڏهن ڪنهن وٽ، جا سدائين پَر ڪريو پيئي اُڏامي، اها ڪا وٽن هميشه هوندي. پوءِ هو سدائين انهيءَ فڪر ۾ ٿا گذارين ته ڪيئن هن کي پاڻ وٽ رکن ۽ ڪيئن وڌائين، ته ڪڏهن به هن ۾ گهٽتائي نه ٿئي. جنهن ماڻهوءَ کي ايتري چنتا هوندي، ان کي ڪهڙو آرام هوندو ۽ هو رات جو سپنا ئي اهڙا پيو لهندو، جي هن کي پيا تنگ ڪندا، هو ويٺي ويٺي ڳڻتين ۾ اچي ويندو ۽ چوندو ته ”هاءِ! هيءَ منهنجي دولت ڪيئن ٿيندي؟“

اهڙي اڀاڳي واسطي اها دولت ٿي يا ڪا مصيبت؟ خوشيءَ جڙي ٻي دولت ڪانه آهي. سڀ کان وڌيڪ دولتمند اهو ماڻهو آهي، جنهن کي سچي خوشي نصيب آهي، پوءِ هن وٽ ڪجهه هجي يا نه. هو بلڪل لاپرواهه آهي. تنهنڪري خواهه مخواهه دولت جي ڪڍ لڳي، خوشي جهڙي دولت وڃائي ڇڏڻ چڱي ڳالهه نه آهي. تنهن هوندي به ڏسجي پيو ته ماڻهو اجايو گهڻي دولت جي پويان لڳي، پنهنجي حقيقي خوشي مات ڪيو ڇڏين ۽ پاڻ کي هروڀرو پيا دُکي ڪن.

لطيف جي گهر به جيڪا خوشي آهي سا ڪنهن امير کي به نصيب نه هوندي. هنن کي معمولي خوشي ته ڪانه آهي، بلڪ سچي خوشي. لطيف کي دنيا ۽ دولت آهي ئي اها. هو پنهنجي لانڍيءَ جي ننڍڙيءَ دنيا جو خودمختيار بادشاهه هوندو هو، جنهن تي ڪوبه حملو ڪونه ڪندو هو. نه هنن وٽ ڪي ٻيا ماڻهو ايندا هئا ۽ نه هو به ڪاڏي ويندا هئا. هو پنهنجيءَ ۾ مست هوندا هئا ۽ پنهنجي ننڍڙيءَ سلطنت جو ڪوبه الڪو ڪونه هون.

جهان آرا ننڍي ئي کان زِيرڪ ۽ چالاڪ ڏسڻ ۾ پئي آئي. انهيءَ ننڍيءَ عمر ۾ سندس سونهن ۽ سوڀيا اهڙي هئي، جو يقين هو ته وڏي هوندي ته جهڙس ٻيو ڪونه لڀندو. ڪڏهن ڏسبو هو ته لطيف هن کي ڪلهي تي کڻي، باغ ۾ آڻي، ڪنهن چڱيءَ هنڌ ويهاري، پاڻ پيو پنهنجو ڪم ڪندو هو ۽ هوءَ انهيءَ جاءِ تي پيئي رانديون ڪندي هئي. هن کي ڪو اميرن ۽ سکرن جي ٻارن وانگر ڪي رانديڪا ڪين هوندا هئا، جن سان هوءَ کيڏي ها، مگر سڄو باغ هن جي واسطي هڪ رانديڪو هوندو هو.

ڪڏهن ته ڏسبو هو ته ڪهن ڪسيءَ جي مٿان ويٺي پاڻيءَ ۾ هٿن ۽ پيرن سان ٿاڦوڙا هڻي ۽ پاڻي، جو مٿي چڙهيو پيو اچي ۽ وري ڪسيءَ ۾ پيو ڪِري، ان کي ڏسي خوشيءَ ۽ حيرت وچان پئي ٻهڪي. ڪڏهن ته اتانهون مٽيءَ ذرو کني، وتي ان مان رانديڪا ڍاهيو پاڻ کي وندرائيندي، ڪڏهن ته وري ڏسجي، ته گلن ۾ پيئي گهمي ۽ اها خبر ئي ڪانه اٿس، ته ڪو هوءَ پاڻ خود هڪ ٻهڪندڙ مکري آهي ۽ ڪنهن ڏينهن اهو گل ٿي پوندي، جو اِهي گل پڻ هن جي گَلي جي پرستش ۽ پوڄا ڪرڻ واسطي هرا بڻجڻ جي خواهش ڪندا.

گلن جي آبياري به لطيف پيو ڪري ۽ جهان آرا جي پالنا به لطيف جي حوالي آهي. زندگي گلن کي به پاڻي هوئي ٿو ڏئي ۽ موتيي ۽ گلاب، چنبيلي ۽ چمپڪ کي تر ۽ تازي ڪرڻ جي به هن کي ئي ڌُن لڳي پيئي آهي. آخر ته سڀڪو گل پنهنجي پنهنجي چمڪ ڏيکاريندو ۽ پنهنجو پنهنجو واس ڏيندو، مگر جهان آرا جي چمڪ ۽ خوشبوءِ نرالي ٿيندي. مالهي ته ساڳيوئي آهي، مگر جنس جنس جو ڦير آهي، ۽ جڏهن جهان آرا ٽڙي گل ٿي پوندي ۽ پنهنجي جوڀن ۽ جوانيءَ کي پهچندي، ته نرگس ۽ ريحان هن جي حسن تي شيدا ۽ حيران ٿي پوندا.

ڪڏهن ڪري ائين پيو ڏسجي ته جهان آرا ڪنهن ڏاڙهونءَ جي درخت هيٺان وڍي آهي ۽ اتي پيئي ٿي کيڏي ۽ خوش ٿئي. ڏاڙهونءَ ته اڃا رڳا گل ڪڍيا آهن، جن مان ڪي ڇڻن پيا ۽ ڪي پختا ۽ مضبوط بيٺا آهن. هيٺ به هڪ اَناري گل آهي ۽ ان مان اهائي لالائي پئي ڏسڻ ۾ اچي، جا حيران ڪريو ڇڏي، پر اڃا ڪٿي ڳالهه ٿي!

وري جو کڻي نهارجي، ته جهان آرا انب جي درخت هيٺان پيئي ٽِلي ۽ ڪِريل پن کڻي پئي انهن سان رانديون ڪري، اها ته بلڪل خبر ڪانه هيس، ته ڪنهن ڏينهن منجهس انب کان به وڌيڪ رس ۽ ميٺاج پيدا ٿيندو. انهيءَ عمر ۾ ڪنهن کي اهڙي خبر پئجي سگهندي؟ نه رڳو ائين، مگر ٻيا ماڻهو به انهيءَ جذبن، جولانن ۽ اُمنگن جو شڪار هوندو.

جهان آرا انهيءَ باغ کي سچ پچ پنهنجي واسطي رانديڪو سمجهندي هئي. ڪڏهن ته ڪسيون، گلن جا ٻوٽا، ڏاڙهونءَ ۽ انب جا وڻ ڇڏي، صاف ۽ سئين سڙڪن تي پيئي گهندي هئي، ۽ رستي جي ڀر تي رکيل گلن جي ڪونڊين مان هٻڪار ۽ هُڳسان پئي حاصل ڪندي هئي. ڪڏهن وري ڏسجي پيو، ته سائي گاهه تي پيئي ليٽيندي هئي- مطلب ته باغ ۾ اهو هنڌ ڪونه هو، جنهن تي جهان آرا جو قدم نه آيو هو.

اچي به ڇو نه؟ قدرت جي من موهيندڙ ۽ نرمل نظارن کي هن جي پالنا ڪرڻي هئي. جهان آرا جي آئيندي صورت ۽ سيرت انهيءَ ئي ميل جول تي منحصر هئي. حقيقي تعليم ۽ تربيت به هن کي اتانهون حاصل ٿيڻي هئي، ۽ پاڪائيءَ ۽ آزاديءَ جا خيال جيڪي هن جي ايندڙ زندگيءَ ۽ زيست جو زيور بڻبا، سي پڻ هن کي اتانهون ئي ملندا.

دنيا ۾ تعليم ۽ تربيت رڳو گهر يا درسگاهن يا سنگتين ۽ ساٿين مان نٿي ملي. قدرت جا جيڪي به تماشا آهن، سي سبق کان خالي نه آهن ۽ اهي نظارا اسان کي تمام پاڪ ۽ سهڻي تعليم ۽ تربيت عطا ٿا ڪن. آسمان جي تارن جي جهڳمڳ ڪيئن نه اسان جي دلين کي روشن ڪريو ڇڏي! ڇا انهن مان اسان ڪوبه سبق ڪونه ٿا وٺون، يا وٺي نٿا سگهون؟ ڇا سج، چنڊ، تارا، ۽ ڪَتيون ۽ خود آسمان اسان جي واسطي هڪ روشن ڪتاب نه آهي؟ ڇا گهٽ ۾ گهٽ انهن مان اسين اهو سبق نٿا پرايون، ته ڪيئن نه هو پنهنجي پوري وقت تي پنهنجو ڪم سر انجام ڪن ٿا، ۽ اسان کي به ائين ئي ڪرڻو آهي؟ ڇا تارن جي جهڳمڳ اسان کي اهو نٿي سيکاري، ته اسين انسان، جيڪي هن زمين جا روشن ستارا آهيون، اهي به پاڻ ۾ ملي جُلي، اها جهڳمڳ لايون، جو آسماني ستارا به اسان تي فخر ۽ ناز ڪن؟ چنڊ، پهرينءَ تاريخ کان وٺي پنهنجو اوج شروع ڪري، چوڏهينءَ تاريخ پنهنجيءَ ڪماليت کي پهچي، وري مهيني جي آخر ۾ گهٽجي ناپيد ٿو ٿئي، اها انساني حياتيءَ جي تصوير نه آهي ته ٻيو ڇا آهي؟ ڇا وڻ ۽ ٽڻ، گل ۽ ٻوٽا، باغ ۽ بستان، پوکون ۽ راهيو، جهنگ ۽ جبل، درياءَ ۽ سمنڊ ۽ جيڪي به قدرت جا عجيب کيل آهن، انهن مان انسانن کي ڪوبه سبق نٿو ملي؟

ها، انهن سڀني مان اسان انسان گهڻوئي ڪجهه پرائي سگهون ٿا، مگر اسان پنهنجيون اکيون ٻوٽي ڇڏيون آهن ۽ اسان سڀني شين کي حقير سمجهي، هنن ڏي ڪوبه توجهه ڪونه ٿا ڪريون. اهي شيون ته درحقيقت اسان جي روح جي رهاڻ هئڻ گهرجن، ۽ اسان کي گهرجي ته رات ڏينهن اسان انهن سان رهاڻ ڪري، پنهنجي ماندي من کي تازو ڪريون.

جهان آرا جو گهڻو وقت ننڍي هوندي کان ئي باغ ۾ گذردو هو ۽ باغ جي سبزي ۽ تازگي هن کي هميشه تازو ۽ خوش رکندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن لطيف سندس ڀرسان ڪم لاهي اچي ويهندو هو ۽ پنهنجو ٿَڪ، پنهنجي پياريءَ ڌيءَ جي ڏسڻ سان لاهيندو هو. بعضي لطيف جي زال به اچي ويهندي هئي- پوءِ ته هو سمجهندا هئا ته هو ساريءَ دنيا جا مالڪ هئا.

ڪجهه عرصو گذريو، جهان آرا ٽن سالن جي ٿي: هيڏي هوڏي پنهنجي مرضيءَ سان پيئي گهمندي ۽ ڦرندي هئي. لطيف کي خدا جي مهربانيءَ سان هينئر پٽڙو به ڄائو. جهان آرا، پنهنجي ننڍڙي ڀاءُ خليل کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندي هئي. ڪڏهن ڏيندا هئس ته هنج ۾ کڻي ويهندي هئس. ڪڏهن چيچ کان وٺي پيئي کيڏائيندي هئس. جي سمهيو پيو هوندو هو ۽ هوءَ پنهنجي ماءُ کي نه ڏسندي هئي، ته محبت کان هن جو سمهڻ نه وڻندو هوس، ۽ بعضي هن کي چهنڊڙيون پائي جاڳائيندي هئي. پوءِ هن جي جاڳڻ تي ماڻس ڊڪندي ايندي هئي، مگر پنهنجي سلڇڻيءَ ۽ سوڀيا واريءَ ڌيءُ کي ڪجهه به نه چوندي هئي.

ستن- اٺن مهينن کان پوءِ، هو ويهڻ جهڙو ٿيو. پوءِ ته هيڪاري جهان آرا واسطي مزو اچي ويو. سڄو ڏينهن ڀاءُ سان خوش هوندي هئي ۽ هن کي پيئي راند روند ڪري ريجهائيندي هئي. هوءَ ايترو ته پنهنجي ڀاءُ جو خيال ڪندي هئي، جو سندس ماءُ کي پڪ هوندي هئي، ته سندس ننڍڙو ٻچڙو ڀيڻ وٽ بلڪل خوش هوندو.

آخر خليل ريڙهيون ڏيڻ ۽ کٽولي کي وٺي بيهڻ لڳو. جهان آرا به چئن سالن جي ٿي. عابد ڪڏهن ڪڏهن باغ ۾ ويندو هو ته جهان آرا کي ڏسندو هو. هوءَ به پنهنجي ماءُ- پيءُ کان سواءِ فقط عابد کي پنهنجو مائٽ ڪري سمجهندي هئي، ۽ هن سان تمام گهڻي گستاخ هوندي هئي. عابد جيڪڏهن ڪجهه پئسا يا رانديڪا هن جي واسطي آڻيندو هو ته لطيف اصل نه وٺندو هو. لطيف کي اهو خيال هوندو هو ته ڪنهن جو به ٿورو کڻڻ نه گهرجي: هو غريب هو، مگر لالچي اصل نه هو.

لطيف کي پنهنجي عزت ۽ خودداريءَ جو گهڻو خيال هوندو هو، تنهنڪري جيتوڻيڪ هو سمجهندو هو ته عابد جي ڏانهنس سچي محبت آهي- ۽ خاص ڪري جهان آرا سان ته هن جي گويا پدري شفقت آهي- تڏهن به هو اها ڳالهه اصل گوارا ڪري نه سگهندو هو، ته ڪو هن جو ئي احسان يا ٿورو کڻي.

بيشڪ، انسان مسڪين ۽ ڪنگال هجي، مگر جيڪڏهن هو انهيءَ حالت هوندي به خودداريءَ جو مادو رکندو، ته سڀڪو پيو هن کي چاهيندو- عزت وارو ماڻهو اهو آهي، جو پنهنجيءَ ڪمائيءَ تي ڪفايت ڪري، ۽ ڪنهن ۾ به ڪابه لالچ نه رکي: اهو ماڻهو سدائين سکي گذاريندو. هو لوڪ جي طعنن ۽ تنڪن کان آزاد هوندو. هو جتي به ويندو، اتي هن کي عزت ۽ مانُ ڏيندا ۽ سڀ ڪنهن هنڌ هن کي پيا ڀانئيندا. هو پنهنجو ڪنڌ سدائين اوچو جهليندو ۽ ڪنهن جي به پرواهه نه ڪندو، جيتوڻيڪ هو گهٽ درجي جو هوندو.

لطيف کي جيڪي به ماڻهو چڱيءَ طرح سڃاڻيندا هئا، اهي هن کي ديانتدار، سمجهو ۽ خوددار ڄاڻي، هن کي گهڻي عزت ڏيندا هئا. ڪوبه ائين ڪونه سمجهندو هو ته هو مالهي آهي، ۽ تنهنڪري ڪو نيچ ماڻهو آهي- انسان ڪهڙو به نيچ ڌنڌو اختيار ڪري، مگر جيڪڏهن هو چڱيءَ طرح پنهنجو اهو سادو سودو پورهيو ئي ڪندو، تڏهن به هن کي جَڳ کان پيو مانُ ملندو. لطيف جي هلت ۽ ڪم ڪار اهڙو تحسين جوڳو هوندو هو، جو هن جي سٺيءَ روشن تي بادشاهه به خوش هوندو هو- ۽ هن کي انعام ڏيندو هو.

بادشاهه سلامت به هڪ ڏينهن پاڻ باغ ۾ تشريف فرما ٿيو. اتي جهان آرا ڏٺائين ۽ سمجهيائين ته هوءَ سٺن لڇڻن واري سونهن ڀري ڇوڪري هئي. اهو به خيال پيس ته جهان خان جي همعصر آهي. جهان خان کي راند روند واسطي ڪو پنهنجيءَ عمر جو ٻيو ٻار ڪونه هو. بادشاهه سلامت مالهيءَ کي چيو ته ”ابا، هن ڇوڪرِ کي روز، صبح ۽ شام، حرامسراءِ ڏي موڪليندو ڪر، ته هوءَ شهزادي سان راند روند ڪري.“ مالهيءَ کي اها ڳالهه نه وڻي، مگر بادشاهه جي حڪم موٽائڻ جي طاقت ڪانه هيس.

ٻئي ڏينهن کان جهان آرا اندر حرامسراءِ ۾ وڃي جهان خان سان رانديون ڪرڻ لڳي. جهان خان به سلڇڻو ۽ سوڀيا وارو ڇوڪر هو. فقيرن جي ڏياري سدائين سهڻي هوندي آهي. هنن ٻنهي جي طبيعت هڪٻئي سان اهڙي ته ملي ويئي، جو هو هڪٻئي کان سواءِ رهي نه سگهندا هئا. سدائين پاڻ ۾ گڏ ڏسبا هئا، ۽ جي هنن کي نه سڃاڻندا هئا اهي سمجهندا هئا ته هو ٻيئي پاڻ ۾ جاڙا ڀاءُ ڀيڻ آهن.

جهان آرا کان خليل به وسري ڪونه ويو هو، ۽ هوءَ جهان خان سان گڏ خليل کي به اچي ڏسندي هئي، ۽ ٻيئي هن کي رانديون ڪرائيندا هئا. ٿوري ئي وقت ۾ هي ٻيئي ننڍڙا شهسوار هڪ جسم ۽ هڪ جان ٿي پيا ۽ پاڻ ۾ به انت محبت ٿي پين.

باب نائون

عابد جو گم ٿيڻ

چار ــ پنج سال گذري ويا. بادشاهه سلامت جا ماڻهو هر ملڪ مان ڦري واپس آيا. ڪٿي به سفيد پوش جو پتو ڪونه پين ــ ڪي ته عابد جي ڳوٺ منجهان به ٿي آيا هئا، جتي هنن پنهنجين اکين سان زاهد جي حالت ڏٺي هئي؛ مگر ڇاڪاڻ ته هنن کي اهڙو حڪم ڪونه هو، ۽ پڻ اهو خيال ٿين ته متان احوال ڏيڻ ڪري هي ٻيئي ڀائر رنج ٿين، تنهنڪري هنن ڪوبه احوال ڪونه ڏنو. دلداري گهڻي ڏنائون، مگر انهيءَ مان زاهد کي به تسڪين ڪانه آئي.

هو اهو دل ڏاريندڙ احوال پاڻ سان کڻي آيا، جو ٻڌي هنن ٻنهي ڀائرن کي تمام گهڻو ڏک ٿيو. ننڍڙي راشد کي به ڏٺو هئائون، جو هاڻي مڪتب ۾ پڙهڻ ويندو هو. سڄو ڪم ڪار نوڪر هلائيندا هئا. دڪان به انهن جي بلي هوندو هو، تنهنڪري فائدو پورو سورو نڪرندو هو. زاهد اکين کان ويهي ويو هو، ۽ پٽن جي جهوراڻي هن کي بلڪل ضعيف ڪري ڇڏيو هو. هن کي ڪابه ڳالهه ڪانه مٺي لڳندي هئي.

هو، جيڪي به ٻاهران شهر ۾ ماڻهو ايندا هئا، انهن کي دعوت ڏيندو هو، ته من انهن مان ڪو پٽن جو احوال مليس: هنن سڀني تي هو اهو بار رکندو هو، ته جيڪڏهن ڪڏهن به هنن يک ڪو پتو پوي ته هن کي اطلاع ڏين؛ مگر انهيءَ مان به ڪجهه نه وريو ۽ هن جو ڏک ڪڏهن به نه گهٽيو. بعضي راشد اچي ڀرسان ويهندو هوس، ته هن کي ڇاتيءَ سان لائيندو هو، مگر پوءِ وٺي دانهون ۽ ڪيڪون ۽ روڄ ۽ راڙو ڪندو هو؛ جنهنڪري اها ڪوشش ڪئي ويندي هئي ته راشد هن وٽ وڃي ئي نه. ڪڏهن ڪڏهن ته هو پاڻ سڏيندو هوس؛ ته پوءِ ضرور هن کي وڃڻو پوندو هو. پر جي ويندو هو ته اهائي حالت ٿيندي هئي ـــــ اهو احوال انهن ماڻهن آندو.

هي ٻيئي ڀائر اهي ڳالهيون ٻڌي تمام غمگين ٿيا ۽ ويهي پاڻ ۾ پهه پچائڻ لڳا ــــ هڪڙي کي سفيد پوش جي لنءُ لڳل هئي، ٻيو وري بادشاهه سلامت کي ناراض نٿي ڪري سگهيو. اهو خيال آين ته ڪيئن به ڪري هو پنهنجي پيءُ کي ۽ ٻين گهر جي ڀاتين کي گهرائي وٺن؛ مگر جيستائين پاڻ ٻيئي يا منجهائن ڪو هڪڙو نه وڃي، تيستائين انهن جو اچڻ ٺهي ئي نه پيو. کين ته گهڻو ئي خيال ٿيو، مگر حامد جي زال به هاڻي کين گهڻو تنگ ڪرڻ لڳي، ته ڪيئن به ڪري هوءَ پنهنجي ڀيڻ سان ملي.

آخر خيال ڪيائون، ته ڪي ماڻهو انهن ڏانهن تسليءَ واسطي ضرور موڪلجن ۽ پنهنجو سمورو احوال پنهنجي پيءُ ڏي ۽ پنهنجن عزيزن ڏي لکن ۽ هنن جي دل کي تسڪين ڏين. وري ائين پيا سمجهن ته متان انهيءَ مان هنن جي دل کي يقين نه اچي ــ نيٺ انهيءَ ڳالهه تي بيٺا، ته گهٽ ۾ گهٽ پنهنجو احوال ضرور موڪلين. ٻنهي ڀائرن ڪجهه ڏينهن پاڻ ۾ ردوڪد ۾ وڃايا، ته ڪير خط لکي. نوبت آخر حامد تي آئي، جنهن هي خط پنهنجي ڪعبي ۽ قبلي والد بزرگوار ڏي لکيو:

”قبله گاها! اقدامبوسيءَ بعد عرض ته اول ته اسان عاصين ۽ گنهگارن کي پنهنجي ڪيل خطا جي معافي ملي، جنهن جا اسين ٻيئي ڀائر دست بسته خواستگار آهيون. بيشڪ اسان جو گناهه وڏو آهي ۽ اسان پنهنجي والدين ۽ ٻين عزيزن کي سخت رنج ڪيو آهي، مگر ’ازخوردگان خطا و از بزرگان عطا.‘ توهين اسان تي پدري شفقت ڪري اسان کي معافي ڏيو، ڇاڪاڻ ته جيسين اوهين اسان کي سچيءَ دل سان معافي نه ڏيندؤ، تيسين اسين پاڻ اچي پيش پوڻ جا لائق نه ٿينداسين.

”اسان جي قسمت اسان جي هٿ ۾ نه هئي. ڪنهين به انسان جي قسمت پنهنجي هٿ ۾ نٿي رهي. جي انسانن جي قسمت پنهنجي قبضي ۾ هجي، ته هينئن پنهنجن پيارن کان جيڪر نه وڇڙن. اسان ٻيئي ڀائر قسمت جي زبردست پنجي ۾ اچي وياسين ۽ تنهنڪري اوهان جي خدمت ۽ زيارت کان محروم رهياسين. اهڙيءَ حالت ۾ اسان ڪريون سو ڪريون ڇا؟ دل ۾ ته رات ڏينهن اهائي تمنا آهي ته اچي آستان بوسي ڪري معافي وٺون، مگر قسمت نٿي ڇڏي.

قسمتِ بد کان، زماني ۾ ڪڏهن مون کي نصيب،

آستانِ يار جي، هرگز جبين سائي نه هئي.

عابد به اڃا اچڻ جهڙو ڪين آهي. هن کي جنهن ڳالهه ڇڪيو آهي، اها اڃا تڪميل کي نه پهتي آهي، تنهنڪري هو به لاچار آهي. پنجون سال آهي جو هو مون وٽ رهي ٿو.

”قبله گاها! اسان ٻنهي توهان جو رنج پنهنجي سر تي کنيو آهي. جناب والده صاحبه به اسان تي بيحد رنج هوندي ۽ ٻيا عزيز ۽ قريب به اسان جي نالائقيءَ ۽ ناخلفيءَ تي افسوس ڪندا هوندا، مگر جيتوڻيڪ وڏا عاصي آهيون، تڏهن به اسان جي دلين ۾ اوهان سڀني واسطي تمام گهڻي سڪ ۽ محبت آهي. بادشاهه سلامت جي خدمت مون کي نٿي ڇڏي، نه ته ڪجهه وقت آءٌ اچان. هن جي اها خواهش آهي ته اوهين سڀ هيڏي اچو. اسين جيتوڻيڪ توهان جي هيڏي اچڻ ۾ ازحد خوش ٿينداسين، پر اهو چڱو نه آهي ته بيفرمان اولاد ڏي پيءُ ــ ماءُ پاڻيهي هليو اچي. نافرمان اولاد جو فرض آهي ته اول هو وڃي پنهنجي ماءُ ــ پيءُ کي راضي ڪري انهن کان معافي وٺن.

”اسان کي خيال آهي ته جلد اچي قدمبوسي ڪريون. جڏهن هيترو وقت گذريو آهي، ته باقي وقت به گذري ويندو ۽ اسين اميد ته روبرو اچي معافي پننداسين؛ جا اميد ته اوهين مهرباني ڪري اسان کي ڏيندؤ. تنهن کان پوءِ اميد آهي ته اوهين سڀ گڏجي اسان سان هيڏي ايندؤ. آءٌ هينئر رونق آباد ۾ وزيراعظم آهيان ۽ بادشاهه سلامت جو اهو خيال آهي ته هو عابد کي لشڪر جو سپہ سالار مقرر ڪري، مگر عابد جو خيال نٿو ٻَجهي.

”اسان ٻنهي جو هيڏي اچڻ، اسان جي وس ۾ نه هو ۽ نڪو اسان ڪو اهڙو ارادو ڪيو هو، ته ايترو وقت اسين اوهان جي سايي کان پري رهون؛ پر، ’هو مقدر ۾ مقرر، ڪنهن جي خود رائي نه هئي‘، وارو مثال آهي، تنهنڪري مون کي قوي اميد آهي ته اوهين اسان ٻنهي کي معافي ڏيندا ۽ جناب والده صاحبه ۽ ٻين عزيزن ۽ قريبن کان پڻ معافي وٺي ڏيندا. برخوردار محمد راشد کي اسان سڀني جي پاران گهڻو پيار ڪندا ۽ کيس ماجد جي طرفان گهڻا سلام ڏيندا، جو نه رڳو سندس سڳو سوٽ آهي، بلڪ سڳو ماسات به آهي.

”آخر ۾ اسين وري به معافيءَ جا عرضدار آهيون. زياده خير والسلام.

بنده حامد“

اهو خط لکي، بند ڪري، مراسلو وجهي، حامد هڪ گهوڙيسوار جي جمعدار کي ڏنو ۽ هن کي ڪجهه پئسا ڏيئي، پتا نشان سمجهائي، حڪم ڏنائين ته چار ڄڻا گهوڙيسوار ساڻ ڪري وڃي، ڇاڪاڻ ته مسافري لنبي هئي ۽ شايد واٽ تي تمام گهڻيون تڪليفون درپيش اچن. اهو به حڪم ڏنائين ته هو پاڻ سان تراريون وغيره کڻي وڃن، متان ڪي ڦورو هنن کي واٽ تي ورائين، جو گهڻن هنڌ رستي تي اهو خوف به هو. بعضي ڀيانڪ مرون به رستي تي ملندا هئا، تنهنڪري پڻ احتياط ضروري هو.

جمعدار خط وٺي، سموريون فرمائشون سمجهي، سلام ڪري هليو ويو. اسين ٻيئي ڀائر ويهي رهياسين ۽ ويهي اهي ويچار ڪياسين ته هن خط جو نتيجو ڇا نڪرندو ۽ هو سچ سمجهندا يا نه؟ خير، ڪجهه وقت اهي ڳالهيون ڳڻي ۽ پهه پچائي، حامد ته پنهنجي ڪم ڪار کي وڃي لڳو ۽ آءٌ اڪيلو رهجي ويس.

هن اڪيلائيءَ ۾ جيڪي منهنجي دل تي خيال آيا، اهي اڳي ڪڏهن به نه آيا هئم. پيءُ ــ ماءُ جي سڪ ۽ عيال جي وڇوڙي منهنجي دل کي هينئر اهڙو ته موم ڪيو، جو مان اوڇنگارون ڏيئي ويهي روئڻ لڳس. منهنجي روئڻ تي حامد ۽ ڀاڄائي، توڻي ننڍڙو ماجد سڀ ڊڪندا آيا. ماجد ته کڻي مون کي ڀاڪر وڌو ۽ هنن ٻن به مون کي گهڻو سرچايو. کڻي جو مٿي نهاريان، ته ڇا ڏسان ته هو به جر پاڻين جا پيا هارين. هڪ کي پيءُ ــ ماءُ جو خيال هو ته ٻئي کي پنهنجي ڀيڻ ۽ چاچي جو اوراڻو هو. نيٺ اسان ٽيئي چڱو موچارو ماتم ڪري سامت ۾ آياسين. ماجد به اسان ٽنهي کي روئندو ڏسي پاڻ به روئڻ لڳو. هن کي به پرچايوسين ۽ پوءِ هٿ منهن ڌوئي ماٺ ڪري ويٺاسين.

دل کي گهڻو خيال بيٺو هو ۽ هڪٻئي سان ڳالهايوسين ئي ڪين. آءٌ ته انهيءَ ويچار ۾ محو هوس ته منهنجي قسمت ڪيئن ڦِري، جو آءٌ سفيد پوش جو شڪار ٿيس، جنهن کي ڳولڻ واسطي خود زماني جي بادشاهه ڪيتري ڪوشش ڪئي، جا ڪارگر نه ٿي. خدا ڄاڻي الاجي حيات به آهي يا مماتيءَ وارن سان ميلو اٿس. وچ تي آءٌ رُلي دربدر، خاڪ بسر ٿيو آهيان، جو پنهنجن پيارن کان وڇڙي، وتان ٿو ڀٽڪندو. اگرچ هي به ته ڀاءُ جو گهر آهي ۽ منهنجي هر طرح خاطري ٿئي ٿي، پر آخر ته پنهنجو وطن ۽ پنهنجو گهر ۽ عيال ته سڀڪنهن کي پيارو هوندو.

اهي خيال ڪندي هڪڙو خيال اچي منهنجي دل کي قابو ڪرڻ لڳو ته جيڪڏهن گهر ويٺي ميهر ملي وڃي ها ته پوءِ دلو کڻي درياءَ ۾ ڪاهي پوڻ، ڪُنن جي خوف ۽ خطري جو ڪوبه خيال نه ڪرڻ، پنهنجي عزت ۽ ماڻهن جي چؤپچو جي پرواهه نه ڪرڻ، انهن سڀني ڳالهين جو ضرور ئي ڪونه هجي ها. آءٌ رڳو گهر ويٺي پيو ”ميهر ميهر“ ڪريان. پنهنجو ميهر ٻيا لهي ڪونه ڏيندا، پاڻ کي ئي درياءَ ۾ گهڙڻ گهرجي. جڏهن سر تان آسرو لاهي درياءَ ۾ گهڙبو، تڏهن ته ساهڙ سنوت ڏيندو.

اهو خيال منهنجي دل تي ٻَجهي ويو ۽ مون ارادو ڪيو ته هاڻي سفيد پوش جي پٺيان مون کي پاڻ وڃڻ گهرجي ـــ مگر پنهنجو ارادو پورو ڪرڻ ڏکيو پيو لڳيم. گهڻوئي خيال ڪيم ۽ آخر انهيءَ ڳالهه تي آيس، ته موڪل ته ملندي ڪانه، تنهنڪري ڪنهن ڏينهن وجهه وٺي هليو وڃان؛ پر اِهو وجهه وٺان به ڪيئن؟ ڪڏهن به ٻاهر نڪرندو هوس ته سواريءَ کان سواءِ نه ويندو هوس. ويچار ڪيم، ته بنا سواريءَ مون کي نوڪر ئي نه وڃڻ ڏيندا. منهنجي پٺيان گهوڙيسوار لڳندا. مون کي هٿ ڪرڻ لاءِ حامد به ويهن ئي نُنهن جا زور لائيندو. بادشاهه به منهنجي لهڻ واسطي وس ڪندو ۽ پوءِ شايد هو مون کي لهي وجهن ۽ انهيءَ وڃڻ مان ڪهڙو فائدو پوندم؟

اهي ڌُنڌَ ويٺي ڌُنيم ۽ نيٺ اهو خيال ڪيم ته پوشاڪ بدلائي، پوءِ شايد وڃي سگهان، ته ٿي سگهي ٿو. پر مصيبت اها هئي، ته اها پوشاڪ ٺهرايان ڪيئن؟ ڪوبه ماڻهو ڪونه سجهيم، جنهن ۾ ڪا اميد رکي سگهان، ته هو ڪو اهو ڪم ڪندو ۽ ڪندو به ائين، جو حامد کي خبر ئي نه ڏيندو. نيٺ خيال ڪيم ته لطيف مالهي هڪ سادو ماڻهو آهي. هن جو حامد سان گهڻو تعلق ڪونه آهي ۽ نڪي هو سمجهندو ئي ته مون کي اها خاص پوشاڪ ڇا جي ڪري گهرجي. هو مون کي ضرور اهو ڪم ڪري ڏيندو.

شام جو سوار ٿي باغ ۾ ويس ۽ لطيف سان مليس. هن کي رواجي طرح چيم ته ”هي پئسا اٿيئي. جوڳين جي پوشاڪ ٺهرائي پاڻ وٽ رک، آءٌ پاڻيهي اچي کڻندس.“ مون هن کي معمولي طرح اهو ڪم چيو ـــ خاص انهيءَ ڪري، ته جي چوندوسانس ته ڳجهو رکي، ته هو شايد خيال ڪري ته ڇو، ۽ پوءِ ڪنهن سان ڳالهه ڪري وجهي ـــ بسمون، صندل وغيره هٿ ڪرڻ جو به هن کي سمجهايو ويو.

هفتو کن لطيف انهيءَ ڪم ۾ ورتو. هفتي کان پوءِ جڏهن باغ ۾ ويس، ته لطيف چيو ته ”سائين سڀ ڪجهه تيار آهي. مون کي پنهنجي لانڍيءَ ڏي وٺي ويو. سندس گهر واريءَ اٿي سلام ڪيو. خليل به ڏٺم. جهان آرا حرمسراءِ ۾ هئي. سڀ ٽپڙ ڏسي ڏاڍو خوش ٿيس. باقي ڪجهه رهيل هئا، اهي به چيامانس ۽ وري آءٌ سوار ٿي واپس آيس. ٻئي ڏينهن خبر ورتيم ته سڀ سامان تيار هو.

هاڻي خيال ڪيم، ته جيڪڏهن باغ تائين سوار ٿي ويندس ته پوءِ ڪم ڪين ٺهندو. حامد سواريءَ کان سواءِ مون کي ڪاڏي به وڃڻ جي اجازت نه ڏيندو. نيٺ خيال ڪيم ته شهر جا ماڻهو ته عام طرح گهڻو ڪري مون کي ڪونه سڃاڻن. هڪڙي ڏينهن صبح جو بگيءَ تي سوار ٿيس ۽ بازار ۾ ويس. اتانهون بگيءَ واري کي حڪم ڏنم ته هو واپس وڃي، جو آءٌ ٻه ــ ٽي ڪلاڪ رکي پاڻيهي موٽندس. بگيءَ واري زور ڀريو ته هُو رهي ــ کڻي ڪيترو به وقت لڳي، ڇاڪاڻ ته هن کي خيال هو ته متان ڪو سخت پڇاڻو ٿئيس ــ مگر منهنجو حڪم به هن کي ضرور مڃڻو پيو، هُو لاچار واپس ويو. آءٌ تمام تيزيءَ سان لطيف ڏانهن ويس ۽ سڄو سامان وٺي آءٌ پاڻ کڻي آيس. هن گهڻو ئي زور ڪيو ته پاڻ کڻائي اچيم، مگر مون هن کي صفا روڪي ڇڏيو. نيٺ هو اتي رهي پيو ۽ آءٌ اهو سامان کڻي سڌو شهر ۾ آيس، جتان ڪنهن بگيءَ تي سور ٿي ڀر وارا ننڍڙا ڳوٺ لتاڙي هڪ چڱيءَ وسنديءَ تي آيس، جتي پڻ سواريون ملي سگهيون ٿي. اتانهون ٻي سواري هٿ ڪيم ۽ سڌو اڳتي رخ رکيم ـــ اهڙيءَ طرح ٻئي ڏينهن صبح تائين آءٌ گهڻو ئي پنڌ ڪري هليو ويس.

اڃا باک نه ڦُٽي هئي، ته آءٌ هڪڙي واهڻ جي نزديڪ آيس، جتي انهيءَ سواريءَ کي ڇڏيم. اتانهون ٿورو اڳتي هلي، جوڳيءَ وارو لباس ڪڍي پاتم: لڱن تي بسمون لاتم، پيشاني صندل سان چِٽيم، بيراڳڻ جو بيک ڪيم. ڪفني ڳچيءَ ۾، سڄو انگ ڀڀوت ڪري هليس. هٿ ۾ وٽو جهلي، ڪڇ ۾ سونٽو ڪري، چيلهه ۾ چمٽو چُهٽائي، زنجيرن سان ڪِشتو ڪَڙي، در در بين وڄائيندو ۽ پانڌي پڇائيندو پيو وڃان. پيرن ۾ گهنگهرو وجهي هيڏي هوڏي بازارين ۾ گهڻ گهڻ ۽ ڇم ڇم لايو پيو هلان. تخت هزاري ڇڏي، گيڙوءَ رتا ڪپڙا پائي، هاڻي خوب ساجن جي ڪڍ لڳس ۽ عشق جا واڄٽ وڄائيندو ويس. اهو هنڌ ۽ مڪان نه ڇڏيم، جتي پنهل جي جاچ نه ڪيم. مون کي ناٿ سان ناتو نباهڻو هو، تنهنڪري ڪيچيئڙن ڪاڻ ڏاڍا ڏونگر ڏوريم، گهڻائي ڀاڻ ڀيٽيم ۽ طالب تياڳي ٿيس.

اهوئي خيال هوم، ته من ڪڏهن نه ڪڏهن ڪا پرين وٽئون ڀَلي ڀاڄي نصيب ٿئيم. لوڪ جا سڀ لاڳاپا لاهي، جتن سان جيئڙو کڻي جڙيم. ڄڻ گولن جي گولي ٿي، ٻانهپ واري ٻولي ڪري، آءٌ عيبن هاڻي ننڊ نهوڙي، خان ٻاروچي جي ڳولا ۾، ڳوٺن جا ڳوٺ لتاڙيندو پئي ويس، ته ”اي سهڻا سڄڻ جيتوڻيڪ مون ۾ ”عيب اپار“ آهن، تڏهن به مون کي هيئن نه ڇڏج. دل ۾ آرزو ته اها اٿم، ته ساري ڄمار، پنهنجي هوت ٻاروچي کان ڌار نه ٿيان ۽ هن تي پاڻ کي گهوري، نثار ۽ ٻلهار ڪري ڇڏيان.“

سر تي سوز ۽ فراق جا بار چاڙهيو، جانب جي جار دل ۾ ڪيو، شهر ڀنڀور جي ماڻهن جا مهڻا جهليو، وِرهه جون واڳون هٿن ۾ کنيو، برهه جي بازار مان لنگهي، ڪيچ ڏي ڪاهيو پيو وڃان، مگر پنهل جي پرچار ڪانه پيئي پويم. واٽ تي گهڻن هنڌ پوٿيون پٽايم ۽ ڪانگ اڏايم، مگر فائدو ڪونه پئي ڏسڻ ۾ آيو. ڳچيءَ ۾ ڪپڙو پايو، پورهيائت ٿي، ڪيچ ۾ هزارين هاجون ڪندو، انهيءَ لالڻ تي پنهنجي لڄ رکيو، ٻاروچي جي ٻاجھ لاءِ هِتي هُتي واجهه وجهندو پيو وڃان. اها اميد هنئين تي تري آيم ته جن محبت جو مچ مچايو آهي، درد جو دونهون دُکايو آهي ۽ نينهن جو نشان لڳايو آهي، اهي ڪيئن نه توڙ نباهيندا!

اهي خيال ڪندو. ڏاڍا ڏونگر ڏوريم ۽ ڪشالا ڪٽيم؛ پورب جا پنڌ پڇايم ۽ هنگلاج جا هنڌ، مگر جيئن اڳتي هلندو وڃان ته معمولي طرح ته جيڪر نراسائي ۽ نااميدي ڳاري ڇڏيم ها، مگر هت ته قصو ئي ٻيو هو. جيئن گهڻا ڏک پيو ڏسان، تيئن زياده اميد پيئي ٿئيم. جيئن وڏي ۾ وڏا برپٽ پيو لتاڙيان، جتي نه اَنّ ملي نه پاڻي، تيئن ائين پيو سمجهان ته ڄڻ پنهنجي منزل کي ويجهو پيو سمجهان. ائين برابر آهي ته جيئن منزل ڏورانهين هوندي آهي، رستي جي مسافري وڌيڪ ڪٺن لڳندي آهي، بک ۽ ڏک گرفتار ڪري ڇڏيندا آهن، تيئن جيڪر آخر انهيءَ مقصد کي پهچبو، ته تمام گهڻي ۽ گهاٽي خوشي ٿيندي. مگر آءٌ ته اهڙي منزل ته اکين سان ڏسان ئي ڪونه پيو، پوءِ به دل کي راحت پئي آيم.

اهڙيءَ حالت ۾ سمجهيم ته هينئر اميد جو دروازو ۽ آسري جو ايوان شايد پيش اچڻو آهي. زياده اورچ ٿي هلڻ لڳس، تان جو هڪ هنڌ آيس، جتي هڪ سبز چراگاهه نظر آيم، جنهن تي ڏٺم ته هڪ ماڻهو ڳئون پيو چاري. ڳنوار کي ڏسي هيڪاري خيال آيم ته الاجي انهيءَ شخص سان ڪڏهن ملاقي ٿيندس، جو سچائيءَ ۽ حق جي راهه ۾ منهنجي به ائين پالنا ڪندو، جيئن هي ڳنوار پنهنجي ڳئن جي ٿو ڪري. اهو خيال ڪري آءٌ ان سبزيءَ تي پري ليٽي پيس، جتي ننڊ کڻي ويم.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ