|
روهڙي شهر جي ڏکڻ ۽ روهڙي ريلوي اسٽيشن جي اوڀر ۾،
ريلوي لائين ۽ قومي شاهراهه جي ٻيڪڙ ۾ هڪ نهايت ئي
زبون حال مٽيءَ جو وڏو ڪوٽ آهي، جو ڪوٽ يعقوب علي
شاهه جي نالي سان مشهور آهي. مٿس نالو، سندس باني
مباني مير يعقوم علي شاهه رضوي تان پيو آهي، جو
بکر جو چوئيتاليهون نواب هو، ۽ سنڌ جي هن علائقي
مٿان شهنشاهه عالمگير اورنگزيب طرفان حڪمراني ڪندو
هو. ان ڪچي ڪوٽ اندر، اڀريل مٿاهين ڏاڪرو ميدان تي
هڪ وڏي ۽ شاندار ڪچي عمارت بيٺل آهي، جا ريلوي
اسٽيشن توڙي قومي شاهراهه تان لنهندي، گذرندي،
نمايان نظر ايندي آهي. تاريخ جي ڪتابن ۾ ان عمارت
کي مير يعقوب واري مسجد يا اورنگزيب مسجد جي نالي
سان ياد ڪيو ويو آهي. ٻٽي نالي هئڻ جو سبب اها
حقيقت آهي ته اها مسجد اورنگزيب عالمگير جي هدايت
۽ ايما تي سندس بکر واري نواب مير يعقوب علي شاهه
تعمير ڪرائي هئي. اها عظيم مسجد ان فتح جي يادگار
طور اڏائي وئي هئي، جا پناهه ۽ سڪون جي ڳولائو
دارا جي لشڪر تي مغل شهنشاهه جي لشڪر پاتي هئي ۽
نتيجي ۾ بکر جو قلعو هٿ ڪيو هو،
شهنشاهه شاهجان جي پوين ڏينهن ۾، ڀائرن درميان ڪشمڪش ۽
جدوجهد جي وقت بکر جو قعلو دارا شڪوه جي قبضي ۾
هو. سامو ڳڙهه واري جنگ ۾ اورنگزيب هٿان هار کائي،
دارا پنهنجي حرم ۽ رهيل کهيل فوج سان بکر طرف موٽ
کاڌي ۽ اتي اچي پناهه وٺي سامت جو ساه کنيو. ڪجهه
ڏينهن ساهي پٽي، آرام ڪري پنهنجو حرم، باقي مال
خزانو ۽ ڪجهه فوج بکر جي قلعي ۾ ڇڏي، دارا ايران
ڏانهن رواني ٿيڻ لاءِ بلوچستان پهتو. بکر جو بچاءُ
دارا پنهنجي وفادار مخنث ملازم خواجه سرا بسنت،
سيد عبدالرزاق شاهه ۽ نڪولائي منوچي جي سپرد ڪيو
جو هڪ مغربي ڊاڪٽر مهم جو ۽ توبچي هو منوچي پنهنجي
ڪتاب ”اسٽوريا ڊي مگور“ ۾ بکر جي گهيري جو مفصل ۽
مزيدار احوال ڏنو آهي. ڍاڍر جي واصل جيوڻ خان دارا
سان بيوفائي، غداري ۽ ويساهه گهاتي ڪئي. هن دارا
کي گرفتار ڪرائي حراست ۾ دهلي دربار ڏي اماڻيو.
خليل خان جي اڳواڻيءَ هيٺ اورنگريب جو لشڪر ڪاهي
بکر آيو ۽ قلعي کي گهيرو ڪري ويٺو. خليل خان خواجه
سر بسنت کي پيش پوڻ لاءِ پيغام موڪليو، جنهن تي
بسنت صبح تائين جواب لاءِ وقت گهريو. رات جو بسنت
قلعي مان پراڻا پادر ميڙائي هڪ وڏي توب جو منهن ان
سان ڀريو. صبح سان توب گهلي ڀت تي آندي وئي، ۽
روهڙيءَ طرف خليل خان جي لشڪر جي پڙاءَ طرف منهن
ڪري، توب ڇوڙي وئي. سڄي ڇاوڻي پراڻن لترن سان ڀرجي
وئي. ان ڪروڌ ۽ ڪاوڙ ڏيارڻ جي باوجود شهنشاهه جو
لشڪر قلعو هٿ نه ڪري سگهيو. آخر دارا جي حڪم ۽
هدايت تي سندس وفادارن روئندي قلعو شاهي لشڪر جي
حوالي ڪيو.
بکر جي قلعي جي فتح جي ياد ۾، اورنگزيب هڪ شايان شان،
نهايت ئي شاندار ۽ عظيم مسجد ٺهرائڻ جو حڪم ڏنو.
سندس بکر واري نواب مير يعقوب علي شاهه ترت ئي
اڏاوت جو ڪم شروع ڪيو، ۽ اها مسجد سن 1677ع ۾
ٺهرائي پوري ڪئي. ٺٽي واري نامياري شاهجاني مسجد
کان ٺيڪ پاءُ صدي پوءِ.
علائقي جي هن عظيم ترين مسجد جي مائيدار ۽ وڏي اڏاوت اڄ
به پنهنجي پکيڙ يا ايراضي ۽ ڪوٽ نما چوديواريءَ
ڪري، ڪشش ۽ توجهه جو مرڪز بنيل آهي. هينري ڪوزنس
چواڻي اهي کندڙ هينئر ايترو ته خسته حاليءَ کي رسي
چڪا آهن، جو ڪنهن خاص سار سنڀار جي قابل نه رهيا
آهن. پر انهن کنڊرن کي موجود حالت ۾ محفوظ رکي
سگهجي ٿو يا گهٽ ۾ گهٽ کين وڌيڪ بدحال ۽ ويران ٿيڻ
کان بچائي سگهجي ٿو. ان کان سواءِ ان جي به ضروت
آهي ته ان عمارت جي بچيل سچيل صورت کي فلم ۽
سلائيڊ تي محفوظ ڪري سگهجي ٿو، ۽ ان جي آڌار تي ان
عمارت جو ماڊل (ڪاٺ يا ڌاتوءَ جو) آسانيءَ سان
تيار ڪرائي سگهجي ٿو.
تمام ڪشادي چوديواريءَ يا حاطي واري هن عظيم جامع مسجد
جي پکيڙ 100X
150 فوٽ آهي، جا گهٽ وڌ ٺٽي واري شاهجهاني مسجد جي
برابر بيهي ٿي، جنهن جي ايراضي 98X
169 فوٽ آهي. مسجد جي عمارت ساري ڪچين سرن جي ٺهيل
آهي، جي سائيز ۽ قالب جي لحاظ کان بلڪل نراليون ۽
نياريون آهن، ۽ سنڌ ۾ هٻيو ڪٿي به ڪو نه ٿيون ملن
يا نگاهجن. هر سرجي ماپ 2X2
فوٽ (4 هم چورس فوٽ) آهي، ۽ سندس ٿلهائي هڪ انچ
جيتري آهي. ونگن ۽ محرابن ۾ واپرايل سرون پڪيون ۽
ان عام سائيز ۽ نموني جون آهن جي مغل عمارتن ۾ عام
ملن ٿيون. اولهه ۾ نماز لاءِ ڍڪيل ايراضي ٻن حصن ۾
ورهايل آهي، اندريون انتهائي اولهه وارو حصو ٽن هڪ
جيترن ڪمرن ۾ ورهايل آهي، جن ۾ وچين ۾ محراب آهي.
اهي ڪمرا هيٺ هم چورس آهن، پر ونگن کان مٿي هلي
اهي اٺ ڪنڊا ٿي وڃن ٿا. انهن جي مٿان شايد ڪڏهين
وڏا گنبذ ٺهيل هئا. ڪمرن جي مٿاهين حصي ۾ کنيل قبي
يا گنبذ جا ونگ ۽ماکيءَ جي ماناري جي ڊزائين ۾ هڪ
ٻئي کي ڪٽيندڙ محرابون اڄ به ان جي نشاندهي ڪن
ٿيون. ته ڪنهن وقت انهن ڪمرن مٿان اوچا وڏا گنبذ
هئا. گنبذن جي اڳيان وارو ڍڪيل حصو، ڪهڙي نوع جو
هو، تنهن لاءِ ڪجهه به نٿو چئي سگهجي. هن حصي جي
رڳو اوڀر واري، اڱڻ ۾ کلندڙ ڀت جا بنياد ئي ظاهر
آهن. معلوم ائين ٿو ٿئي ته هي هڪ وڏو، پڪو، ڪشادو
دالان يا هال هو، جو گنبذ واري حصي ۽ اڱڻ جي وچ ۾
سڌيءَ ڇت سان ڍڪيل هو.
ان ڪشادي حال جي ڇيڙن تي، اتر ۽ ڏکڻ ۾، به مٽيءَ جي سرن
جا وڏا منارا آهن، جنهن جي ڏاڪڻين جا دروازا اندر
هال ۾ کلن ٿا. اڱڻ جي اتر ۽ ڏکڻ ۾ ٻاهرين اڏاوت
کان اندرين هال جي منارن تائين، ٻنهي پاسن کان
ننڍڙن ننڍڙن قبين وارن حجرن جون قطارون آهن، جن ۾
شايد طالب رهندا هئا. ڍڪيل عبادت گاهه واري حصي،
طالبن جي حجرن جي سنواٽين قطارن، ۽ مکيه ٻاهرين
داخلي اڏاوت جي وچ ۾ مستطيل شڪل جو هڪ شاهي اڱڻ يا
صحن آهي، جنهن جي وچ ۾ تلاءَ جا آثار نظر اچن
ٿا. اوڀر ۾ مکيه لنگهه واري عمارت آهي. مکيه لنگهه
وارو وچون ڪمرو وڏو ۽ هم چورس آهي، جو ونگن کان
مٿي اٺ ڪنڊو ٿي ٿو وڃي. هن جي مٿان به ڪنهن وقت
وڏو گنبذ ٺهيل هو، جنهن جا آثار ڊٺل اڃا به موجود
آهن. ٻاهرين دروازي کي هاڻي ٽي چار ڏاڪا آهن. هن
وڏي ڪمري جي ٻنهي پاسن کان ٻه ٻيا ڪمرا، ڪجهه ننڍا
آهن، جن جي مٿان به گنبذ ٺهيل هوندا هئا. انهن
پاسي وارن ڪمرن جا ونگن وارا دروازا، اندر اڱڻ طرف
کان آهن. داخلي مهاڙي جي ٻنهي ڇيڙن تي ٻه تمام وڏا
رعبدار منارا آهن، جن جي ڏاڪڻين جو لنگهه اندران
اڱڻ کان آهي. اهي چار منارا، ٻه اندرين عبادت گاهه
جي ٻاهران ڇيڙن تي، ۽ ٻه وڏا ٻاهرين لنگهه واري
اڏاوت جي ڇيڙن تي، اڏاوت جون اهي خوبيون آهن جي هن
مسجد کي ٺٽي واري شاهجاني مسجد کان نيارو، نرالو ۽
مختلف بنائين ٿيون. انهن مان ٻاهرين منارن جون
ڏاڪڻيون ته اڃا به اهڙِ حالت ۾ آهن، جو ڪو به انهن
تي ڪنهن حد تائين چڙهي سگهي ٿو.
سر زمين تي موجود شواهد ٻڌائين ٿا ته هن شاهي مسجد جو
بنياد پٿر سان کڄيل آهي. ان بعد ڪجهه بار پڪين سرن
جا آهن، ۽ باقي ساري عمارت سنهي ڪچيءَ سر سان
اوساري وئي آهي، جنهن ۾ منارا به اچي وڃن ٿا،.
مسجد جو اندريون حصو، ٻاهرين مهاڙيءَ واري اڏاوت
سميت، ڪنهن وقت سارو، ڪاشيءَ سان سينگاريل هو. وقت
جي ڏاڍاين ۽ سار سنڀار ۾ ڪوتاهيءَ ڪري اڄ ڪاشي
ڀتين تي موجود نه آهي، پر ان جا اهڃاڻ اڃا به ڪٿي
ڪٿي موجود آهن. مهاڙيءَ وارن گنبذ نما ڪمرن جي
ونگن ۽ محرابن، ۽ اندرين اولاهين عبادت گاهه وارن
گنبذ وار ڪمرن جي محرابن مٿان، ڪٿي ڪٿي، ڪاشيءَ جا
ٽڪر چنبڙيل نظر اچن ٿا، محراب (مرڪزي) جي مٿان هڪ
وڏي ڪاشيءَ جي ڄاري بيٺل آهي، جا جاميٽر يڪل صورت
جي آهي. اصل ۾ ساري ڪاشيءَ جي جڙائي ٿيل ٿي ڏسجي،
پوءِجتان جتان ڪاشي ڪري پئي آهي ته اتي چن جي
پلستر کان ڪم ورتو ويو آهي. مغلن جي آخري ڏينهن
تائين، يا شايد پوءِ به ڪجهه وقت تائين، مسجد جي
مرمت مڙيوئي پئي ٿيندي رهي آهي. مسجد جي ديوارن جي
ٻاهران ڇا صورت هئي، تنهن بابت ڪا قياس آرائي نٿي
ڪري سگهجي. مهاڙيءَ واري مکيه لنگهه جي ديوارن تي
ٻاهران چن جي پلستر جا ٽڪرا ڪٿي ڪٿي نگاهجن ٿا، هن
وقت ڪوٽ تي مير يعقوب علي شاهه جا پونئير قابض
آهن. انهن کان پڇا ڳاڇا ڪندي پتو پيو ته مسجد
اندران ڪاشيءَ سان سنيگاريل ۽ سنواريل هئي، ۽
ٻاهرين ساري عمارت کي چن چيروليءَ جو پلستر ٿيل
هو. سنڌ جي هيءَ ٻيو نمبر شاهي مسجد ڪئين اُجڙي؟
مغلن جي دؤر جوهي عظيم يادگار ۽ فن تعمير جو نادر
نمونو ڪيئن بي توجهيءَ جو شڪار ٿي ، نيستيءَ ۽
نابوديءَ جي منزل کي رسيو؟ ان بابت هنن سيدن جون
روايتون ۽ لکيل يا سينه به سينه منتقل ٿيندڙ
تاريخي حڪايتون ماٺ ۾ ۽ خاموش آهن، شايد ڪنهن
ڏينهن موجود بنيادي ڍانچو به جهر جهڻي ٿي ويندو، ۽
ان جو نالو رڳو ڪاغذن تي ئي رهجي ويندي.
حوالي جا ڪتاب
داستان مغليه: نڪولائي منوچي، اردو ترجمو: سجاد باقر رضوي،
نگارشات: لاهور.
ٺٽا (انگريزي): ايم ادريس صديقي: محڪمه آٿار قديمه، پاڪستان
پئليو لٿڪ سائٽس ان دي پلينس آف سنڌ: برجي آلچن، ڊاڪٽر: ايف جي
پارسنس لميٽيڊ، لنڊن.
جنت السنڌ: مولائي شيدائي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدآباد.
ائنٽيڪئٽيز آف سنڌ: هينري ڪوزنس، آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس،
ڪراچي.
ويسٽ پاڪستان (سنڌ) گزيٽيئر: ايڇ ٽي سورلي، ويسٽ پاڪستان
گورنمينٽ پريس، لاهور.
شڪارپور_ ضربخاني جي حيثيت ۾
عبدالله ورياهه
تاريخي تحقيق ۾ سڀ کان اهم شاهدي قديم سڪن جي ليکي
ويندي آهي، ڇاڪاڻ ته انهن ذريعي وقت جي حاڪمن، سنن
۽ شهرن جا نالا ملن ٿا، جيڪي عام طرح سان ٻئي ڪنهن
ذريعي سان محال هوندا آهن، تاريخي ڪتابن ۾ وقت جي
حاڪمن جي دٻاءُ سبب صحيح واقعن جي بجاءِ ڪڏهن
وڌاءَ کان ڪم پڻ ورتو ويندو آهي. تاريخي ڪتابن جي
ڇنڊ ڇاڻ بعد ئي انهن کي قابل قبول بنائي سگهبو
آهي. جڏهن ته سڪن وسيلي مليل شاهدي کي بنا ڪنهن شڪ
شبهي صحيح تسليم ڪري سگهجي ٿو. قديم زماني جي انڊو
گريڪ بادشاهن جا نالا جيڪي ڪنهن به ڪتاب ۾ نه ملي
سگهيا، قديم آثارن مان مليل سڪن جي وسيلي حاصل ڪيا
ويا. قديم سڪا نه صرف اسان کي پراڻي تاريخ کان
آگاهه ڪن ٿا، پر اهي حڪومتن جي خودمختياري جي پڻ
علامت هوندا آهن. ڪنهن به ملڪ ۾ بادشاهه جي اقتدار
اعليٰ کي ظاهر ڪرڻ لاءِ حڪومت جي تختگاهه واري شهر
مان بادشاهه جي نالي جو سڪو جاري ڪيو ويندو هو ته
جيئن عام ماڻهن ۽ پاڙيسري حڪومتن کي يقين اچي ته
بيشڪ ملڪ ۾ سندس حڪم هلي ٿو.
تاريخ سان دلچسپي رکندڙن کي اهو علم هوندو ته جڏهن به
ڪو بادشاهه ڪو نئون ملڪ يا شهر فتح ڪندو هو يا ڪو
نئون شهر آباد ڪندو هو ته ان جاءِ جي نالي سان سڪو
جاري ڪيو ويندو هو. عام حالتن ۾ سڪا نه صرف حڪومت
جي تختگاهه واري شهر مان بلڪ اهم شهرن مان پڻ جاري
ڪيا ويندا هئا، سڪن تي بادشاهه جي نالي، لقب ۽سن
کان علاوه ان شهر جو نالو پڻ لکيو ويندو هو، جنهن
شهر مان اهي جاري ڪيا ويندا هئا، انهيءَ کي ”ضرب
خاني وارو شهر“ ( Mint City)
چيو ويندو هو.
سنڌ جي اهم تجارتي مرڪز شڪارپور کي ماضي ۾ ٻين خصوصيتن
کان سواءِ ضرب خاني وارو شهر هجڻ جو فخر پڻ حاصل
آهي، جتان وقت جي حاڪم طرفان سڪا ضرب ڪري جاري ڪيا
ويندا هئا.
دائود پوٽن شڪارپور جو شهر آباد ڪرڻ وقت (1026هه____
1617ع) هتي هڪ ضرب خانو پڻ قائم ڪيو هو، پر سندن
نالي جو ڪو به سڪو اڃا هٿ نه آيو. آهي، جنهن مان
معلوم ٿي سگهي ته ان تي ڇا لکيل هو. البته شڪارپور
جي وڻج واپار واري تاريخ تي تحقيق ڪندي سنڌ
يونيورسٽيءَ جي هڪ نوجوان استاد کي شڪارپور مان ڪي
اهڙا سڪا به هٿ آيا هئا، جن تي ”ضرب شڪارپور“ لکيل
هو. پر انهن سڪن کي ڏسڻ کان سواءِ نٿو چئي سگهجي
ته اهي دائود پوٽن جا جاري ڪيل هئا يا پوءِ جي
ڪنهن ٻئي حڪمران طرفان جاري ڪيا ويا هئا.
دائود پوٽن جو اقتدار شڪارپور تان تڏهن ختم ٿيو، جڏهن
سنڌ جي ڪلهوڙي حاڪم ميان نور محمد (1132هه مطابق
1127هه) سنڌ تي حڪومت حاصل ڪرڻ بعد هندستان جي
نئين مغل بادشاهه محمد شاهه (1121هه _____ 1161هه)
کي راضي ڪري شڪارپو ر۽ خانپور جي جاگير جي سند
حاصل ڪري دائود پوٽن جي امير مبارڪ کان (1136هه
مطابق 1724ع) ۾ حڪومت کسي ورتي. هن موقي تي
هندستان جي مغل حاڪم محمد شاهه جي خوشنودي حاصل
ڪرڻ خاطر ميان نور محمد ڪلهوڙي شڪارپور مان محمد
شاه جي نالي سان چانديءَ جو سڪو ضرب ڪرايوهو، جيڪو
هاڻي تازو هٿ آيو آهي. هن سڪي جو ورزن اٽڪل 11-12
گرام هوندو، جنهن جي هڪ طرف ” بلطف اله محمد“ ۽
شاهه زمان“ جا لفظ نظر اچن ٿا، جڏهن ته ٻئي طرف
صرف ”شڪارپور“ جو لفظ پڙهڻ ۾ اچي ٿو.
هن قسم جا ساڳئي وزن جا چانديءَ جا سڪا محمد شاه پنهنجي
حڪومت جي شروعاتي سالن ۾ سورت، سهرند ۽ بکر جي ضرب
خاني مان پڻ جاري ڪيا هئا، جن تي فارسيءَ ۾ بيت هن
طرح لکيل هو.
سکه زد در جهان بلطف اله
بادشاهه زمان محمد شاهه
جنهن جي معنيٰ آهي ته ”الله جي مهربانيءَ سان دنيا ۾ وقت جي
بادشاهه محمد شاهه سڪو ضرب ڪيو.“ اهڙن سڪن تي سڪي
جي جاري ڪرڻ جو سن ۽ ضرب خاني واري شهر جو نالو پڻ
اڪريل هوندو هو، جڏهن ته شڪارپور مان ضرب ٿيل سڪي
تي صرف ضرب خاني جو نالو ۽ مٿئين بيت جا ڪجهه لفظ
پڙهڻ ۾ اچن ٿا. سڪي تي ڪو به سن نظر نٿو اچي.
عام طرح سان هٿ سان ضرب ڪيل سڪن جي لکيت وارو ٺپو وڏو
هوندو هو، پر سڪي ضرب ڪرڻ کان پوءِ ان کي هڪ مقرر
ٿيل وزن مطابق ڪٽيو ويندو هو، نتيجي ۾ ان جا پاسا
ڪٽجي وڃڻ سبب سڪي تي لکيت مڪمل نه رهندي هئي، پر
جڏهن اسين هڪ ئي قسم جا ڪافي سڪا اڳيان رکنداسين
ته سڪن تي لکيل عبارت مڪمل طرح پڙهي سگهبي.
جيتوڻيڪ شڪارپور مان ضرب ٿيل هي چاندي جو رپيو
هڪڙو آهي پر پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته ان تي ساڳيو
بيت اڪريل آهي ۽ اهو شڪارپو رجي شانائتي شهرمان
جاري ڪيو ويو هو. هن وقت تائين شڪارپور جي
ضربيخاني جي هٿ آيل سڪن مان هي سڪو سڀ کان پراڻو
آهي، جيڪو 1136هه ۽ 1150هه جي وچ وارن سالن ۾ جاري
ڪيو ويو هو.
ميان نور محمد ڪلهوڙو سموري سنڌ تي پنهنجي حڪومت کي
مضبوط ڪري تقريبا خود مختياري حاصل ڪري چڪو هو،
صرف نالي خاطر هندستان جي مغل حاڪمن جي حڪمراني
هئي ۽ سندن نالي جا سڪا سنڌ ۾ رائج هئا، انهيءَ
دوران سن 1151هه ۾ ايران ۽ افغانستان جي حڪمران
نادر شاهه (1150هه کان 1160هه) هندستان تي ڪاهي،
ملڪ کي لٽي، ڪروڙن جي خزانن سان گڏ هندستان جي مغل
بادشاهه کان سنڌو نديءَ جي اولهه وارا علائقا
لکائي ورتا. ڪابل واپسي بعد ميان نور محمد کي ڪابل
اچڻ جو حڪم ٿيو ۽ سندس نه وڃڻ تي ناراض ٿي 1152هه
۾ سنڌ تي لشڪر چاڙهي آيو.
شڪارپور جي اڳوڻي امير مبارڪ دائود پوٽي جو فرزند امير
محمد صادق، جيڪو شڪارپور کسجڻ بعد بهاولپور جي
موجودا علائقن ۾ وڃي رهيو هو، نادر فوج کي سنڌ تي
ايندو ڏسي وڃي ساڻس ديري اسماعيل خان ۾ مليو.،هن
نادر شاهه کي ميان نور محمد جي شڪارپور کسجڻ بعد
بهاولپور جي موجوده علائقن ۾ وڃي رهيو هو، نادري
فوج کي سنڌ تي ايندو ڏسي وڃي ساڻس ديري اسماعيل
خان ۾ مليو. هن نادر شاهه کي ميان نور محمد جي
شڪارپور کسڻ ۽ کين تنگ ڪري ڪڍڻ جي شڪايت ڪئي ۽ هر
ممڪن مدد ۽ ساٿ جو يقين ڏياري، لشڪر سميت ساڻس گڏ
رهيو. نادر شاهه سنڌ فتح ڪرڻ ۽ ميان نور محمد جي
پيش پوڻ بعد ڏنڊ ۽ خراج مقرر ڪري، سنڌ جا ڪيترا
ٽڪر ڪلهوڙن کان ڦريا ۽ شڪارپور، ڪجهه ڀرپاسي جي
علائقن سان، امير محمد صادق دائود پوٽي جي حوالي
ڪئي. باقي سنڌ ميان نور محمد وٽ رهي. نادر شاهه،
ميان جا ٻه پٽ وٺي سنڌ جي خزاني ۽ علمي ادبي
سرمائي ۽ قيمتي ڪتابن کي لٽي واپس وطن وريو.
امير محمد صادق دائود پوٽو، جيڪو هن سڄي مهم ۾ نادر
شاهه سان گڏ هو، پنهنجي پنجاب واري جاگير کي
پنهنجي پٽ بهاول خان جي حوالي ڪري پاڻ ٻيهر اچي
شڪارپور ۾ رهيو، پر ميان نور محمد کي اها ڳالهه نه
وڻي، تنهن نادر شاه جي مقرر ڪيل عملدارن هٿان
1159هه ۾ امير محمد صادق کي مارائي ڇڏيو. سندس پٽ
بهاول خان بروقت پهچي ويو ۽ پيءُ جو بدلو ورتائين،
پر پوءِ شڪارپور کي ڇڏي پنهنجي جاگير ۾ بهاولپور
وڃي رهيو. اهڙيءَ طرح شڪارپور مان دائود پوٽن جو
اقتدار هميشه لاءِ ختم ٿيو ۽ هي علائقو افغانن جي
دراني سلطنت جو حصو بنجي ويو ۽ هڪ وڏي عرصي تائين
قنڌار مان مقرر ٿيل نائب شڪارپور تي حڪومت ڪندا
رهيا. نيٺ 1239هه ۾ سنڌ جي ٽالپر حاڪم مير ڪرم علي
خان افغان حڪمرانن جي ڪمزوريءَ جو فائدو وٺي
شڪارپور تي قبضو ڪيو.
انهيءَ سموري عرصي دوران دائود پوٽن ۽ افغانن جو
شڪارپور مان جاري ڪيل ڪو به سڪو اڃا هٿ نه آيو
آهي.
ٽالپرن جي دور حڪومت ۾ به شڪارپور ۾ ضرب خانو قائم رهيو
آهي. شڪارپور جو نالو ضرب خاني طور هڪ ٽامي جي سڪي
تي ڏٺو ويو آهي، جيڪو 1255هه جو آهي ۽ محمود شاهه
جي نالي سندس مرڻ کان ڏهه سال پوءِ ۽ سدوزئين جي
زوال کان ٻاويهه سال پوءِ جاري ڪيو ويو آهي. ان
متعلق آر بي وائيٽ هيڊ پنهنجي ڪئٽلاگ ۾ ذڪر ڪيو
آهي، پر سن 1255 هه جو هڪ ٽامي جو سڪو اهڙو هٿ آيو
آهي، جنهن جي هڪ طرف ٻڙين واري گول دائري ۾ ”ضرب
شڪارپور“ ۽ ٻئي پاسي ”جلوس 1255هه“ لکيل نظر اچي
ٿو. هن قسم جي لڌل سڪن جو وڌ ۾ وڌ وزن 180 گرين ۽
گهٽ ۾ گهٽ 148 گرين ۽ سائيز هڪ ۽ مني انچ درميان
آهي.
سن 1255 ۾ بکر جي ضربخاني مان سنڌ جي ٽالپر حڪمرانن جا
محمود شاهه جي نالي جا جاري ڪيل چانديءَ جا سڪا
مليا آهن، جيئن ته شڪارپور به ان وقت ميرن جي
حڪومت ۾ شامل هئي، ان ڪري ممڪن آهي ته اهو سڪو به
ميرن جي طرفان جاري ڪيو ويو هجي ۽ هي اهوئي سڪو
هجي، جنهن جو ذڪر آر بي وائن هيڊ پنهنجي ڪئٽلاگ ۾
ڪيو آهي، پر ان جي تصوير نه ڏني اٿس ۽ نه ئي اهو
ٻڌايو اٿس ته ان سڪي تي ڇا لکيل هو.
مٿي ذڪر ڪيل سڪن کان علاوه شڪارپور جو ٻيو ڪو به سڪو
اڃا هٿ نه آيو آهي، پر شڪارپور ۾ ضربخاني جي موجود
هجڻ جي ثابتي ملڻ بعد پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته
1026هه کان 1255هه جي وچ واري عرصي دوران، جيڪو
شڪارپور جي عروج ۽ مٿاهين مرتبي وارو دور هو، هن
ضربخاني مان ٻيا به ڪي سڪا جاري ٿيا هوندا، جيڪي
اڃا تحقيق ڪندڙن آڏو ظاهر ٿي نه سگهيا آهن، پر
اميد آهي ته هن سلسلي ۾ ٻيا به ڪيترا مثال ملندا،
جيڪي شڪارپور جي تاريخ جي باري ۾ اهم ۽ ڀروسي جهڙا
دستاويز ثابت ٿيندا، جن جي آڌار تي شڪارپو رجي
آباد ٿيڻ ۽ حڪمرانن جي صحيح دور جو اندازو ڪري
سگهبو.
حوالا
مير علي شير قانع ٺٽوي، تحفته الڪرام، (ترجمو: مخدوم امير احمد)
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1957ع.
رحيمداد خان مولائي شيدائي، جنت السنڌ، سنڌي ادبي بورڊ
حيدرآباد، 1958ع.
غلام رسول مهر تاريخ سنڌ ڪلهوڙا دور حصو ڇهون (جلد پهريون)،
(ترجمو: يار محمد ابن حيات پنهور ۽ شمشيرالحيدري)
سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد.
ڊاڪٽر غلام علي الانا، ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي دور جا
سڪا، تقرير، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد،
25---12-----1978ع.
رحيمداد خان مولائي شيدائي، ٽالپرن جي مختصر تاريخ، انسٽيٽيوٽ
آف سنڌ الاجي، سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو، 1983ع.
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، ”شڪارپور، ماضي ۽
حال“، پبليڪشين ڪاميٽي، جشن شڪارپور، 1984ع.
Chas. J. Rodgers: Catalogue of coins, part Iv, Miscellancous
coins. The Baptist mission press, Calcutta_
1895.
R. B. Whitehead: Catalogue of coins in the
Punjab museum Lahore, the clarendon press,
oxford_ 1934.
R. B. Whitehead: Catalogue of coins in the
Lahore museum Lahore, Vol. II, coins of the
mughal emperors,
Lahore
museum, Lahore, 1977.
R.B. Whitehead: catalogue of coins in the Lahore museum
Lahore, vol. III, Coins of Nadir shah and the
durani dynasty, Lahore museum, Lahore, 1977.
Chester L. Krause and Clifard Mishler: standerd Catalogue of
world coins, Krause publication,
Iola Wisconsin, U.S.A.
Colin R. Bruce 11; John S. Deyell; Nicholos Rhodes; William
F. Spengler: The standard Guide to south Asian
Coins and paper Money, since 1556 A.D., Krause
Publications, Wiscansim U.S.A 1982.
مٿين ڪتابن کان سواءِ سنڌ الاجي ۾ موجود سڪن ۽ ذاتي گڏ ڪيل سڪن
جي مشاهدي مان پڻ هن مضمون لاءِ مدد ورتي ويئي
آهي.
سنڌي هائيڪو ۽ ان جو مستقبل
تاج جويو
سنڌي شاعريءَ ۾ ”هائيڪي“ جي صنف، ڏينهون ڏينهن
مقبول ٿيندي پئي وڃي. ”هائيڪو“ جپاني شاعريءَ جي
هڪ بهترين ۽ لوڪ پسند صنف آهي. سنڌي شاعر، هن صنف
کي هائيڪي، هيڪو، ٽه سٽن، تصويرن ۽ ٽيڙوءَ جي نالن
سان لکي رهيا آهن. سنڌ جا تمام گهڻا شاعر، هن صنف
تي طبع آزمائي ڪري رهيا آهن. پر ان کي صحيح صورت،
سٽاءَ ۽ فارم ۾ رڳو ڪي ٿورا شاعر ئي لکي رهيا آهن.
ڪنهن به ٻيءَ ٻوليءَ جي شاعراڻي صنف تي لکڻ کان اڳ
ضروري آهي ته لکندڙ کي ان صنف جي اصليت ۽ جنهن
ٻوليءَ مان اها صنف ورتي وئي آهي، ان ٻوليءَ ۾ ان
جي پس منظر ۽ تاريخ جي ڄاڻ هجي.
هائيڪي جي اصليت، پس منظر ۽ تاريخ:
هائيڪو يا هڪيو (Haiko)،
جپاني شاعريءَ جي هڪ اهڙي ساديءَ، سلوڻي، عام فهم
۽ مقبول صنف آهي، جهڙي اسان وٽ بيت جي صنف. هن صنف
(هائيڪو) کي جپاني شاعريءَ ۾ صدين جي تاريخ ۽ پس
منظر آهي. عام جپاني ماڻهو، ڪنهن به وقت بنا ڪنهن
ڪوشش ۽ مٿاڪٽ جي هائيڪو ٺاهي (کلي) وٺندا آهن.
جپان جي سڀني شهرن ۾ ”هائيڪو___ ڪلبون“ (Haiko__
Clubs)قائم
آهن، جتي هر طبقي جا ماڻهو واندڪائيءَ وقت هائيڪن
چوڻ جي چٽاڀيٽيءَ ۾ حصو وٺندا آهن. انهن ڪلبن
پاران ”هائيڪو ___ مخزنون“ (Haiko___
magazines)
به ڪڍيون وينديون آهن.
جپان ۾، هائيڪي جي ابتدا 14—صدي عيسويءَ ۾ ٿي. هن صنف
جا بنياد وجهندڙ مارتيڪ ۽ سوڪن هئا. کائن پوءِ
ٽيٽوڪو، هن صنف لاءِ نهايت ڏکيا قاعدا ترتيب ڏنا،
جنهنڪري هن صنف جي فطري اوسر رڪجي ويئي ۽ هيءَ صنف
يڪسانيت (هڪجهڙائپ) جو شڪار ٿي ويئي. اڳتي، سوئن
(82--------1605ع) ان لاڙي جي مخالفت ڪئي. هايڪي
جي صنف کي سڌارڻ ۽ سنوارڻ ۾ باشو (94------1644)
جو نالو وڏي اهيمت رکي ٿو. هيءُ سڄي ڄمار، هائيڪو
جي تعليم ڏيندو رهيو ۽ سندس شاگردن مان ڪيترا
هائيڪو جا وڏا ۽ مشهور شاعر ٿي گذريا آهن.
باشو کان پوءِ بوسن (83-------1715ع)، هائيڪي جو تمام
وڏو شاعر ٿي گذريو آهي. بوسن کان پوءِ هائيڪو جي
وڏن شاعرن ۾ ايسا (1826-------1763ع) جو نالو اچي
ٿو هن جو هائيڪو شاعريءَ کي عوامي شاعري بنائڻ ۾
وڏو ڪردار آهي. ايسا زندگيءَ جي ڪٺن سفر ۾ ڪيترا
ڀيرا شڪستون به کاڌيون، پر هن جي شاعراڻي دل ۽ ذهن
ڪڏهن به مايوس نه ٿيا. جپان جا عام ماڻهو، ايسا کي
وڌيڪ پسند ڪندا آهن.
هائيڪو جو جديد دؤر، 1868ع ڌاري کان شروع ٿئي ٿو. پر
لاڙن جي اثر 1880-1890ع ڌاري پکڙڻ شروع ڪيو. هن
دور جي شروعات هن دور جي شروع شڪي
(1902-----1868ع) ڪئي، جنهن ”فطرت جي شاعريءَ“ جي
اهيمت تي وڌيڪ زور ڏنو. شڪي ۽ ڪيوشي، 1889ع ۾
گڏجي، هائيڪو مخزن ”ڪوئل“ ڪڍي. شڪي، هائيڪو جو سٺو
شاعر هئڻ سان گڏ سٺو نقاد به هو. هن باشوءَ کان
وڌيڪ بوسن کي اهيمت ڏني. هن کي، باشو، بوسن ۽ ايسا
سان گڏ، هائيڪو جي چئن وڏن شاعرن ۾ شمار ڪيو ويندو
آهي.
شڪي جي شاگردن مان هيگي ڪوڌو وڏو نالو ڪڍيو هن ڪلاسيڪيت
۽ روايت جي ابتڙ آزاد هيڪو“ لکڻ شروع ڪيا، جن ۾
ماترائن جو ڪو به خيال نه ٿي رکيو ويو. اڳتي هلي،
ڪيوشي، ان تحريڪ جو اڳواڻ بڻيو، ۽ ٻين ڪيترن شاعرن
سئي ها، ڊڪوتسو ۽ سيڪتي به ان تحريڪ کي زور وٺايو.
26-------1912ع ڌاري، ٻيهر هائيڪو ۾ باشوءَ وارو رنگ
موٽي آيو. اهو رنگ، جديد يورپ جي اهڃاڻي شاعريءَ
جا اثر کان پوءِ ئي ظاهر ٿيو. ڪيوشي سان گڏ شئوشي،
يوشا، ڪشادئو، تڪاشي، هڪيو، شوشن ۽ ٻين نئين اسلوب
واري هائيڪو کي رواج ۾ آندو، ۽ جديد اثر هيٺ اچي،
پراڻو ڪلاسيڪي ۽ روايتي هائيڪو، نئين رنگ ۾ لکجڻ
لڳو.
هائيڪو جو گهاڙيٽو:
هائيڪو يا هيڪو، هڪ مختصر نظم (Miniauture
Poem) جو قسم آهي. هيءَ صنف، جپاني ڊگهي نظم ”ٽنڪا“ (Tanka)
مان نڪتي آهي. ٽنڪا، ڪيترن بندن تي ٻڌل نظم ٿيندو
آهي، جنهنجو هر بند، پنج+ ست+ پنج+ ست+ ست+
ماترائن تي رچيل هوندو آهي. اڳتي هلي ”ٽنڪا“ جو هڪ
بند، الڳ صنف ”رينگا“ (Renga) ٿي پيو، ۽ وري ”رينگا“ جو شروعاتي حصو، هڪ ڌار گهاڙيٽو بنجي
پيو، ۽ ان کي ” هائيڪو“ (Haiko)
يعني ”شروعات“ سڏيو ويو. ان جو گهاڙيٽو، پنج+ ست+
پنج ماترائن تي ٻڌل آهي، ۽ ان ۾ ڪل سترنهن (17)
ماترائون ٿين ٿيون. نه رڳو هائيڪو، پر سموري جپاني
شاعري، انهيءَ هيئت جي ٿوريءَ ڦير گهير تي ٻڌل
آهي.
هائيڪو لکڻ لاءِ هيٺين فني ضرورتن جو خيال رکيو ويندو
آهي:
گهاڙيٽو: هائيڪو پنج ست، پنج ماترائن تي مشمتل هوندو آهي ۽ ان
جي پهرين ۽ آخري سٽ ۾ قافيو ٿيندو آهي.
فطرت سان لاڳاپو: هائيڪو ۾ فطرت، ان جي نظارن ۽ نازڪ انساني
احساسن جو ذڪر ضروري آهي.
خاص واقعو: هائيڪو ۾ ڪنهن خاص واقعي يا عڪس ڏانهن اشارو هجڻ
ضروري آهي. اهو واقعو فطري نظارن، ڪنهن سماجي
واقعي، نازڪ انساني احساس وغيره تي مشتمل ٿي سگهي
ٿو. پر شرط آهي ته ان جي ذڪر سان هائيڪو جي فطري
حسن کي ڇيهو نه رسي.
مسلسل عمل: خاص واقعي نظاري يا احساس جي ڪنهن مسلسل عمل کي ”ٿي
رهيو هجڻ“ (استمراري) جي حالت ۾ قلمند ڪرڻ گهرجي.
هائيڪو جو مزاج، موضوع ۽ دائرو:
جپاني شاعريءَ جو سڀاءُ، فطري نظارن، محبت جي اظهار ۽
داخلي جذباتي بيان جي انداز سان معمور نظر ايندو.
سنڌ جي نامياري شاعر، شيخ اياز، پنهنجي ڪتاب ”جي
ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“ ۾، جپاني شاعريءَ بابت، ڪنوز
ورايوڪي جو رايو نقل ڪيو اهي، جو هن ريت آهي:
”جپاني شاعريءَ جي جڙ، انساني روح ۾ آهي، جنهن مان لفظن
جا لاتعداد گل اسرن ٿا. انسان گهڻو ڪجهه ڏسي ۽ ٻڌي
ٿو ۽ هو جنهن جنهن تصور ۽ حقيقت کان متاثر ٿئي ٿو،
اُن جي رنگ ۾ پنهنجي جذبات ۽ احساسات کي رنگي پيش
ڪري ٿو. اهڙو ڪهڙو انسان آهي، جو بلبل کي موسم گل
۾ ڳائيندو ڏسي، يا ڏيڏر کي پاڻيءَ ۾ جهونگاريندو
ڏسي شعرنه چوي! شعر اهو آهي، جو زمين ۽ آسمان کي
جنبش ۾ آڻي، اڻ لک دئيتن ۽ ديوتائن ۾ ديا پيدا
ڪري، جومرد ۽ عورت جي رشتي کي زياده خوشگوار
بڻائي، جو جنگجو جوانن جي حوصلي افزائي ڪري.“ (ص
95)
شاعر، جن حالتن کان متاثر ٿي شعر چوندا آهن، تن جو ذڪر،
ڪنوزو رايوڪي اجهو هيئن ڪيو آهي:
”جڏهن هو بسنت جي باک ۾ ٽڙيل مکڙيون ڏسن ٿا، جڏهن هو
سرءُ جي سانجهيءَ ۾ ڇڻدڙ پنن جو آواز ٻڌن ٿا، جڏهن
هو برفباري ڏسي، ٿڌو ساهه ڀري، آرسيءَ ۾ پنهنجي
پيشانيءَ تي گذرندڙ ورهين جا پيرا ڏسن ٿا ۽ پنهنجي
زندگيءَ جي اختصار تي سوچڻ لڳن ٿا، جڏهن هو ڪيترو
ئي وقت فارغ البال رهن ٿا، ۽ پوءِ قسمت هنن کي
تنهائيءَ جي غار ۾ ڌڪو ڏيئي ڇڏي ٿي، يا جڏهن هنن
جو محبوب هنن سان بيوفائي ڪري ٿو.“ (ص 85)
جپانين کي شعر چوڻ لاءِ ڪنهن خاص مهارت ۽ تعليم جي ضروت
نه هوندي آهي. جنهن کي به قلم هٿ ۾ آهي، ۽ جنهن جي
به جيءَ ۾ اڌمو ۽ امنگ آهي، اهو شعر لکي ٿو وٺي.
اهو جپاني شعر جي تقطيع (ڀڃ گهڙ) جي سادگيءَ ۽
سليس پڻي جي ڪري آهي. جيتوڻيڪ ان جو نتيجو اهو
نڪتو آهي ته جپاني شعر جا موضوع نهايت محدود ٿي
ويا آهن. محترم شيخ اياز، جپاني شاعريءَ جي محدود
موضوعن ۽ مختصر بيانيءَ تي بحث ڪندي لکيو آهي:
”شعر جي اختصار سبب، ان ۾ بيانيه شاعريءَ جي گنجائش نه
آهي.... فڪري ۽ غير جذباتي شعر جي ڪمي به
آهي............. جپاني شاعريءَ ۾ نه فقط موضوعات
جي ڪمي آهي، پر انهن جي منظوم ڪرڻ جا طريقا به
محدود آهن، پر جيڪي ڪجهه به ان ۾ آهي، اهو واقعي
زنده جاويد آهي.“ (ص 88)
پر باوجود محدود موضوعن ۽ مختصر بيانيءَ جي، اياز جپاني
شاعريءَ جي لطيف جذبن ۽ احساسن جي تعريف هيئن ڪئي
آهي ”جپاني شعر ۾ محبت ۽ فطرت جي باري ۾ آهي جنهن
۾ بي انتها گواز آهي ائين ٿو محسوس ٿئي ته شاعر جو
هيانءُ هڄي پيو آهي. سٽ سٽ ۾ هن جي جيءَ جي جهوري
آهي. هر تخيل ٿڌو ساهه ڀري رهيو آهي. هر سٽ کي
ڪاري ڪجلي ڀنل اک آهي. سرءُ ۾ پنن جو ڇڻڻ ۽ چيريءَ
جي شگوفن جو ڪرڻ، جنهن سان زندگيءَ جي بي
اعتنائيءَ ۽ وقت جي گريز ڏانهن اشارو آهي، جاپاني
شعر جو محبوب ترين موضوع آهي.“ (ص 89)
جپاني شعر جو موضوع سادو ۽ سليس آهي. ان ۾ اشاراتي عنصر
وڌيڪ آهي. جپاني هائيڪو، جپاني چترڪاريءَ (جياڪ
اهڃاڻي، اشاراتي ۽ اختصار تي ٻڌل آهي) کان متاثر
چيو وڃي ٿو. تنهن کان سواءِ ان جي مزاج تي ٻڌ مت
جو پڻ اثر آهي. اوچتي من اڇل ۽ احساس جي اٿل،
جپاني هائيڪي جو خاصو آهن.
سنڌي شاعريءَ ۾ هائيڪو جو رواج:
سنڏڌي شاعريءَ ۾ هائيڪو کي متعارف ڪرائڻ وارا، سنڌ جا
ٻه چوٽيءَ جا شاعر نارائڻ شيام ۽ تنوير عباسي آهن.
اياز چواڻي، شيام ته ”ڪوتا جو ڪاڪ ڌڻي“ آهي، ۽ کيس
”هائيڪو“ جي هڪ هٽي آهي. سنڌيءَ ۾ سڀ کان اڳ،
تنوير عباسيءَ (سندس چواڻي) 60-------1959ع ڌاري
هائيڪو لکيا، جيڪي ماترائن بجاءِ فارسي بحر وزن تي
هئا. جنهن بعد حمايت علي شاعر اردوءَ ۾ هائيڪا
لکيا. شيخ اياز جا ”اردو هائيڪا 1962ع ۾ ”پاڪستان
رائٽرس گلڊ“ جي اردو رسالي ”هم قلم“ ۽ شعر جي
انتخاب ”ريگزار ڪي موتي“ ۾ شايع ٿيا هئا، جن کي
اردو ادب ۾ ڪافي اهيمت ڏني ويئي ۽ خوب ساراهيو
ويو.
نارائڻ شيام ۽ تنوير عباسيءَ کان پوءِ هري دلگير،
ذوالفقار راشديءَ عبدالجبار جوڻيجي، ولي دائود
پوٽي، سروپچندر شاد، امداد حسينيءَ، فتاح ملڪ ۽
ڪجهه ٻين شاعرن هائيڪو لکڻ شروع ڪيا. هريءَ ڪامياب
هائيڪا لکيا آهن. ذوالفقار راشديءَ جا هائڪو ٽه
سٽا آهن، ۽ هائيڪو جي موضوع ۽ گهاڙيٽي سان ٺهنڪدڙ
نه آهن. جبار جوڻيجي ڪجهه بهتر هائيڪو لکيا پر ان
جا به گهڻا هائيڪا ٽه سٽا“ چئي سگهجن ٿا. تنهن کان
سواءِ انهن جو رچاءُ فارسي وزن تي هئڻ ڪري، انهن ۾
تخليقي رنگ، فطرت جو عڪس ۽ قدرتي سونهن گهٽ ڀريل
آهي. هري دلگير، پنهجن هائيڪن کي ”تصوريرون“ ڪوٺي
ٿو. ولي دائود پوٽي، تنوير ۽ شيام واري سٽا ۽
گهاڙيٽي تي هائڪو لکيا آهن، پر انهن ۾ خارجي رنگ
هگڻي هجڻ ڪري، منجهن لطيف ۽ نفيس احساس ۽ رنگ گهٽ
ملي ٿو، جيڪو هائيڪو ۾ هجڻ اشد ضروري آهي، جديد
شاعرن مان امداد حسينيءَ، ”هائيڪو“ کي ”ٽيڙو“ جو
وڻندڙ ۽ خوبصورت نالو ڏئي، ان ۾ موضوع ۽ گهاڙيٽي
جا سٺا تجريا ڪيا آهن. فتاح جا هائيڪو، جپاني
هائيڪو وارو رنگ حاصل ڪري نه سگهيا آهن، پوءِ به
ذوالفقار راشديءَ ۽ عبدالجبار جوڻيجي جي هائيڪن
کان وڌيڪ بهتر سڏي سگهجن ٿا.
امداد حسينيءَ جي آزاد تجربن کي ڏسي، نئين ٽهيءَ جي
تمام گهڻن شاعرن زورشور سان ”ٽيڙو“ لکڻ شروع ڪيا،
۽ هائيڪو جي اصلي مزاج ۽ سٽآءَ واري نفاست ۽ فطري
پڻي کي ڇڏي، ان کي پروپيگنڊائي قسم، جي شاعريءَ
لاءِ استعمال ڪرڻ شروع ڪيو، جنهن ڪري، هائيڪو مان
فطري حسن ۽ لطيف پڻو موڪلائي ويو هنن نئين ٽهيءَ
جي شاعرن کي هائيڪو جي اصل پسمنظر جي ڄاڻ ڪانه
هئي، ان ڪري هنن امداد حسينيءَ جي تتبع ۽ تقليد
ڪندي، بنا سوچ ۽ سمجهه جي، ٽيڙو لکڻ شروع ڪيا،
جنهنڪري لازمي طرح انهن ۾ اهو رس ۽ اها رنگيني ۽
سونهن قائم رهي نه سگهي،. البت الطاف عباسيءَ، مير
محمد پيرزادي، راشد مورائي، ايازگل، خاڪي جويي،
مختيار ملڪ، سحر امداد ۽ وسيم سومري ڪافي بهترين
ٽيڙو لکيا آهن. هونئن ته واجد، ذوالفقار سيال،
سرور سيف، بشير سيتائي، اطهر منگيءَ، سرفراز راڄڙ
فيض پيرزاديءَ، سرواڻ انصاريءَ، رزاق انصاريءَ ۽
ٻين تمام گهڻن شاعرن ٽيڙو لکيا آهن، پر سندن ڪن
ٿورن ٽيڙن (هائيڪن کان سواءِ اڪثر موضوع ۽ مواد جي
لحاظ کان هائيڪو جي دائري کان ٻاهر آهن. جيتوڻيڪ
هنن مان گهڻن ٽيڙو/ هائيڪي جو فارم اهوئي قائم
رکيو آهي، جيڪ تنوير ۽ شيام وٽ آهي.
تازو سال اڌ ۾، شيخ اياز، هائيڪو جو هڪ وڏو تعداد لکي، سنڌي
هائيڪي جي شاعريءَ ۾ تمام وڏو انقلاب آڻي ڇڏيو
آهي، جنهن جو بهتر مثال سپٽمبر ___ آڪٽوبر 1984ع
جي هفتيوار ”برسات“ ۾ ڇپيل سندس تازا هائيڪو ۽
سمبارا پبليڪيشن ڪراچيءَ پاران سندس شايع ٿيل ڪتاب
”پن ڇڻ پڄاڻان“ آهي، جيڪو صرف صرف هائيڪو جي
شاعريءَ تي مشتمل آهي.
سنڌي هائيڪو ٺاهڻ جا انداز:
سنڌيءَ ۾ هن وقت تائين هائيڪو، جن صورتن ۾ لکيو ويو
آهي، تن مان پهرين صورت، ”ٽه سٽي“ واري آهي. هن
فارم تي ذوالفقار سيال جا ڪجهه هائيڪو (ٽيڙو) اچي
وڃن ٿا. ذوالفقار راشديءَ جي هائيڪن جو وزن
”فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن، آهي، ۽ جبار جوڻيجي،
مفعول، مفاعلين“ ورزن تي ڪجهه هائيڪو لکيا آهن.
چنڊ تي ئي وڃي رهجي،
هت شعر لکيم ڪيئي،
ات شــــــــعــــــــر وڃــــــــــــــي
چـــــئـــــــــجي! (جبار جوڻيجو)
يوڊي ڪولون هڻي آيو آهي،
نئين ڪار، وڏا وار ۽ سگريٽ هٿ ۾
نــــــئـــــــون نـــــئــــون سياست ۾ آيو آهي. (فتاح
ملڪ)
نيڻن نير وهائي ويٺي،
ست سنگيڻي، بک وهيڻي
پـــنــــهـــنــــجـــــي لـــــــڄ لــــــٽــــــــائــــــي
ويــــٺي. (مير محمد پيرزادو)
هي خاموش به ڪي زبانو رکن ٿا،
متان ائين سمجهين ته موڳا ٿيا هن،
نئين باب جون ڪي نشانيون لڳن ٿا. (ذوالفقار سيال)
مٿين مثالن مان جبار ۽ مير محمد جي ”ٽه سٽن“ ۾ هائيڪو (ٽيڙو)
واري ڪجهه ڪيفيت ملي ٿي، باقي فتاح ۽ سيال جا
ٽيڙو، سٽاءَ توڙي موضوع جي خارجي بيان سبب ”ٽه
سٽا“ چئي سگهجن ٿا، ۽ منجهن هائيڪو واري سونهن،
مواد ۽ لطافت موجود نه آهي.
هائيڪو جو ٻيو فارم، جنهن تي نارائڻ شيام، تنوير عباسي،
شيخ اياز، هري دلگير، ولي دائود پوٽي، سروپچندر،
راشد مورائي، فتاح ملڪ، مير محمد پيرزادي، اياقز
گل، خاڪي جويي، مختيار ملڪ، تاج جويي، وسيم سومري
۽ ٻين اڪثر شاعرن لکيو آهي، سو بيت جي ماترائن
موجب آهي، يعني هن ۾ يارنهن تيرنهن، يارهن (11
X
13
X 11X)
ماترائن جو سٽاءُ رکيل آهي. سنڌيءَ ۾ هيل تائين
لکيل هائيڪن (ٽيڙن) جي اڪثريت هن ئي فارم تي چئي
وئي آهي.
ائين نه مرندي ڪونج،
جيسين پورين روهه ۾
ان جي ساري گونج!
--
وڏي آسر جنڊ
جيجل تو جاڳائيو،
ســـــارو مــــانــــــــــــڊيءَ مــــنـــــــــــــــڊ!
(شيخ اياز)
--
جرڪيو اهڙيءَ ريت،
اوندهه ۾ ڄڻ ڪا کنوڻ،
مـــنــــهــنــــجو روشــــــن گـــيــــــــت!
(تنوير عباسي)
--
ٽيڙو رچڻ جو موهه،
ڄڻ ته ڪنڍيءَ مينهن جو،
ڦــــــــــــــــــاٽـــــــــــي ٿـــــــــــــو پيو
اوهه! (امداد حسيني)
--
مرڪڻ تنهنجو ايئن،
کلڻ ۽ لپاٽڙو،
ڦــــــــلا ڀـــــڄــــــن
جــــــــيــــــئــــــــــــــــن!
(راشد مورائي)
--
ڪوسا ڪوسا چپ
هنيانءَ تي ڇنڊو هڻ،
ڄــــــــــــڻ تـــــــــــه پــــــــــــاڻــــــــــــيءَ
لپ. (الطاف عباسي)
--
اکڙيون هونديون بند،
سپنن جي سنسار ۾،
مــــــاڻــــهــــــــــو ٻئي ڪنهن هنڌ. (مير محمد
پيرزادو)
--
سنجها ٽاڻي ڪير،
ڇڏي ذهن ۾ آيو،
لـــفــــظـــــن جـــــــــو ڪــــــــــــــــــو ڍير!
(مختيار ملڪ)
هائيڪو جي ٽينءَ صورت موجب پهرينءَ ۽ آخري سٽ ۾ ٽي ٽي
لفظ ۽ وچينءَ سٽ ۾ هڪ لفظ لکيو وڃي ٿو. هن فارم تي
موري جي ڪجهه دوستن ٽيڙو رچيا آهن. امداد ۽ الطاف
عباسيءَ جي ڪن ٽيڙن جو سٽاءُ پڻ ساڳيو آهي:
ڪڪر، گجگوڙ، وڄ
مينهوڳي
ڀاڪر پائي ڀڄ! (الطاف ميمڻ)
ڪانون جي ڪان ڪان، |
