|
(ڪي يارن جون مورتون ۽ ڪي سهڻن جا خط. مرڻ کان
پوءِ منهنجي گهر مان ڪل اهو سامان نڪتو.)
بنيادي ڳالهه هيءَ هئي ته قاضي صاحب ماڻهو هو. هن
ماڻهپي جو مانُ رکيو. هن هيءَ تڇ دنيا ڇڏي، ۽
دائمي دنيا حاصل ڪئي. ”جامي“ جي چوڻ موجب:
جماد چند دادم جان خريدم،
بحمدالله بسي ارزان خريدم.
(ٿورا سِڪا ڏنم، ساهه ورتم- خدا جو شڪر آهي، ڏاڍو سهانگو ورتم)
فقير عبدالرحيم گرهوڙي سنڌ جو مشهور بزرگ ٿي گذريو
آهي. هڪ ڏينهن هو پنهنجي جهوپڙيءَ ۾ تڏو وڇايو پٽ
تي ليٽيو پيو هو. اتر سنڌ جو بادشاه
مير رستم خان ٽالپر، سندس خدمت ۾ حاضر ٿيو. فقير جو هيءُ حال
ڏسي، حيرت وچان دانهن نڪري ويس. فقير صاحب فرمايو-
”مير صاحب، هيءُ دنيا رڳو هڪ لنگهه آهي. هتان جي
لاءِ هيءُ تڏو ڪافي آهي. جتي هميشہ رهڻو آهي، اتان
جي لاءِ خدا جو شڪر آهي، ڪجهه چڱوئي بندوبست ڪيو
اٿم.“
اسان جي قاضي صاحب عليه الرحمت جي زندگيءَ جو به
قريب اهوئي حال آهي.
سندن وڏا دادو ضلعي جي ماڻهو اپائيندڙ ڳوٺ، پاٽ،
جا ويٺل هئا، جتي شهنشاهه همايون جي شادي اڪبر
اعظم جي ماءُ حميده بانو بيگم سان ٿي هئي، جتي هر
دور ۾ وڏا وڏا عالم ۽ فاضل پيدا ٿيندا رهيا، جتان
جي ماڻهن ۾ اڄ به پڙهيلن جو حصو نوي سيڪڙو آهي،
جتي هن وقت به اوهان کي مئٽرڪ پاس ڪيل ماڻهو هر
ڪاهيندي، ۽ شاهه عبداللطيف جو ڪلام جهونگاريندي
ڏسڻ ۾ ايندا.
قاضي صاحب جو پنهنجو جنم حيدرآباد ۾ اپريل 1886ع ۾
ٿيو. ابتدائي تعليم تر جي هڪ آخوند صاحب کان حاصل
ڪيائون. ديني تعليم کان پوءِ ڪجهه انگريزي
پڙهيائون، ۽ پوءِ لنڊن روانا ٿي ويا، جتي بئريسٽري
پاس ڪيائون، مختلف علمي ادارن منجهان فيض حاصل
ڪيائون، وقت جي چوٽيءَ تي پهتل مستشرقين ۽ مختلف
علمن جي استادن کان سبق ورتائون، مشرقي ۽ مغربي
علمن تي عبور حاصل ڪيائون. تنهن کان پوءِ جرمنيءَ
ويا، ۽ هڪ سال اتي رهي، اتان جي دانشگاهن جي علمي
انبارن کي اٿلايائون پٿلايائون، اتي شادي به
ڪيائون، ۽ پوءِ سن 1961ع ۾ واپس پنهنجي وطن آيا.
هتي اچڻ سان قاضي صاحب حيدرآباد ضلعي ۾ مئجسٽريٽ
مقرر ٿيو. ان کان پوءِ خيرپور رياست ۾ پهريائين
سيشن جج ۽ پوءِ هوم منسٽر ٿيو.
هن ملازمت جي زماني ۾ پڻ قاضي صاحب پنهنجي علم ۽
معلومات کي وڌائڻ جي خيال کان هر ٻئي يا ٽئين سال
يورپ جو سفر ڪندو رهيو. سندس علمي پايي کي ڏسي،
لنڊن جي ڪيترين ئي علمي سوسائٽين کيس اعزازي طور
ميمبر بنايو. هر ڀيري اُتي اسلام ۽ فلسفي تي سندس
تقريرون ٿينديون هيون ۽ ماڻهو وڏيءَ عزت سان سندس
خيال ٻڌندا هئا. نيٺ سرڪاري ملازمت سندس طبعيت
سان ميل نه کاڌو. پاڻ محسوس ڪيائون ته ملازمت جي
مجبورين ڪري ڪن حالتن ۾ ضمير تي سهڻ کان وڌيڪ بار
پوي ٿو: قيمتي زندگي خسيس ڳالهين جي پوئتان ضايع
ٿي وڃي ٿي: نالي ۽ ناموس، اختيار ۽ طاقت جي هوَس
ماڻهوءَ جي نرمل امنگن کي ڦٽي وجهي ٿي: مطلب ته،
جيئن پاڻ فرمائيندا هئا، ”گهر آباد ٿئي ئي ٿئي،
اُن کان اڳ دل جي دنيا ويران ٿي وڃي ٿي.“
ان روحاني ٻوسٽ مان نڪرڻ لاءِ قاضي صاحب هوم
منسٽري وغيره کي ڇڏي، ولايت جو رخ ڪيو، ۽ اتي ويهي
ڪيترائي سال اسلام جي اشاعت جو ڪم ڪندو رهيو ۽
يورپي طالب العلمن کي قرآن مجيد جو تفسير
ٻڌائيندو رهيو.
پاڪستان جي ٺهڻ کان ڪجهه عرصو اڳي، پاڻ ڪراچيءَ
آيو ۽ هتي انگريزي پڙهندڙ طالب العلمن کي قرآن ۽
مذهب جو درس ڏيڻ لڳو. هر جمعي ڏينهن جناح هاسٽل جي
مسجد ۾ سندس خطبو ٿيندو هو، جنهن جي ٻڌڻ لاءِ
بيشمار ماڻهو ايندا هئا. خطبي جو مضمون هر هفتي
الڳ الڳ ۽ نئون هوندو هو.
پاڪستان بنجڻ کان پوءِ قاضي صاحب لنڊن هليو ويو، ۽
اتي پڪيءَ طرح گهر ڪري رهڻ جو انتظام ڪيائين. مگر
چئن سالن کان پوءِ ڪن پاڪستاني دوستن جو زور ڀرڻ
تي کيس واپس اچڻو پيو، ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جي
وائيس چانسيلر طور ڪم ڪرڻ لڳو.
سنڌ يونيورسٽيءَ جي ترقي سندس ئي پورهئي جو نتيجو
هئي. پورا ڏهه سال پاڻ انهيءَ دانشگاهه جي خدمت
ڪندو رهيو. سن 1959ع ۾ اتان استعفا ڏيئي، گوشه
نشين ٿي ويٺو، ۽ انهيءَ گوشه نشينيءَ ۾ سوچ وياچر
۽ پڙهڻ لکڻ ۾ پاڻ کي مشغول رکيائين. ڪيترائي علمي
مقالا ان زماني ۾ لکيائين. ڪجهه ڪتاب پڻ تيار
ڪيائين. شاهه عبداللطيف جي ڪلام
تي تحقيق ڪيائين ۽ سندس رسالو پڻ شايع ڪرايائين. شاهه سائينءَ
جي ڪلام جي چونڊ حصي جو پاڻ ۽ سندس اهليه سڳوريءَ
گڏجي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو، ۽ ان مشغوليءَ کان
پوءِ جيترو وقت بچيس، اهو تعليم يافته نوجوانن کي
پنهنجي علم ۽ فضل کان فيضياب ڪرڻ تي خرچ ڪرڻ
فرمايائين . خاص طرح هڪڙي
نوجوان تي سندس انتهائي احسان ۽ شفقت جي نگاهه
رهي، جنهن جو سبب شايد هي هو ته پاڻ ان نوجوان کي
پنهنجو جاءِ نشين بنائڻ ٿي گهريائين ته جيئن ان جي
وسيلي سندس ٻاريل جوت کانئس پوءِ به چمڪندي رهي.
هيءُ خوشنصيب متعلم، جيڪو پنهنجيءَ جاءِ تي اڳي
ئي ڪيترن علمن ۽ معلم جي درجي تي پهتل هو، جناب
اي. ڪي بروهي هو. جناب اي. ڪي بروهي صاحب پاڻ
ڄمندي سون هو، قاضي صاحب جي نظر ڪيميائي اثر هن کي
خالص ڪُندن جي چمڪ بخشي. منهنجي خيال ۾ قاضي صاحب
مرحوم جو سڀ کان وڏو ڪارنامو اِهوئي هو، جو پاڻ
جناب بروهيءَ جهڙو جاءِ نشين پويان ڇڏي، هڪ پاسي
پنهنجي قائم ڪيل علم ۽ اجتهاد جي سلسلي کي پاڻ کان
پوءِ ڪٽجي وڃڻ کان بچائي ورتائين، ۽ ٻئي پاسي اسان
جي قوم کي ائين چوڻ جي لائق بنايائين ته:
”اسان وٽ هر دؤر ۾ ماڻهو پيدا ٿيندا رهن ٿا.
جيڪڏهن علم جي وسعت ۽ فڪر جي بلندي معيار آهن، ته
ٻين ماڻهن کان سواءِ جيڪي اڳ گذر ڪري ويا آهن،
هاڻي هن دور ۾ قاضي صاحب ڏانهن ڏسو! پوءِ بروهي
صاحب ڏانهن ڏسو. هتي رڳو پنهنجي ملڪ ۾ هن ڏانهن نه
ڏسو، دنيا جي چوٽيءَ جي علمي مجلسن
۽ فيلسوفن جي
بين
الاقوامي محفلن ۾ ويهاري کيس ڏسو، ديني دنيوي علمن
۾ ڏسو، سائنس ۽ فلسفي ۾ ڏسو، انساني قدرن ۽
انسانيت ڪبريٰ جي ڪسوٽيءَ تي پرکيو، جنهن لحاظ
سان چاهيو توري ۽ ماپي ڏسو ۽ پنهنجي تسلي ڪريو.“
مون کي خوف آهي ته مصريءَ جي شرط وانگر ماڻهو ڪٿي
پنهنجون آڱريون نه ڪپي ويهي رهن.
ويساهه ڪيو، آءٌ وڌاءَ کان ڪم ڪونه ٿو وٺان. ثبوت
موجود آهي، شيءِ به موجود آهي، دنيا جي سامهون
آهي. جيڪو اسان وٽان گذر ڪري ويو، ان جون لکيتون ۽
ان جا ٻول موجود آهن: جيڪو جيئرو آهي، تنهن کي ڏسي
۽ ٻڌي سگهجي ٿو. آفتاب آمد دليل آفتاب (سج جو دليل
سج ئي آهي.)
جيئن مٿي عرض ڪيو ويو ته قاضي صاحب ڪيترن ئي
موضوعن تي املهه تحريرون ڇڏيون آهن. اسلام، قرآن
مجيد، انسانيت، ادب ۽ فلسفي جي تاريخ سان خاص سندن
ذوق هوندو هو.
منهنجي سامهون هن وقت سندن هڪ ڪتاب آهي، سندن
انتقال کان ٿورائي ڏينهن اڳ شايع ٿيو هو. ڪتاب جو
نالو آهي
Casual Peeps At Sophia،
مضمونن جي فهرست هيءَ اٿس:
(1)
فيلسفوف ڪنهن کي ٿا چون؟
(2)
اڄڪلهه فلسفي ۾ ڪهڙي اوڻائي آهي؟
(3)
تحقيق تي زور مگر رٿا ۽ ريت غائب!
(4)
سٺي تعليم اُها آهي، جا ترقيءَ جو رستو ڏيکاري.
(5)
غزل (مشرقي شاعريءَ تي تبصرو).
(6)
غلامه اقبال.
(7)
شاهه عبداللطيف.
(8)
اردو ٻولي (اردوءَ جو پس منظر ۽ ان جي اهميت).
(9)
ماڻهوءَ جو اخلاق.
(10)
تعليم.
(11)
قبرستان ۽ ڪتبخانا.
(12)
صحت ۽ پاڪيزگي.
(13)
زردشت پيغمبر.
(14)
سري ڪورشن.
(15)
ڪيئين جي ڪهاڻي (پهرينءَ مهاڀاري جنگ بابت هڪ
ڪهاڻي)
ڪتاب جو هرهڪ مضمون پڙهڻ وٽان آهي، منهنجي نظر ۾
آخري حرف جي حيثيت رکي ٿو- گويا هڪ نچوڙ آهي هر
مسئلي بابت سندس سالها سالن جي غور ۽ فڪر جو.
ڊيگهه جي خوف کان مضمونن جا ٽڪرا هتي پيش نٿو ڪري
سگهان، انهن جي تفصيلي تنقيد جو في الحال سوال ئي
پيدا نٿو ٿئي.
نوٽ: هي فڪر انگيز سوانحي مضمون هيٺين رسالن ۽
اخبارن تان ورتا ويا آهن:
شمس العلماء دائود پوٽو –
”روشن تارا“ ڪتابي سلسلي جي پهرين ڪڙي،
”منهنجو پٽ“
مارچ 1973ع.
خانبهادر غلام علي نانا--
”ڪوپن ڪنڌ نچي نچي“ اروڙ، پبليڪيشن جو
ٽيون ڪتاب اپريل
1973ع.
پروفيسر سيدغلام مصطفيٰ شاهه—روزانه ”عبرت“ حيدرآباد، 29ڊسمبر 1972ع.
پير حسام الدين راشدي --- رسالو
”مهراڻ“ ا/ 1974ع.
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ
---- روزانه ”عبرت“ حيدرآباد، 13-
مارچ 1965ع.
علامه آءِ. آءِ. قاضي ---
روزانه ”عبرت“ حيدرآباد، 16- مئي 1968ع.
تذکرہ
مشايخ سيوستان
از
عبدالغفور بن حيدر سيوستاني
(برائي نواب ديندار خان سيد بهوه صوبه دار
سيوستان در سال 1039هه تاليف شد)
بتصحيح و تعليقات
سيد حسام الدين راشدي
والده مرحومہ جي ياد ۾
مراگر بود اُنسي، در زمانہ
بہ مادر بود، و او رفت از ميانہ
نه چندان است در جانم، غم او
کہ بتوان داد شرح ماتم او
چو محرم نيست، اين غم با کہ گويم
غمي کز مرگ او، آمد به رويم
نه بود آن زن، کہ مردي معنوي بود
سحر گاهان دعائي او قوي بود
عجب آه سحر گاهيش بودي
زهر آهي، به حق راهيش بودي!
گذارش
تذڪرہء مشائخ سيوستان (1) جي نالي سان ايندڙ صفحن
۾ سيوهڻ شريف جي بزرگن جوفارسي تذڪرو پيش ڪيو وڃي
ٿو، جنهن جو خطي نسخو
Royal Asiatic Society London
۾ موجود آهي جنهن جو ڦوٽو اسٽيٽ منهنجي دوست
Sigmon DIGBy
مون کي مهيا ڪري 12-7-1971ع جو موڪليو، جنهن لاءِ
آءٌ سندس ۽ رائل ايشاٽڪ سوسائٽيءَ جو ٿورائتو
آهيان. اهو نسخو مٿئين اداري جي ذخيري ۾
A. G. ELLis
جي ذريعي پهتو آهي ۽ مٿس صاحب ممدوح جا دستخط ۽
17-3-1909ع تاريخ ثبت آهي. معلوم هجڻ گهرجي ته
انهيءَ انگريز جو سنڌ سان تعلق هو ۽ اهو نسخو ظاهر
آهي ته کيس پنهنجي ملازمت جي دوران ۾ هِتان هٿ آيو
هوندو.
ڪتاب ۾ (42) ورق آهن ۽ هر صفحي ۾ (13) سٽون آهن.
ڪتاب جي حاشين تي شروع
کان آخر تائين قوت باه ۽ انهيءَ سلسلي جي مڙني
ضرورتن جا مجرب
نسخا
مرقوم آهن. آخر ۾ هڪ جدا صفحي تي هيٺين عبارت آهي،
جنهن مان اندازو ٿئي ٿو ته انهيءَ حاشيي واري ڪتاب
جو ”لذت العيش“ نالو آهي:
”لذت العيش، در طب، ناصر شاهي مؤلف به نام سلطان
ابوالمظفر عبدالقادر شاه خلجي تاليف نموده،“
اوليائن جي عام تذڪرن جي لکڻيءَ مطابق هن تذڪري ۾
پڻ ڪرامتن جي سلسلي ۾ عقل ۾
نه
اچڻ جهڙيون ڳالهيون لکيل آهن، جنهن متعلق ڪتاب جي
ٻاهرئين صفحي تي ڪنهن بزرگ هيٺيون نوٽ لکيو آهي :
”رسالہ هذا، عبدالغفور ابن حيدر براي پيشکش و نذر
نواب سيد بهوه ملقب بہ ديندار خان در سنہ يکهزار
وسي و نہ هجري بمقام سيوستان تاليف کرده موسوم بہ_
تذڪرهء مشائخ سيوستان_
گردانيد. درحقيقت حکاياتش خالي از هذيان مجانين ومبهوتين
نيست وکاتب 25 صفر سنہُ يکهزار يکصد ونود وشش هجري بخط خواند تي
با تمام رسائيد .“
اها تنقيد بلڪل صحيح آهي پر جيڪڏهن يقين ۾ نه ايندڙ ڳالهين ۽
روايتن
کي
نظرانداز ڪندي ڏسبو ته منجهس ڪيتريون علمي خوبيون به نظر
اينديون مثلاَ
(1)
هن تذڪري جو ذڪر مون حديقة الااولياءِ جي مقدمہ ۾
(صفحي7) تي آندو آهي.
(1)
سيوهڻ جي مشائخن جا نالا، جيڪي يارهين صديءَ ۾
مشهور هئا.
(2)
انهن بزرگن جي مزارن ۽ مدفتن جا نشان پتا، جن
مان ڪيترن جا اڄ ختم ٿي چڪا آهن.
(3)
ڪيترن بزرگن جي اولاد ۽ پيڙهين جا نالا ۽ اهڃاڻ.
(4)
سيوهڻ جي مقبرن جا تاريخي ڪتبا ۽ انهن جون
درست پڙهڻيون . ديندار خان پنهنجي سر نيڪ ماڻهو ۽
سخت پير پرست ۽ اعتقاد جو ضعيف هو.
ازان سواءِ عقل جو بلڪل جڏو انتظام هلائڻ ۾ نااهل،
تدير ۽ سوچ سمجهه کان صفا عاري هو. هي پڻ انهن
ماڻهن مان هو، جيڪي هر لحاظ سان پست هئا ۽ مغل
حڪمران انهن کي سنڌ مٿان مڙهيندا هئا. تذڪري جي
مؤلف ديندار خان جي عقل ۽ ذوق جي معيار مطابق هي
تذڪرو لکيو آهي، جنهنڪري اسان کي هن
۾
تاريخي استناد جي سؤ في صدي اميد رکڻ نه گهرجي.
انهيءَ کان سواءِ اوليائن ۽ مشائخن جي تذڪرن لکڻ
جو ابتدا کان ڍنگ
به اهو ئي رهيو آهي.
بهرحال، لکت ۾ ڪنهن نه ڪنهن نموني ۾ افاديت ضرور
هوندي آهي چنانچه
هن تذڪري ۾ به ڪي فائدا ضرور موجود آهن، جيڪي سنڌ
جي تاريخ ۾ اسان جي مدد ڪري سگهن ٿا.
هن تذڪري ۾ ذڪر ڪيل بزرگن جي تلاش ۽ تحقيق ۾
ڪيترائي دفعا آءٌ سيوهڻ ويو آهيان، ٺٽي ننگر وانگر
هن شهر جي پڻ مٽي اٿلائي اٿم، ڳولا ڪندي ڪيتريون
نيون ڳالهيون ۽ نوان انڪشاف ٿيا آهن . ڀرين ٽن
سالن جي جاکوڙ بعد اڄ آءٌ هي تذڪرو هيٺين ٽن قسطن
۾ شايع ڪري رهيو آهيان:
(1)
فارسي متن (جيڪو هن پرچي ۾ ڇپجي رهيو آهي) .
(2)
فارسي متن
جو سنڌي ترجمو.
(3)
حاشيا، مقبرن جو احوال، نقشا ۽ تصويرون.
آءٌ سمجهان ٿو ته ”سنڌ جي تاريخي ماخذ“ جي سلسلي ۾
هي تذڪرو قابل قدر اضافو آهي ۽ سنڌ جي تصوف جي
تاريخ لکندڙن
لاءِ مفيد ٿيندو. انهيءَ کان علاوه به اسان جي
هڪ
گم ٿيل شئي هئي، جيڪا لڌي آهي، ان کي شايع ڪري
رهيا آهيون، پنهنجي جاءِ تي اها پڻ وڏي ڳالهه آهي.
حسام الدين راشدي
4_10_1974ع
(B_3)
رب يسر_ بسم الله الرحمان الرحيم _ وتمم بالخير
سپاس بي قياس مر خداوندي را
که
بعضي از افراد انسان را بدوستي خود برگزيده است
وبمرتبه هدايت و ولايت رسانيد، و وجود شريف ايشان
سبب انتظام دين و ملت گردانيدوتحف. صلواة
وسلام
برسيد انام
که
متابعتش موجب قرب و مزيد رفعت
است.
بعده خاک پاي درويشان بلک ذره تراب ايشان، بنده
احقر عبدالغفور بن حيدر مينمايد که نواب
کامياب، والا جناب، معلي القاب، منبع الجود والبر
کات، معدن التوفيق والسعادات، اميرالسادات، سيد
محمد بهوه الملقب به ديندار خان غازي
سلمه
اللّه تعاليٰ و ابقاه_ که بمحبت
وعقيدت اولياء کرام و مشائخ عظام از ايام صبا
مجبورند_ چون بلده معموره سيوستان را بقدوم
سعادت لزوم مشرف ساختند، بعد از زيارت بزرگان (A_4)
بلده مذکور و ايفاي فتوح و نذرو به خاد مان روضهاي
و فقراء بلده مسطور، تفتيش احوال مشايخها
استفسارنمودند.
اهل آن بلده تذکره ورساله_ که احوال ايشان را مفسر
(1) باشد _ نداشتند، ليکن مردم که از هوشمندي بهره
تمام داشند، پاره ازانچه از اجداد خود سماع نموده
بودند وبعضي از کتب يافته باشند، مذکوره ساختند .
بخاطر احقر رسيد که ورقي چند در احوال آنحضرات،
آنچه از کتب يافته شود يا از مردم ثقات سماع گردد،
مرقوم ساخته بمجاوران سپارد، که در وقت استفسار
عاجز نمانند. و اين رساله مسمي به_ تذکره مشائخ
سيوستان _ گردانيده ام، اميد که بنظر اهل فضل
بگذرد، اگر سهوي و خطاي رفته باشد، بقلم عطوفت
رقم، اصلاح نموده بگذرند! بزرگان خورده برخوردان
نگيرند! ومن الّله التوفيق.
(مخدوم لعل شهباز)
ودر سال ششصد پنجاه (450هه) از سن هجري بتاريخ
بيست يکم شعبان المعظم بحساب ابجد حرف ”برحمت“
(2) حضرت
مخدوم لعل شهباز نورالّله مرقده وفات يافت. نام مبارک وي
شيخ عثمان
است (B_4)
از سادات حسيني است.
(1) دراصل : مفصر.
(2) در آخر کتاب اين قطعه ثبت است:
چو شهباز آن هماي اشيان عرش
شده طاير برحمت زاهل جنت
نمودم فکر تاريخ وصالش
سروش غيبيم گفتا: برحمت
پشت سريفش (به) سيزده واسطه بحضرت امام جعفر صادق رضي
الله عنه مير سد، بدين طريق: شيخ عثمان، بن
سيدکبير القب وسيد ابراهيم اسمش، بن سيد شمس
الدين، بن سيد نورشاه، بن سيد محمود شاه، بن سيد
احمد شاه، بن سيد هادي شاه، بن سيد مهدي، بن سيد
منتجب، بن سيد غالب، بن سيد منصور، بن سيد
اسماعيل، بن سيد امام جعفر صادق رضي الله تعاليٰ
عنہ.
مولدو منشاء (1) حضرت مخدوم مرند (2) است. آنجا زيارت گاه خلائق
است مرقد بزرگوار والد (3) سيد کبير در مرند. و
حضرت مخدوم بعد از رسيدن بمرتبه رجيل بخدمت و صحبت
خواجه شيخ منصور رسيده، فراوان و فروزي
روحاني برگرفت، واز ياران وي خود را نسبت ساخته،
چنانچه درين ابيات که از جمله اشعار اوست، مفهوم
ميشود. غزل:
زعشق دوست هر ساعت درون نار ميرقصم
گهي در خاک ميغلطم گهي برخار ميرقصم
شدم بدنام در عشقش، بيا اي پارسا اکنون
نميترسمز رسوائي، به هر بازار مير قصم
(5-A)
بيا اي مطرب مجلس، (4) سماع شوق را درده
که من (5) در شادي وصلش، قلندر وار ميرقصم
مرا خلقي هميگويد: گدا! چندين چه مي رقصي
بدل، داريم اسراري، ازان اسرار ميرقصم
منم عثمان مروندي که يار، خواجه منصوزم
ملامت ميکند خلقي، (6) و من بردار ميرقصم
اگر صوفي شدند ياران،بياتا خرقہ در پوشم
اگر زنار بربستند، دران زنار مير قصم(7)
(1) دراصل: منشي.
(2) دراصل: مروند.
(3) دراصل: والد پدرش.
(4) دراصل: ساقي- کلمه مجلس ار مقالات الشعراء
گرفته شد.
(5) مقالات: از شادي.
(6) دراصل: زمن- مقالات الشعراء: و من – دراصل:
ميکنند- مقالات: ميکند
(7) مقالات اين بيت ندارد.
بعد از مدتي باجازت و اشارت عليه خواجه منصور
مذکور، بخدمت بابا شيخ ابراهيم- که مريد
شيخ جمال مجرد بود- رفته ارادت اورد. مدت يک
سال در خدمت آن صاحب کمال بوده بمرتبه تکميل رسيده
خرقهء خلافت و اجازت يافت. و سنگ مفتول- که از
حضرت شيخ جمال مجرد به بابا ابراهيم
رسيده بود- عنايت فرمودند. گويند: حضرت مخدوم آن
سنگ را حمائل کرده برابر سينه خود ميداشت، و آن
سنگ يا امروز بر مرقد شريف وي معلق است. کاتب حروف
برکات زيارت آن را در خدمت اميرالسادات (1)
دريافته. و حضرت مخدوم هم درعصر شيخ فريدالدين
گنج شکر (5-B) وحضرت غوث العالم شيخ بهاوالدين ذکريا بود، و بصحبت
هاي آن دو بزرگوار رسيده، و بشيخ صدرالدين عارف
صحبتهاي داشت. در تاريخ فيروزي مذکور است
که:
”چون آن حضرت بملتان رسيد، خان با سيد از معرفت و
اعتقادي
که داشت، شرائط تواضع بجا آورده فتوح بسيار
رسانيدند وحهد بسيار
نمود که آن بزرگ وار را در ملتان بدارد و خانقاه
براي وي بسازد.
آن حضرت باقامت آنجا رضا نداد. و روزي خان شهيد
وحضرت
شيخ صدالدين عارف و شيخ عثمان مروندي را در مخلص
طلبيد و
غزلهاي عربي سرود (ن) بنا نهاد و هردو شيخ بزر
گوارو جماعه ديگر
درويشان در حالت وجد رقص ميکردند. تا آن زمان که
درويشان
در سماع و رقص بودند خان دست بسته برپا ايستاده
بود و زار
زار ميگريست (2).“
ودر تذکرہ مشايخ سند مذکور است که:
”چون حضرت مخدوم لعل شهباز شهر سيوستان را بقدوم
سعادت توام خويش مشرف
گردانيد، تاريخ تشريف آوري آن حضرت
(1) ازين مراد به سيد بهوه ديندار خان است.
(2) عبارت تاريخ فيروز شاهي ضياءُ برني بدين گونه نست: شيخ
عثمان مريدي (مرندي) که بزرگوار مردي پود، در
ملتان رسيد. خان شهيد از معرفت و اعتقادي که داشت،
اورا بافراط تواضعه
کردو فتوح بسيار داشت و بسيار جهد کردکه اُن بزرگ
را در ملتان بدارد و براي او تواضع کرد و فتوح
بسيار داشت وبسيار جهد کرد که اُن بزرگ را در
ملتان بدارد و براي او خانقاه سازد و دهها دهد،
شيخ
عثمان اقامت نکرد. و روزي خان شهيد شيخ
مذکور را و شيخ قدوہ پسرحضرت شيخ بهاءالدين ذکريا را در مجلس خود
طلبيد و بغزلهاي عربي سماع فرمود ايشان و درويشان
ديگر در حالت وجد رقص ميکردند. خان شهيد تا آن
زمان که درويشان در سماع ورقص بودند دست بستہ
ايستاده بود، و زار زار ميگريست (ص 68)
اين اولين کتابيست که دران همينقدر اشاره به شيخ
عثمان ثبت گرديده است.
درسيوستان (6-A) بحساب ابجد اينست- نمو آفتاب الدين (1)
در بقيہ زمين که اکنون مضجع گاه آن ولايت پناه
واقع است،
پيش ازين فاحش خانها بود، زنان بد کاران در انجا
سکونت داشتند.
هر گاه حضرت مخدوم بجهت اصلاح آن فسادبه تشريف
آوردن به
آن مقام مامور شد. شب اول که آن برج ماه ولايت
ودُرّ درج
کرامت، دران بقيہ نزول اجلال ارزاني فرمود،
بمقتضاي فحواي-
جاء الحق وزحق الباطل –جميع رجال نکوهيده خصال- که
بجهت
بدفعلي وزنا بنزد زنان بد کاران آمده بودند- هيچ
کدام را قدرت
برجماع نشد و رجوليت ايشان به عنينت مبدل گشت. چون
روز شد
هر کدام حقيقت ماجرا پيش
يک
ديگر القا نمودند، واز وي همان
واقعه بعينه باز شنودند، همگنان متعجب و حيران
بماند ند. بعد از
تفکر بسيار وانديشہء بيشمار يقين دانستند که از
اثر قدوم سعادت
لزوم اين فقير است که اندرين ديار است. زنان و
مردان آمده در
قدم مخدوم افتادند واز اثر نظروي همه از صدق دل
تائب گشتند.“
(6-B)
وهم دران کتاب است که:
روزي شيخ خواست که پارچہء زمين را بجهت مزار گان
مهر
سازد و مزدوري را همراه گرفته آنجا رسيد و فرمود
که: برگد آن،
ديواري بنا کند! مزدور مامور به بنا کردن ديوار
مشغول گشت،
وخود بدولت عصا در دست گرفته اِستاده بودند.
طاهراً زميندار
آن زمين خبردار شد که فقير برزمين او تصرف
مينمايد. آن شخص
در حال غضبنا ک وبي باک دران بقيه خاک رسيد وشيخ
را ازان
بقيہ مانع شد. حضرت شيخ عطا با او زد، آن شخص في
الفور رخت
حيات بعالم ممات کشيد شيخ مزدور را فرمود
تا اوردران خاک
مدفون ساخت. وارثان
او ازين واقعه خبردار شدند يک مرتبه دران
مقام در رسيده ازان معامله باز پرسيدند،شيخ فرمود
که: من بهيچ
شخص نه کُشته بلک سگي ديوانه را مقتول ساخته ام!
ايشان ازين
__________
(1) اين فقرہ غلط است تاريخ هم صحيح نيست که ازين سال 675برمي آيد. خداداد
خان در ”لب تارخ سنڌ“
قطعه
تاريخ به اين قرار ثبت کرده است:
چو بازِ آشيانِ قدس، شهباز سوستان رانموده
جنت آسا
خرد تاريخ آن، از روي اِخلاص نمود آفتابِ
دين—بگفتا
648 - ا-649
و همين قطعه در آخر کتاب حاضر نيز موجود است.
معني منکر گشتند! فرمود که: اينک در اين جا مدفون است! هر گاهه
زمين کافتند سگي مرده از انجا يافتند. پس حضرت مخدوم در انجا
سکونت گرفت. بعد از مدت شش سال(1) کاسہء
محبت، (7-A)
ازلي نوشيده بحق واصل گشت (2)، وهم دران
محل بياسود.
و آن مخدوم مرحوم مجرد بود، قبيله و فرزندي نداشت،
تمام از اسباب دنيا بي تعلق بودند. و از مناقب
والد مخدوم حضرت سيد کبير است که: درين
اوان از قدوة المتورعين حافظ موسيٰ که صاحب
ورع وزهد وتقوي وخدا پرستي و محبت موصوف است. در
علوم عقلي و نقلي و ابيات بزرگان
و مناجات صاحب مفسران و محدثان ياد گرفته،در اذکار
تلاوت کلام الله بموجب آيه صدق پيرايه – يا ايها
الذين آمنو اذکر
والله ذکررا کثيراوسّحوا بکرة و اصيلا“ –
ورد زبان دارد.
چنانچه
در حال
و مقال حديث نبوي و حکايات بزرگان دين برزبان ايشان جاري
انست، و مدت مديدگذشته در تمام عمر گاهي
از اونماز تهجد فوت نشده،واکثر روزها بصيام،چنانچه
ايام بيض، هرماه و در هر سال، ايام بزرگان
پيشينان، صوم ميداشتند. واز اورادهاي بزرگان که
نوشته يافته – هيچ يکي را ترک نداده بخضوع وخشوع
اقتدا مينمايد. و در فرائض و نوافل قيام تمام
دارد.
(7-B)
استماع افتاد که:
حضرت شيخ کبير تا به کبرسن متاهل نشد. روزي مخدوم
در واقعه بپدر بزر گوار خود گفت که: مرا بيرون
آريد! حضرت سيد کبير به مخدوم فرمود که: ظهور شما
در بهشت بهتر باشد! مخدوم
گفٽ
که: در دنيا ظهور شدني نيست صبر (3) بايد
نمود! چون حضرت سيد کبير توجه حرم فرمود، پادشاه
آن وقت اطلاع يافته دختر
(1) در ”حيات نامه قلندري“ مدت يک سال ثبت است (ص 40) وشش سال در ”لب تاريخ سند“
نوشته شده است.
(2) در مقالات اشعرا تاريخ آمد:
چورفتہ سوي جنان آن شيخ کو زبدهء آل و پاک
نام است
از هاتف غيب مي شنيدند عثمان به دوازده
امام است
662+ 12= 673
براي اين بحث رجوع شود به تعليقات.
(3)دراصل:
صورت:
خود را بخدمت مخدوم
مديه
نمود، آن مظهره را بازدواج خود مشرف ساخت، تا چهل
روز زفاف نفرمودند، بعد از چهل روز بدان مريم وقت
زفاف فرمودند حضرت مخدوم لعل شهباز از صلب
پدر برحم مادر قرار گرفت
روزي اقرباي از حضرت مخدوم سيد کبير التماس کردند:
اين مقدار کم شفقتي بر حرم چه بود؟ فرمودند: در
چنين امر توجه داشتم که در راه نيم نخود بريان
يافته خورده بودم، اثر آن تا چهل روز در وجود من
بود، چون ازان اثر مکدر صفاي بهم رسيد بخانه ملتفت
شدم.“
آمدم برسر سخن، بناء روضہُ مترکه حضرت لعل
شهبازکه، عمارت اول ملک اختيارالدين
(1) (A_8) که ازقبيل سلطان فيروز شاهه، حاکم (و) والي شهر
سيوستان
بود
و در سال هفصد و پنجاه هفت (775هه) عمارت نمود . و
ابياتي که در تاريخ بناي آن، برسنگي کنده منصوب
ساخته بودند، اين است: نظم:
بعهد، دولتِ فيروزشه، سلطان دين پرور
که خاک درگهش سازند، شاهان ِ جهان افسر
ازان گاهي که بر تخت شهنشاهي نشست اين شهه (2)
سراسر گشت گيتي از شعاع دولتش انور
عمارت شد مقام شيخ عثمان مرندي، (3) ڪو
ولي الله باز اسفيد مير، بحر بود و بر
اگرچه اوليا اندر زمان ِ شيخ بس بودند
وليکن، در کرامت بود او از همگنان برتر
چه زيبا بارگاهي شد
بهفت
طاق شش گنبد
که رنگ نُه فلک گشته ز رشک بام (4) او اخضر
بروز هفتم از ماه رجب مبني شد اين روضه
بسال هفصد و پنجاه و هفت، از هجرت ِ مهتر
(1) دراصل: اخيار الدين.
(2) دراصل: نشتہ آن.
(3) دراصل: مروندي.
(4) دراصل: زرنگ نام او
بنايش کرد والي اختيار الدين ملک ارشد
امير عادل و بازل، تهمتن، ثاني اسڪندر
که تا بودست سيوستان نبودست اين چنين والي(1)
تقي (2) ومشفق ومکرم، سخي (3) وپاک دين پرور
اميد آنست مي يابد جزاء اين چنين خيري (4)
هزاران قصر (5) درجنت (8-B) بفضل (6) ايزدِ اڪبر (7)
بعد از تمام روضه مخدوم، برقبر سيد علي
خادم وزير آنحضرت- که بمرتبه ولايت و هدايت فائز
گشته بود – عمارت کرد. وتاريخ ابيات بناي اين است:
نظم:
شد بناء گنبد، (8) عالي، بعهد، شهر يار
شاهه فيروز،
آنکه بگرفته ست گيتي زو قرار
مي سزد مر بندهء درگاه، شاه
شهررا
گر کند در سرفرازي، بر سلاطين افتخار
برسر قبر ولي الله علاء (9) الحق علي
بود از بغداد و اندر صفّ پاکان سوار (10)
اين بزرگ و باکرامت هر کرا باشد عزيز
هر زمان بادا بقبرش رحمت ايزد نثار (11)
هفتم از ماه! صفر مبني شد اين مرقد، بسال
هفصد پنجاه هشت
(12) از هجرت احمد شمار
(1) مصرع آخر ثبت ست مصرع اوليٰ از کتيبه گرفته
شد.
(2) دراصل: سخي.
(3) دراصل: تقي.
(4) دراصل: که يابد جزاي زين چنين.
(5) دراصل: فيض در جنت- شفيع: بفضل.
(6) دراصل: از
(7) از کتيبد تصحيح کرده شد
(8) دراصل: مرقد
(9) دراصل: علي
(10) دراصل: شهسوار
(11) اين شعر از کتيبہ گرفتہ شد
(12) دراصل: هفت
کرد بنيادش، ملگ سيرت ملک ارشد، که او
هست اندر عدل (1) وبذل (و) خلق (و) احسان نامدار
چونک ذات، او، درين شهر سيستان آمده
تازه از سرگشت آن بقعه بسانِ توبهار
... ... ... ... ... (2)
ومتصل روضہ حضرت مخدوم، جانب جنوب، گنبد عالي است
که دران سلطان محمود بن تغلق شاه را بطريق
امانت نگاه داشته بودند، و آن گند تاحال باقي است.
بعد ازان مرزان جاني بيگ ترخاني در عهد
سلطنت خود، توفيق يافته، از کمال عقيدت (9-A) که داشت، گنبد مقبره حضرت مخدوم را سرنو بسيار عالي
ورفيع ساخته. الحق اين چنين گنبد موزون (و)
خوشنما در ديار سند ديگر نيست.
و از بعد فوت مرزان جاني بيگ پرش مرزان
غازي بيگ – که در جود وهمت يگانه آفاق بود-
(3) درعهد دولت
نورالدين
محمد جهانگير پادشاه طاب ثراه و جعل الجنته مثواه به پيشگاه روضه منوره
عمارت خانقا ساخته، ليکن عمرش وفا نکرد وفرصت
اتمام آن نيافت. وچون در سال يک هزار وسي و نه
(1039هه) نواب والا جناب،معلي القاب، امير سادات،سيد
بهوده الملقب به ديندار خان
بخاري
سلمه الله تعاليٰ و ابقاه مقدوم سعادت لزوم، بلده
سيوستان را مشرف گردانيد، عمارت خانقاه را
باتمام رسانيده سفيد نمود. فرش صحن خانقاه را- که
قريب يک جريب زمين باشد- به خشتهاي ملون کاشي
چيده،آنچه لوازم
آرائش وصفا است بکار برد، و مسجد مختصر موزون درون
خانقاه عمارت نمود. تاريخ بناي آن، فاضلي چنين
بنظم آورده (4) : نظم:
بدوران شهاب (9-B) الدين جهان شاه
جهان از عدل او خور سندو آباد (5)
(1) دراصل: عادل.
(2) کتيبه ناخوانا است. اين اشعار از کتيبه تصحيح
گرده شد
(3) رک: براي شرح حال وي به کتاب ”ميرزا غازي
ترخان اور اسکي بزم ادب“
تاليف راقم الحروف
(4) بوقت مرمت، کتيبد بر ديوار ديگر نصب شده
است
که اشعارش زير بالا شده و اينجا به شمارها ظاهر
کرد ايم. به اختتام هر بيت کلمات زير نيز ثبت است
که درمتن کتاب نياورده شده.
(5) الاهي عاقبت محمود گردان.
شده تعمير فرش عرش مسند
حسيني
صاحب شهباز آزاد (1)
قبول آمد نياز خان ديندار
در آنحضرت زعون طالع شاد (2)
چگويم وصف، آن صحن مقدس
بجاي خشت، انجم چيده استاد (3)
چو خواهي سال آن با چشم، دانش
بمقطع بين که آمد سال بنياد (4)
يکي باشد ز، فرش مسند شاه
(1040هه)
دگر باشد ز، فرش جنت آباد (2)
(1041هه)
و بيرون
دروازه مسجد عالي- که درپيش آن چيو تره بلند ساخته
وزير آن حجره هاي براي فقرا گذاشته اند- بنا نمود.
والحق اين چنين جائي باهوا فرح بخش و دلکشاي درين
ديار ديگر نخواهد بود. ودرين دارلامان فيض و
فيروزي فراوان وروح و راحت
بي پايان بزمان و زمانيان حاصل آورده. وتاريخ
بنائي آن اين ابيات است: نظم:
بدوري شهنشاه شاهه جهان
جهان از نوازش، چوباغ، بهشت
چو مسجد بنا کرد ديندار خان
بدرگاه شهباز عالي سرشت
10-A)
خرد گفت سالش، کبيت العتيق(1043)
دگر، مسجد شيخ بهورہ، نوشت(*)(1041)
در بلده سيوستان و حوالي آن، مرقد چند سواي روضه
متبرکه حضرت مخدوم لعل شهباز از مشايخ ديگر، زيارت
گاه مردان
است. وچون احوال مشايخ در کتب خصوصاً-- تذکره
مشايخ سندهه- و تاريخ حکام سنده مثل
(1) الله کافي.
(2) الاهي عاقبت محمود گردان.
(3) الله کافي.
(*) در اصل شعر غلط ثبت شده
است.
کتيبہ نيز موجود نيست از مظهر شاهجاني تصحيح شده.
- چچ نامه- (1)، وغيره نياقت،لاجرم آنچه از مردم ثقافت بلده
مذکور،استماع نموده، و در خاص (و عام) (2) آن
مشهور مذکور بود،
بتحريردر
آورده.
(مخدوم چهته عمراني)
ولي الله مخدوم چهته عمراني (3) قدس سره.
پدر آنجناب عمران بود بدينجهت معمراني
اشتهار يافته، و عمران حاکمي بود از حکام
قوم تميم
در شهر برهمن آباد، که در ديار سنده که
بانبهرواهه (4) شهرت دارد، و آن شهر دران
وقت بغايت آبادان
بود. گويند: عمران دو پسر داشت، يکي دلراي
(5) که به فسق (6) وفجور مائل تمام بوده، دوم
چهوته،که از ايام خورد سالي پرتو سعادت و نور
هدايت درجبهه و جبين
حال او تابان بود،عمرعزيز خود را در ملازمت
درويشان و خدمت (10-B)
ايشان صرف مينمود، چون عمران شربت ممات
چشيد دلوراي قائم مقام او گرديد.
مخدوم بجانب حرمين شريفين زاد هماالله شرفاً و
تکريماً متوجه گشت. و بدانجام رسيده سعادت طواف
کعبه و زيارت روضه مقدسه نبويه دريافت، و دران
اماکن شريفه بصحبت مرشد کامل فائز گشت. مدتي در
خدمت وي گزرانيد تابمرتبه کمال رسيد و خرقهء خلافت
و اجازت ارشاد يافت.به امروي جانب روم رفت، دران
بلاد روزها برکنار دريا به تلاوت کلام الله مشغول
بود و کنيزي براي آب بدانجا رسيد ديد که درويش
تلاوت قرآن بوجهي مينمايد که آب از جريان وطيور از
طيران باز مانده متحير گشت و رفته به مالک خود که
فاطمہ
نام داشت- ودر زهد وتقوي و پارسائي يگانه وقت بود- خبر کرد. و آن عصمت پناه
مشتاق لقائي وي گشت، باعزاز و اکرام و تعظيم تمام
طلب نموده نزديک بخانه منزلي تعين فرموده بعد از
چندگاه (11-A) باشارت غيبي خود را در حبالهء نکاح آن مخدوم در آورد.
بعد از مرورايام مخدوم با عفيفه به
برهمن آباد مراجعت نموده سکونت گرفت. و هر چند
برادر خود دلواري را- که بفسق و فجور مبتلا بود-
مواعظت ارجمند و نصايح سودمند مبذول داشت، فائده
نکرد و در گوش حق نيوش وي جانگرفت، تا آنکه مخدوم
را ملهم
شد بانکه: درين شهر از شامت کردار ناشائسته
(1) دراصل: ججه نامه
(2) دراصل: خاص تمام.
(3) سندي: ڇٽو.
(4) در چچ نامه: برهمناباد و بابن واه و بابراه و
ابوبن واه ضبط شده است. (ص 217- 219).
(5) دلوراءِ.
(6) دراصل: فسک.
وي
بلا نازل خواهد شد! مخدوم با اهل و عيال خود دران شهر مقارفت
نموده) واز اهل شهر نيز چند باوي موافقت کردند. پس
دربلده سيوستان آمده متوطن گرديد (و)
بارشاد طالبان مشغول گشت، و بعد از مضي سنين وفات
يافت.
گويند: زمانش قبل از مخدوم لعل شهباز بود،الله اعلم بحقيقت الحال. اولا بر مرفد وي گنبدي مختصر
بود بعد ازان سخصي توفيق يافته گنبذي عالي ساخت پس
ازان سخصي ديگر موانق
گشته متصل گنبد، جانب مشرق،پيشطاق بلند ورفيع بنا
نمود، وليکن مسجد و خانقاه و محاطه و دروازه
نداشت، چون در سال
(11-B)
يک هزار وسي ونه (1039هه) نواب والا جناب سيد
بهوه الملقب به ديندار خان بخاري بلده
سيوستان بقدوم سعادت لزوم مشرف ساخته، عمارت
مسجد و خانقاه محاطه و دروازه موزون مختصر بنا
فرمود، و به خشتهاي ملون کاشي، در ديوار پيشطاق و
مسجد و خانقاه منقش و مابين مسجد و خانقاه مفرش
گردانيد. تاريخ آن اينست:نظم:
بدوري شهنشاه شاه جهان
خديوي خرد مند صاحب قران
ڪتاب ۾ خاناناهن
چوخلد برين روضه شاه چهته
بنا کرد نواب ديندار خان
زسال بنايش طلب داشتند
بهشتي بروي زمين گفت عثمان
(1)
و در عهد (وي) بلدهء مذکور صان الله تعاليٰ عن
الفتور،قرار يافته که، هرکہ متهم بامر گردد وبر وي
سوگند آيد، بروضه وي برده پاره از خاک فرش در آب
انداخته بخوردن ميد هند، اگر بي وجه متهم شده باشد
باکي نيست و الا غالب آتکه به بلاي گرفتار گردد.
و در پيش روضه مخدوم، قبر بي بي فاطمه در
گنبذ مختصر- که در عقب ديوار پيشطاق است- مردان و
عورات غير مستورات را (12-A)
رخصت در آمدن درون حجره نيست.
(مخدوم قاضي برهان الدين)
ولي الله مخدوم قاضي برهان الدين قدس الله
سره. اصلش از ماوراء النهر است و در انجا کسب علوم
ظاهري و باطني نمود، بعد از رسيدن بمرتبهء کمال
باشارت و اجازت پير خود، بجانب سندهه متوجه
گشت و يا مريدان و شاگردان بسيار به بلده
سيوستان رسيده، مسکن گزيد. و به تعليم متعلمان
و ارشاد طالبان مشغول گشته.
چون مخدوم به کبرسن رسيد دانست که وقت ارتحال
نزديک رسيد، شاگردان و طالبان را وصيت کرد که از
من بطلب علم ديني متقيد بوده،اوقات
(1)
از رويء کتيبہ تصحيح کرده شد. سال 1042هه برمي
آيد.
عزيز را- که بي بدل است- بعبادات و طاعات صرف مينموده باشند!
چون باين واقعه شاگردان را اطلاعي شد، در گريه و
زاري و آه و ناله مشغول شدند مخدوم فرمود که موجب
گريه و نوحه چيست؟ گفتند: به دو سبب! يکي آنکه از
ديدن ديدار محروم! دويم باز ماندن از تحصيل علوم!
مخدوم فرموده که هر نيم شب- که محل نياز دران است-
در گرد قبرمن خلقه خواهندزد که آن هر دو مقصود
ميسر خواهد شد.
چون مخدوم بعالم بقا (B-12) انتقال نمود و هم دران محل بياسود، و مدتي برين منوال روح پرفتوح متمثل شده
در نظر آن هفت نفر محقق جلوه گر ميگشت، رموز معاني
و اسرار قاني بيان ميفرمود.
چون لشکر کفار تاتار از کوه بقصد نهيب و تاراج
درين ديار سند رسيد، آن هفت نفر مقتدار
خانقاه بر آمد، با جميع شاگردان بمرتبه شهادت
رسيدند. و آن شهدا را در دو قبر مغرب رويه مقبره
مخدوم – که اکنون بران هر دو قبر توده سنگ ريزها و
سفال ميباشد- دفن کردند. از مردم سندهه هر که در
انجا ميرسد هفت سنگ ريزه يا سفال از ريگستان آنجا
چيده، بهريک ازان دو توده مياندازند، بلک اين معني
را حصول و مآرب ديني و مقاصد دنيوي خود ميدانند.
غرض از انداختن سنگ ريزه جز اين نخواهد بود که
قبرها پائمال نشوند و نابود نگردند. و آڻ دوتوده
سنگ ريزه را ”گنج شهدا“ نامند. و بعد از
مدتي شخصي توفيق يافته گنبد موزون و خوش وضع بر
مقبره بنا نمود، نزديک براي شاگردان و خادمان
مخدوم (13-A) کنبد خورد بنا نمود که در انجا به تحصيل علوم و طالبان علم اشتغال داشتند.
چون جمعيت تفرقه يافت بعضي که جان بحق تسليم کردند
دران زمان بياسوند، بعضي ديگر غائب گشتند. هر دو
گنبد نزديک قلعه شهر مذکور است.
مردان و عورات بزيارت ميروند و هر مرادي که
ميخواهند و چند روز در انجا مداومت نمايند، بي شک
حاجت روا گردد. ونذر و فتوح گوسفندان ونقود گاهي
که ميرسد، يک عورت که پاره بصيرت دارد و بخدمت
جاروب وچراغ مشغول است ونذور نيز متعلق به اوست.
گاهي مردم ره گزر نيز مستفيد ميشوند. والله اعلم.
(شيخ نخرج)
ولي الله شيخ نخرج قدس سره. معلوم نشد که
کي بود و در کدام وقت رحلت نمود اما از مقالات
ثقات چنان مفهوم گشت که: پيش از قدوم حضرت
مخدوم لعل شهباز رحلت نموده.
قبرش بي نام و نشان، وهيچ کس از مردم سهر از بزرگي
او اطلاعي نداشت که وقتي روزِ عيد حاکم قلعه- به
آواز کوس و نقاره و آنچه لوازمات ساز و سرود داشت-
باجمعي انبوه مقصد (13-B)
عيد گاه از شهر بيرون بر آمد، مردي کفن پوش از
کهنه قبر تا کمر بيرون بر آمد و از روند گان پرسيد
که: حال چيست؟ گفتند: روز عيد است حاکم شهر به عيد
گاه بر آمده است! مردکفن پوش در قبر فرو رفت و
گفت: آنچه پنداشتم نبود! عاقلان آن را بدين نهج
تاويل کرده که: شايد آن
مرد روز حشر تصوريده باشد، و يا ازاين عرض اظهار
قدرت و اسرار الهي بود. و الله اعلم باسرارهم.بعد
ازان قبر زيارت گاه خاص و عام شده و به شيخ نخرج
اشتهار يافت.
از شريعت پناه قاضي سلطان ابراهيم که بحسن معاش
مشهور است، درينوقت از امداد و اعانت فقرا و ضعفا
دقيقه از دقائق فرو گذاشت نمي کند، استعاع شد که،
روزي مغرفت پناه قاضي مردان پدر خودرا ديدم که
بخضوع و خشوع تمام
بر
بالائي خانه خود- که جنوب رويه روضه متبر که
مقدسه حضرت مخدولعل شهباز غرفه داشت- متوجه بآستانهء منوره نشسته و آثارتحيرو جنبش
دور هويدا گشته. چون
هن پدر
بزرگوار را بدين طريق در مقام تحيرو جنبش و (14-A)
استغراق مشاهد بر آمده گفت که: آينده کيست؟ گفتم:
فقير سلطان ابراهيم!گفت: بابا نزديک بيا که واقعهء
عجيب است که نه در خواب توان گفت و نه در بيداري
ديده ام، بشنويد! بزانوي ادب در خدمتش
نشتم.
فرمود که: در واقعه ديدم گوئي ديوار حنوب رويه گند، مخدوم لعل شهباز شق شده و در وازه روبرو مقبره شيخ نخرج نمودار
گشته! قاضي برهان الدين و شيخ نخرج متصل آن، بيرون
برپا استاد ند، مرد بسيار و خلقت بيشمار منتظر بر
آمدن حضرت مخدوم اند، که کي جمال جهان آرايء
آنحضرت از مطلع آستانه طلوع کند تا بکورنش سعادت
ديدار دريابند. و خورد سالان خوشروئي وطفلان
بهين خوئي، بي حجاب در مقبره آمد (و) رفت دارند. منتظران کورنش
از آنها استفسار مينمايد که کي آنشاه عالي گهر
(از) جمال (14-B) جهان آراي خود، استاد گان زاويهء انتظار را، آرام ميبخشند؟آن خادمان بزبان
ملايم و شيرين ميگويند که: در استعداد بر آمدن است! زماني گذشته بود که مخدوم بر آمد،
جهت جهان افروزش چون آفتابِ تابان درخشيدن گرفت
وجسد مبارکش بنوعي نوراني بود که مثل عينک محتجب
چيزي ميگشت.و بدو دست مبارک خود، بر دو بازوي
دروازه تکيه زده استاده و جمع خلائق سر بکورنش فرو
بردند و
ذره سان
از پرتو آفتاب تن بهره ور گشتند. دران
حين قاضي برهان الدين عرض کردبا مخدوم
شيخ نخرج از جماعه حلال خوران شهر- که نزديک
مقبره شيخ نخرج مساکن دارند- بسيار آزار ميکشند!
مخدوم فرمود که: آزار اين چنين مردم بايد کشيد و
توان برداشت، که نميخواهم که تار موي اين مردم- که
درحمايت سايه عمن اند- تلف شود! شيخ نخرج از روي
جرات عرض کرد که: اگر شارت بمن باشد اين بلده را
واڙ گون
بزنم!
مخدوم متالم شده فرمود که: ميتواند که اين بلده را
واڙگون (15-A)
مخدوم متالم شده فرمود که: ميتواند که اين بلده را
واڙگون (15-A)
زدن! خود در گنبد تشريف فرمودند، و آن دو مخدوم بر
دروازه استاده ماندند.
قاضي برهان الدين به شيخ نخرج گفت: نبايستي درخدمت
حضرت
مخدوم چنين بي ادبانه حرف زدن و گستاخي کردن! اما غم مخمور و
درهم مباش که بوقت ديگر بخدمت مخدوم عرض کرده شود!
درين اثنا باَوازپاي آن فرزند،ازان مشاهده
محجوب شدم، بعد از ديدن اين واقعه مرحومي پدرم
خواست که جيفه خواران (1) را، ازان مساکن قديم
بکوچاندو و محلي، که دور تر از آستانه متبر که شيخ
نخرج باشد، سکونت دهد. اما موافق واقعه- که ديده
بود و بعضي که از حضرت مخدوم شنيده- جرات نتوانست
کرد، و موقوف باراده گردانيد.
بعد از چند گاهي کلان تر از جماعه، مذکور—که
فرزندي نداشت – نذر کرد که:اگر مرادمن بحصول
انجامد، بر قبر شيخ مذکور گنبد بنا کند و جماعه
خود را ازينجا پکو چاند! چون از رحمت خانه الهيٰ
فرزند نصيب او بشد، گنبد بنا نهاد و جماعه خود را
از آنجا کوچانيده جاء ديگر سکونت داد. پيش از
گنبد. (15-B)
قبر شريف سفيد بود گنبد نداشت.
(سيد محب)
سيد محب قدس الله سره. مردي بود بزرگوار در ملک
افغانان. خوارقات آن بزرگواردران
ديار
بسيار است، و خانقاه دارد و در انجا نذر وفتوح
بسيار مير سد. گويند: هفتاد خانه- که تعلق مجاورت
بدان خانقاه دارند- خرچ مايحتاج آنها از فتوحات
است، و خود در سيوستان آسوده است.
گنبد مختصر وموزون بنا گرده افغانان است. مجاوران
جا را، از فتوحات خانقاه، به هر معين است که هر
سال ميرسد. و روضہ وي جانب شرقي روضه حضرت لعل
شهباز است.
شيخ حاجي سوده(1)
ولي الله شيخ حاجي سوده.
مردي بود بزرگ و صاحب احوال است. از قوم لاکهه بود
وبچهاي ماد گاوان مردم شهر ميچرانيد و اجوره
نميگرفت، و هر چند
(1) دراصل : خاران.
(2) دراصل: نام ”سرده“ است که راقم الحروف آنرا
سهو کتابت ميداند.
در حقيقت ”سوڍه“نام که بومي است، صحيح باشد.
از تعدي خلق وجورو جفاي و آزار و ايذا به وي مير
سيده، آه و ناله نميکشيد و صبر مينمود. از وي
پرسيدند که: مرتبہ ولايت از چه يافتي؟ گفت: از
تحمل جفاي عوام!
حالات غريب و کرامات عجيب از وي نقل ميکننده
گويند: مردي از ساکنان نصرپور در مکه معظمه رفتہ
(1) (16-A)
بيمار شد، در حرم کعبه از فراق فرزندان زار زار
ميگريست. حاجي برسر وقت وي رسيده پرسيد که: چه
ميخواهي؟ گفت: ملاقات فرزندان! حاجي فرمود که: غم
مخمور که شما فجر يا فرزندان خود ميگذاري! درويش
متعجب شد حاجي تا سحر طواف بود، چون صبح صادق
دميدن گرفت، بدرويش گفت کہ: برخيز و قدم برقدم من
زن! درويش قدم بر قدم حاجي زد، خود را در وطن ديد،
حاجي از نظرش غايب شد.
ملارحمت الله المشهور به ملاپريه- که مرد فاضل و
صالح بود- نقل بنموده که: يکي از اجداد (ش) که با
حاجي صحبت
داشت
و در ذکر با حاجي چندگاه اشتغال داشت، چون مدتي
بجاي رفته باز به نزديک شهر (رسيد) خبر فوت (حاجي)
مسموع نموده فرمود که: اول حاجي را زيارت کرده بعد
ازان داخل شهر شود! چون دران مقام رسيد بر قبروي
گوش
داده، تا از قبر حاجي آواز ذکر- در حال حيات استعاع نموده بود-
بشيند، و چندي که همراه داشت آنها نيز استماع
نمودند.
ومرقدش نزديک ناله شهر کيه به داريجي شهرت دارد-
آنجاست. و هر کرا تپ سيوم مداومت نمايد (16-B)
بهچ وجه دفع نشود، برسر قبرش وقت شب، هفت روز به
رود و ختم قرآن بخشد، تپ دفع شود. و نذر وي پنج
پاو آرد و پنج کسيره روغن و آن قدر شکر يکجا کرده
يک تان پخته بدهند، و هر کرا در آنجا بيند نذر
اوست.
(شيخ دوده)
ولي الله
شيخ دوده
قدس الله سره. مريد (و) شاگرد قاضي برهان
الدين و سيوستان الاصل است. پدرش زراعت ميکرد و بزو گوسفند
بسيار داشت. ووي را سواي شيخ، دو پسر ديگر بود،
آنها را بناز و نعمت ميداشت. شيخ را بحسب صورت
محقر ديده گلہ باني بز و گوسفند او را ميفر مود.
شيخ چون گله گوسفندان
را بيرون شهر ميبرد دو گرگان حاضر ميشدند و دونان-
که با خود داشتي- بان دو گرگ ميداد، و گله را
بانها ميسپرد،
و شيخ پوشيده از پدر خود بخدمت قاضي برهان الدين
کسب علوم ديني و معارف
______
(1)
دراصل: رفتند.
يقيني مينمود. چون شام ميشد گرگان گله را بشيخ سلامت ميسپردند،
شيخ ازانجا آورده به پدر ميسپردند.
و از خدمت قاضي بهره تمام داشت و هم دران محل
بياسوده و قبر وي نزديک قبر قاضي برهان الدين است
(17-A)
و هر اميدي که بر قبرش ميخواهند ميسر ميگردد.
(قاضي دته ) (1)
ولي الله قاضي دته رحمة الله عليہ. مريد و شاگرد
پدر بزر گوار خود مخدوم راهو عليه الرحمة والغفران
بود. و نسبت ايشان بحضرت غواص درياي حقيقت و سياح
بيداي طريقت مخدوم شيخ محمود اولياء الله قدس سره
العزيز مير سد. وقاضي مذکور از محتشمان
اهل طريقت و حقيقت بود. و (حکايات) بسيار است
ورياضات و کرامات آن بزرگوار، زياده ازان است که
بتحرير و بيان محضر گردد. و (از) علم (نيز) لذتي
داشت. در وقت سحر گاه آواز تسبيحات قدسيان بگوش حق
نيوش او مير سيد.
گويند: روزيءَ پيش خليفه وقت آن کتاب که به هيچ
فهم در گرد تفهيم او نميگشت، بخدمت قاضي آوردند،
قاضي آن را بي تالي و تفکر خواندن آغاز کرد و
معاني آن را برحضار مخلص مجلس بر وجهي بيان نمود
که عقل عقلا و فهم فصحا را ازان تحير حاصل گشت.
وچون در عهد صغر سن بخدمت عمدة الاوليا امام (الا)
صفياء مخدوم بلال عليه الرحمة ميگذرانيد، مخدوم
هميشہ ايشان ملاد ته ميناميده. روزي بعد از نماز فجر بزبان حق ترجمان مخدوم جاري شد که: قاضي
دته کجاست؟ مستمعان را تعجب شد (17-B)
که مدام ايشان را مّلا ميگفتند امروز قاضي گفتن
موجب چه پاشد؟ مخدوم برواهمہ آنجماعہ اطلاع يافته
فرمودند: شب در مجلس حضرت سرور ڪائنات و مفخر
موجودات رسول (الله) صلي الله عليه وسلم او را
بلفظ ”يا قاضي“ فرمودند، من بمتابعت آن واقعهء شب،
قاضي ڏته گفتم!
گويند: روزي قاضي مذکور برلب دريا انتظارکشتي داشت
که از تلتهي (2) سوار شده در سبوستان بيايند، آواز
دهل از دور بگوش ايشان رسيد،
(1) سنڌي: ڏتو. رک: تحفة الکرام و تاريخ معصومي
براي قاضي ڏته و مخدوم راهو و مخدوم محمود و مخدوم
بلال.
(2) تلتهي (ٽلٽي) قريه است بين ميهڙ و دادو در
انجا مخدوم بلاول زندگاني ميکرد.
خادمان را گفت: هيچ معلوم مفهوم شما ميشود که اين
دهل بزبان بي زباني چه ميگويد؟ گفتند: ني! فرمود:
اين دهل ميگويد که: اين کشتي و اهل کشتي درين
نزديکي غرق خواهند گشت! و آن دهل نيز دران کشتي
بود. القصه خوارق عادات آن بزرگوار از حد وعد
بيرون است، باند کي ازان اکتفا نمود.
و قبر پرنور آن واتف اسرار الهي در سيوستان (1)
بهلوي روضه قاضي برهان الدين است، ازو نيز تبرک
جويند. اکنون قاضي طيب و مخدوم عبدالسلام و حافظ
موسيٰ و سائر جماعه که هريک في الجمله از طالب
علمي بهره ور اند- از اولاد اويند.
(قاضي ادريس)
(18-A)
ولي الله قاضي ادريس رحمة الله عليہ پسر ثاني
مخدوم راهو (2) بود. او نيز در علوم ظاهري و باطني
بهره امثل و نصيبي کامل داشت، و خوارق بسيار ازو
مذکور است. گويند که: بذکر جلي اشتغال مينمود،
اخگر سو
زان
از دهن مبار کش موج زنان ميريخت. وسائر مناقب و
صدايح او اگريه
تحرير
آيد شايد که درين مختصر قگنجد بنا بران باند کي
ازان ختم نمود.
مخدوم عبدالرحيم و پسران ملا عبدالله خوشخوان و
ملا حسين از اولاد اويند.
(شيخ توپن)
ولي الله شيخ توپن (3) قدس الله سره، شخصي بود از
مشائخ سا کنان سيوستان خداي را نيکوترين وجهي ياد
کرده از مقربان درگاه الهي گشته. در چشمهء واهي-
آبي است به سه کروهي شهر درکوه – آنجا بذکر خداي
تعاليٰ مشغول بود.
مخدوم راهو اونيز اکمل معرفت قرب الهي داشت- پدر
قاضي دته (4) وقاضي ادريس که بالا مذکورشدند-
مصاحب او بودند. گويند: روزي پسر مخدوم قاضي دته
که به عبدالطيف مشهور و از جملئه علماء متبحر بود
وبرجميع علوم ماهيت داشت، سخنهاي عجايب و نتهاي
غرائب ازوي نقل ميکنند، درخورد سالي باپدر خود بر
چشمه واهي در خدست شيخ (18-B)
توپن بود، از مقتصاي طفوليت هر طرف ميخواست و بازي
ميکرد، ناگاه مارش گزيد،
(1) تحفة الکرام دارد که: قبر وي در قصبہ باغبان
است. (3: 138)
(2) رک: تحفة الکرام و تاريخ معصومي.
(3) سندي: ٽوپڻ.
(4) قاضي ڏتو.
دويده پيش پدر وشيخ آمد که: حال اين است! شيخ لعاب خود برزخمش
ماليد بوئ زخم هرگز نبود. و نيز از وي منقول است
که: روزي مخدوم راهو براي خود دليه جؤ طلبيده
بود. دليه مذکور نمکين بود چون شيخ انگشت ازوي
ترکرده چشيد، فرمود که: شما درشير
شهر اين قسم از بدطعام ميخوريد! و تن پروري رابخود
راه ميد هيد! مَرا با تو مصا حبت بودن خوب نيست! و
بعد ازان تنها ميبود و از صحبت مردم گريزان بود،
مگر گاه گاهي ملاقات ميسر ميشد.
چون وفات يافت شخصي توفيق يافته بر مقبرہء شيخ
گنبد مختصر از آب و گل موزون راست کرد.
الحال از کرامات ايشان درين شهر که شهرت دارد، اين
ست: وقتي که در زراعت آفت سماوي- گرمي يا غير ذلک
هرچه از آفتاب عالم است- ميافتد يک ظرف ناپخته پر
ريگ کرده شب در گنبد شيخ نگاه ميدارند و علي
الصباح آن را در زراعت برده بارواح شيخ طعام پخته
فقرا و صلحا را طلبيده ميد هند، و ريگ را (19-A)
دران زراعت ميافشانند، بکرم الله تعاليٰ بلا و آفت
دفع ميشود. اگر في المثل نقصان در ثمرات بيفتد اما
بعد فروختن، چو زر حسا کنند، زياده از حساب بر
آيد. مجرب است،
(مخدوم سڪندر بودنه)
ولي الله مخدوم سکندر بود نه قدس الله سره از
علماء متبحر بود، در اوائل حال علوم ديني درس
ميکرد، ميگويند: بعد ازان جذبه اش در ربوده بودله
(1) شد چنانچه سروپا برهنه ميبود.
کرامات متواتره
از وي ظهور مييافت، اگر يک يک را بيان شود کلام
طويل ميانجامد. گوينند: روزي علماء ملک براي ديدن
وي از وطن جدا شده و روبراه آوردند که همان روز
خادمان راگفت که: علماء متشرع عزم ديدن من دارند و
از وطن جدا شده (اند) لباس شرعي براي من هيا
داريد! روز جمع چون علماء داخل شهر شدند فرمود
که: علماء فلان از نالاءِ
داديجي (2) گذشته ومي آيند، لباس شرعي ٻياريد!
خار مان لباس شرعي پوشانيدند علماء رابدين حالت
دريافت چند ساعت باهم درگفتگوي علوم ديني بسر بردند که وقت نماز جمعه رسيد (19-B)
هرهم
بزرگوار باهم
(1) درلغت سندي بودنه اَنراميگويند که وضع ظاهري
و باطني متغير شود و چيزي بکند که مردم بران حيرت
بکنند.
(2) اين ناله تاکنون موجود و جاري است و منبعش،
نهر ارل است و از ديوار غربي قلعہ قديم گذشته
تاجوار شيخ توپن ميرسدو زمين را سيراب ميکند، سخي
پان سلطان برکنار آن مدفون نست.
در مسجد جامع تشريف آوردند. بعد اداي نماز مخدوم سکندر بود نه
پر ممبر بر آمد يک آيته کلام الله را تا نماز ديگر
بيان ميفر مود، و بهفتاد وجه معنيء هر لفظ ادا
مينمود. و وقت فرود آمدن از منبر، فرمود که: يک
سال روز (و) شب معافي اين آيته اگر بيان کنم، با
تمام نميرسد! جميع علماء و مشائخ- که دران مسجد
حاضر بودند- پا بوسي کردند و معتقد گشتند. چون آن
علماء مرخص شدند از لباس شرع بر آمده
در مقام جذبه آرام گرفت.
بعد مضي سنين چون بخلد برين توجه نمود، درميان شهر
نزديک قلعه و چبوتره بياسود. شخصي توفيق يافته
گنبد مختصر بلند و موزون بر مقبره مخدوم بنانمود .
و بعضي مردم اين ديار به نيت روح پر فتوح آن حضرت
نذور بخاد مان و مجاوران درگاهه ميدهند. چنانچه
مجاوران آن مقبره متبرکه تازه روزگار بفراغت
ميگذارند.
(سيد سالار غازي)
ولي الله سيد سالار غازي. مردي سپه سالار بود.
بحکم پادشاه آن عهد در ديار سندهه براي غزا آمده
بود، از دست کافران شهيد شد. (20-A)
بعد از وقوع شهادت سر بريده بدست گرفته بر اسپ
سوار ميامد، چون درين شهر رسيد، زني را برو نظر
افتاد و گفت: سبحان الله! مردي سر بريده بدست
گرفته بر اسپ سوار است و ميرود! گفتن همان بود از
اسپ بيفتاد. همه خلائق جمع شدند و نماز جنازه ادا
ڪردند در خاکش دفن ساختند.
گنبدي مختصر دارد متصل ديوار قلعه درون شهر شرق
رويه نزديک آب دريا واقع است، و به ايشان شش نفر
ديگر نيز همراه بودند و همه بهمين نهج- هر جاکه کس
مطام شد-
افتادند
و همان جا ماندند. والله اعلم.
(شيخ احمد سنداني)
ولي الله شيخ احمد سنداني رحمةالله عليه.
مردي بود بزر گوار شهر تلتهي. پسران و مريدان
بسيار داشت. چون وقت وفات نزديک رسيد وصيت
بفرزندان و خادمان کرد که: بعد از فوت، مرا
برجنازه درست کرده بگذاريد هر جاکه رود تا بيرون
شهر با من باشيد، بعد ازان برگرديد! موجب وصيت
چنان کردند جنازه بر هوا ميرفت تا درين شهر
سيوستان نازل شد. روز عيد بود مردم، که به عيد گاه
بر آمده بوۡند، متحير و متعجب گشتند، (20-B) که: اين جنازه که از هوا برزمين فرود آمد از کجا است؟
خلائق جمع آمده نماز ادا نمودند و دفنش کرۡند. چون درخاکش مدفون کرند اين کلمه از زبانش شنيدند ”رب انزلني
منزلا مبار کا و انت خيرالمنزلين“
شخصي برو چهار ديواري بنا نمود و قبرش نزديک حضرت
چوتهه عمراني ميباشد، و هر مرادي که کس بخواهد روز جمعه برود و ختم
وچيزي در انجام تصدق دهد، تا آمدن جمعه ديگر
مقصودش، بمدعا خاطر خواه برآيد.
(ميان جلال خاموش)
ولي الله ميان جلال خاموش قدس الله سره، مردي سيد
از ملتان در طلب قرآن از وطن جدا شده بعزم در کات
بابران (1) ميامد که نزد ميان حسن موذن –که احوال
او در ”تذکره سندهه“ مسطور است- منزل گزيد. آن
بزرگوار از وي پر سيد که: چه عزم داري کجا مير وي؟
گفت: بجهت خواندن کلام الله درکات بابران ميروم،
تا از رئيس ميان ننده در قرات قرآن تحقق کنم! گفت:
قرآن چه قدر خواند؟ گفت: هفت سيپاره! گفت: الله
اکبر هفت سيپا ه خواندهء
حق نيافتي! بمجرد گفتن حقيقت کار دريافت و
سراسيمه برخاست (2)
(21A)
و جانب دريا رلهي شد. مخدوم ميان حسن بخاد مان فرمود که: برويد آن مسافر
براي شستن مصحف بدريا ميرود! چون خبر يافتند هيچ
سيپاره نداشت. اغلب احتمال انکه در راه گم کرده
و بيهوش شد. چون در خدمت
بولڊ
آور دند حالتش دگرگون بود ميخواست که چيزي بگويد؟
فرمود: خاموش! بعد ازان باقي عمر سخن از وي سربر
نزد و خاموش بود. از رشحات معرفت ايز دي فائز گشت
وازخبر برفت. و هر حکايتي که از وي بظهور ميايد
موافق کرامت بود.
هي کس که طعام در خدمتش آوردي قبول نکردي، و اگر
قبول افناد مدعائي او بدلخواه ميشد. و گاهي ظرفي
نيز ميشکست و يا در طعام بول کرده باز ميداد، و
نذر هر کسي قبول نميکرد. معلوم کردند که کار او
هرگز نخواهد شد. ونيز از پير (ي) که عمرش بصد سال
رسيده- استماع شده که: روزي پسر خود را در مسجد
شهر تعليم ميداد
م
ناگاه ميان صبح در مسجد
درآمد و بر گوشه قرار گرفت، و مردم طعام گرفته بيرون
دروازه مسجد ايستاده بودند، (21-B)
که آيا طعام کسي را قبول کند. ازان جمله زني جرات
نموده دو نان که در ظرف داشت پيش آورد. مرا بخاطر
رسيد که اگر دربزرگي خواهد بود فرزند من سعداء
روزگار خواهد شد، چيزي ازين طعام بفرزندم خواهد
داد في الحال
(1) کذا- شايد ”ڪاٺ ڀانڀڻ“ باشد.
(2) دراصل: برخواست.
بدست اشارت کرد فرزندم دويد و آن دونان بفرزندم
عنايت فرمود. چون نزدمن آورد گفتم! اي نورچشم! اين
هر دو نان بموجب واهمه بمن رسيده هر دو بخور که
مقصود بمدعا حاصل خواهد شد. انشاء
الله تعاليٰ! چون آن پاک تبرک تناول نمود بعد ازان
هرچه شنود ياد ميگرفت، عجب رشدي حاصل ميکرد، تا
کار بمدعاء دلخواه شد.
وچون بمروايام-
اذا جاءِ اجلهم لايستاخرون ساعته ولا يستقدمون-
عالم فاني را وداع کرده عالم جاوداني برگزيد، دران
شهر- که اوقات ميگذ رائيد- دفن ساختند. و قبر
شريفش نزديک مقبره شيخ توپن است بيرون شهر، ويک
درخت نيز بر سرش بر آمد هم سايه برقبر کرده است.
و نيز گويند که: شخصي اسپ سوار که حاکم سيوستان
اورا بجهته کار ضروري (22-A)
به بهکر فرستاده بود، چون از شهر برآمد ميان جلال
در زير درخت پيپل –که پر کناره آب واقع است- خفته
بود و اسپ تازان ميرفت. چون در
بختيارپور
رسيد ديد که بنماز شاغل است، تا در هر ديهي وقصبه
پيش از خود درانجا شيخ را ميديد، وازين قسم امور
بسيار مردم از وي معاينه کردند.
اکثر مردم صاحبدل بر شتر سوارو مار در دست ديده
اند. روزي شخصي ديد که: شيخ بيرون شهر در گنبدي
شهر نشسته بود و ماري سياه عظيم در پيش افتاد.
بنده را حيرت دست داد، شيخ آن زمان مار را بدست
بر گرفت و آن شخص چون نيک نگاه کرد که در دستش
تسبيح سياه رنگ بود.
گاهي در گوشه يا در مقبره خرقه ميدوخت و بعد از
مرور ايام
ڏنده در دست ميساخت ودر بازار يا بر رهي آتش ميداد و ميسوخت.
کاروبارش بدين روش ميگذشت:
گه آسوده در گوشہ خرقه دوز گه آشفتهء در مجلس خرقه دوز
خوارقات آن بزرگوار نه چندان است کي درشمار آيد ويا به تحرير
درين کتاب تنگ صفحه گنجد. رحمت الله عليه.
وچون (22-B)
بعضي مشايخ
سيوستان
که زيارت گاه خلائق اندر و برگذرهاي شهر مذکور
واقع شده اند، کماهو معلوم نشد، بنا بران دست از
ذکر آنها باز داشته ختم نمود و مذکور نساخت. اميد
که ناظرانِ اوراق، خورده نگيرند و از حقائق
نامعلوم معذور دارند. و العذر عند (کرام الناس)
مقبول. و اگر کسي را امري صعوبي پيش آيد بايد که
بحضور دل به آستان هر يکي از مشائخ التجا برده
بموجب حديث: - ”اذا نجرتم في الامور فاستعينوا من
اهل القبور“ – رجوع آرد، هرچند روز يا شب مداومت
نمايد، چنانچه ايزد تعاليٰ در کلام مجيد و فرقان
حميد خود فرموده – ”الا ان اولياء الله لاخوف
عليهم ولاهم يحزنون“ – و نيز واقع آمده- ”ان
اولياء الله لايموت“ – ببرکت انفاس طيبه ايشان
مرادا او بحصول انجامد و بحسب دلخواه بر آيد. و
اگر کسي بخواند يا بخانه خود نگاه دارد، در آن
خانه برکت فراوان باشد و در امداد و استعانت
وي،بزرگان کوشش بليغ نمايند، و عجز و نيکي و فقر
پريشاني را ايزد تعاليٰ در انجا راه ندهد، و خداء
تعاليٰ حق سبحانه عظم شانه از جميع (23-A)
مکاره و بليات در امن و امان مصئون و محروس داشته
محفوظ دارد، و موجب ازدياد عمر و دولت او گردد.
اتمام يافت نسخهء متبرکه بتاريخ بيست پنجم شهر صفر
سنه 1196 ختم بالخير و الظفر (1)
(1) بعد اتمام متن تاريخهاي زير ثبت شده است:
تاريخ قدوم حضرت مخدوم حضرت لعل شهباز در شهر
سيوستان:
چو يارِ آشيانه قدس شهباز سيوستان را نموده جنت
آسا
خرد تاريخ آن از روي اخلاص نمود آفتاب دين—بگفتا
ايضا تاريخ وصال شاه صاحب شخصي در نظم کشيده:
چو شهباز آن هماي آشيان عرش شده طائر برحمت ز اهل
جنت
نمودم فکر تاريخ وصالش سروش عيبيم گفتا ”برحمت“
(650هه)
پروفيسر شمل جي سنڌ ۾ آمد
ادارو ائن انيرو
مغربي جرمنيءَ جي مشهور مستشرقہ پروفيسر ڊاڪٽر
ائنيمري شمل هميشہ وانگر هن سال پڻ سنڌ ۾ قرب جا
پير ڀري آئي. گذريل سيپٽمبر مهيني ۾ افغانستان ۾
هڪ بين الاقوامي علمي گڏجاڻي ٿيڻي هئي، جنهن ۾ کيس
شريڪ ٿيڻو هو. هن موقعي جو فائدو ورتو ۽ افغاني
ميزبانن وٽ وڃڻ کان اڳ، پنهنجن سنڌي دوستن وٽان
ڀيرو ڀريو.
ڪراچيءَ ۾ هوءَ سنڌي زبان جي ممتاز عالم پير حسام
الدين راشديءَ جي مهمان هئي ۽ حيدرآباد ۾ سنڌي
ادبي بورڊ سندس ميزبان هو. سنڌ جي هن دوري ۾
پروفيسر شمل، پهريون دفعو سيوهڻ ڏٺو ۽ ٽنڊي آدم
جي ڀرسان مشهور صوفي بزرگ فقير غلام الله رحه جي
درگاهه تي حاضري ڀري. نواب نور احمد خان لغاريءَ
پنهنجي باغ ۾ پروفيسر شمل جي اعزاز ۾، سنڌي روايت
موجب، شاندار دعوت ڏني، جنهن ۾ سنڌي زبان جا ممتاز
عالم، اديب ۽ موصوفہ جا دوست احباب شريڪ ٿيا.
پروفيسر شمل انهن مشهور مستشرقن مان آهي، جن سنڌي
زبان، ادب، ثقافت ۽ سنڌ جي تاريخ کي بين
الاقوامي سطح تي علمي دنيا سان متعارف ڪرائڻ ۾
وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. سنڌ تي وقت بوقت هن جيڪي
علمي مقالا لکيا آهن، انهن کي ترتيب ڏيئي هاڻي
ڪتابي صورت ۾ آندو اٿس. اهو ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ
طرفان ٻن حصن ۾ شايع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي.
پروفيسر شمل جو تازه ترين علمي ڪارنامو، سنڌي
ادبيات جي هڪ مختصر تاريخ آهي، جا هن هندستاني
ادبيات جي تاريخ جي سلسلي ۾ لکي آهي. اها تاريخ
بين الاقوامي اهميت رکي ٿي. اها مختلف حصن ۾
ورهائي ويئي آهي. پروفيسر شمل جي لکيل سنڌي
ادبيات جي تاريخ انهيءَ حصي ۾ شامل ڪئي ويئي آهي،
جيڪو جديد هند- آريائي دؤر سان تعلق رکي ٿو. اها
تاريخ جرمنيءَ ۾ ڇپجي رهي آهي.
چريو ڌاتورو
سنڌ ۾ چريي ڌاتوري نالي هڪ ننڍو ٻوٽو ٿيندو آهي،
جيڪو عام طرح بيڪار سمجهيو ويندو آهي. ان ڪري ان
کي ڪير ڪونه پوکيندو آهي. ٻوٽي کي چريو ڌاتورو
انڪري ڪوٺيندا آهن،جو ان جا پن يا گل کائڻ سان
ماڻهوچرين وانگر حرڪتون ڪرڻ لڳندو آهي.
چين ولايت ۾، اتان جي ڊاڪٽرن ۽ طبي ماهرن انهيءَ
ٻوٽي تي تحقيقات ڪئي آهي ۽ هاڻي ان جي گلن مان
اهڙي دوا تيار ڪئي اٿن، جيڪا آپريشن وقت مريض کي
بيهوش ڪرڻ لاءِ ڪلورو فارم وارو ڪم ڏئي ٿي.-
ادارو]
پيڪنگ رويو
Pekeng Review
رسالي جي 43 نمبر پرچي ۾ مٿئين موضوع تي هڪ ننڍو
مضمون شايع ٿيو آهي. جنهن جو سنڌي ترجمو مهراڻ جي
پڙهندڙن جي مطالع لاءِ هيٺ ڏجي ٿو. –ادارو)
”چيني طب ۽ دواسازيءَ جو علم هڪ وڏو خزانو آهي، ۽
انهن کي دريافت ڪرڻ ۽ وڌيڪ اوچي سطح تي پهچائڻ
لاءِ ڪوششون ڪرڻ گهرجن.“ انهيءَ اصول کي سامهون
رکي چيني طبي ڪارڪنن گذريل چئن سالن جي دوران
.....، 40 مريضن تي وڏي ڪاميابيءَ سان جڙي ٻوٽين
مان ٺهيل بيهوش ڪرڻ واري دوا (جيڪا رواتي چيني ۽
مغربي نسخن جي آميزش آهي) استعمال ڪئي. مکيه دوا
ڌاتوري جي گل مان ورتل جوهر آهي. مشرقي چين جي
ڪيانگسو صوبي جي هوچو ميڊيڪل ڪاليج سان ملحق
اسپتال، تمام گهڻيءَ تحقيقات، دريافتن ۽ جانورن تي
ڪيل تجربن کانپوءِ جولاءِ 1970ع ۾ پهريون ڀيرو هڪ
آپريشن دوران مريض کي بيهوش ڪرڻ لاءِ اهادوا
استعمال ڪئي. انهيءَ وقت کان وٺي بيهوشي طاري ڪندڙ
اها دوا، ڪاري پاڻيءَ، دل جي بيمارين،انتهائي شديد
دماغي ڪشمڪس يا هڪ ٻن حالتن کان سواءِ، سڀني وڏين
۽ وچولين آپريشنن ۾ مريضن لاءِ موزون آهي. جڏهن
دوا جو گهربل مقدار آپريشن کان اڳ ۾ سئيءَ رستي
داخل ڪجي ٿو يا وات رستي کارايو وڃي ٿو، تڏهن مريض
پنجن منٽن اندر بيهوش ٿي وڃي ٿو. وڏي ماڻهوءَ کي
ٽن کان پنجن گرامن جي ڊوز جو اثر پنجن کان ڇهن
ڪلاڪن تائين هلي ٿو. (ٻارن ۽ معصومن جي حالت ۾ دوا
جو ڊوز حالت مطابق ڦيرايو گهيرايو وڃي ٿو).
جيڪڏهن وڌيڪ دير تائين بيهوشي در ڪار هجي ته ڪجهه
اضافي ڊوز ٻيهر ڏئي سگهجي ٿو. جيڪڏهن آپريشن جو
وقت گهٽائڻ درڪار هوندو، ته ڌاتوري جي اثر کي زائل
ڪرڻ لاءِ هڪ ٻي جڙي ٻوٽيءَ مان ٺاهيل دوا جي سئي
هڻبي آهي، جنهن جي اثر کان مريض پنجن کان ڏهن منٽن
تائين وري هوش و حواس ۾ اچي ويندو آهي.
عام طرح، بيهوش ڪرڻ لاءِ جڙي ٻوٽين جي دوا هڪ سؤ
قسمن جي آپريشنن ۾ استعمال ڪئي ويئي آهي، جن ۾
ڦڦڙ، پيٽ،تلي ياڳهڻ کي ٻاهر ڪڍڻ ۽ بدن کان جدا ٿيل
عضون کي وري ڳنڍڻ شامل آهن. جن مريضن تي اها دوا
آزمائي ويئي آهي، تن جون عمرون هڪ سال کان وٺي اسي
سالن کان به مٿڀرو آهن. ڪي آپريشن 12 ڪلاڪن تائين
به هليا آهن. مريضن ۾ ان بابت جيڪو رايو آهي،
تنهنجو تت هيءُ آهي: ”اها (بيهوشي) گهري ننڊ
وانگر آهي“. هسُّوچو اسپتال،جنهن ۾ سڀ کان اڳ ۾
انهيءَ طريقي کي آزمايو ويو، تنهن ۾ آپريشن کان
پوءِ 100 کان به وڌيڪ مريضن
جي چڪاس ڪئي وئي، پر جيڪي ٽن کان ڇهه مهنا اڳي
ڊسچارج ڪيا ويا هئا، هن مان ڪنهن ۾ به ڪي پوءِ
پيدا ٿيڻ وارا خراب اثر ظاهر نه ٿيا.
جانورن تي ۽ اسپتال ۾ ڪيل تمام گهڻن عملي تجربن
مان جڙي ٻوٽيءَ مان ٺاهيل بيهوشي طاري ڪندڙ دوا
قابِل اعتماد ثابت ٿي آهي،نقصانڪار پاسيرا اثر
بلڪل معمولي آهن، ۽ بيهوشيءَ جو مدو ڪافي ڊگهو ٿئي
ٿو ۽ ساهه ۽ هاضمي جي نظامن تي ڪي به ضرور رسان
پاسيرا اثر نٿا نڪرن. ان کان سواءِ، جيئن ته
ڌاتوري جو گل جرثومي گردش ۾ مدد ڪري ٿو، ان ڪري
بيهوشي طاري ڪندڙ نئين جڙي ٻوٽيءَ واري دوا جراحتي
ڌڌڪو پيدا نٿي ٿيڻ ڏي. ان کي گهڻن ئي هنڌن تي ڪافي
تعداد ۾ شاڪ ۾ آيل مريضن کي بچائڻ لاءِ ڪاميابيءَ
سان استعمال ڪيو ويو آهي، جن تي مغربي طب جي
بيهوشي طاري ڪندڙ دوا استعمال ڪرڻ کان سختيءَ سان
منع ڪئي وئي هئي.
عام بيهوشي طاري ڪرڻ لاءِ جڙي ٻوٽيءَ مان تيار ڪيل
انهيءَ دوا جو ڪامياب استعمال روايتي چيني ۽
مغربي طب جي ميلاپ جي هڪ اهم ڪاميابي آهي.
روايتي دواسازي ۽ طب کي جديد سائنسي ڄاڻ ۽ طريقن
جي استعمال سان ترقي وٺائڻ ۽ ان ۾ باقاعدگي پيدا
ڪرڻ جي منزل ڏانهن هيءُ هڪ اڃا به وڌيڪ ڪامياب قدم
آهي.
اڄ کان گهٽ ۾ گهٽ 1700 سال اڳي چين جي مشهور و
معروف حڪيم ”هُوئاتو“ سڀني کان اڳ ۾ شراب ۾ هڪ جڙي
ٻوٽيءَ جو ٻرڪو ملائي پيٽ جي آپريشن ڪرڻ لاءِ
بيهوشي طاري ڪئي هئي. سورهين صديءَ ۾ منگ خاندان
جي بادشاهيءَ جي دؤر ۾ رهندڙ هڪ مشهور دواساز
”لائي شيهه چين“، سندس ڪتاب ”ڪامپينڊيم آف مٽير
ميڊيڪا“ ۾ ڌاتوري جي گل جي بيهوشي طاري ڪرڻ جي
خصلت جو تفصيلي بيان ڏنو هو. پر قديم معاشري ۾،
جنهن ۾ انقلاب دشمن حڪمران طبقو عوام جي بهبود ۽
ڀلائيءَ کي نظرانداز ڪري سڀني ڌارين شين جي پوڄا
ڪندو هو، جڙي ٻوٽين
مان بيهوشي طاري ڪندڙ دوا نه استعمال ڪئي ويئي ۽
نه ان کي ڪا ترقي وٺائي ويئي. هاڻي، بيهوشي طاري
ڪرڻ جي انهيءَ نئين دوا کي، جيڪو هڪ مفيد طبي
ورثو آهي، وري ٻيهر منظر عام تي آندو ويو آهي.
بيهوشي طاري ڪرڻ جي انهيءَ قسم ۾ اڃا به ڪي خاميون
رهيل آهن، جن کي دور ڪرڻو آهي. ان ۾ سڌاري آڻڻ
لاءِ طبي ڪارڪن مسلسل تحقيقاتي ڪم ڪري رهيا آهن.
|
