|
رفيعه ملاح
ڏائڻ بابت ڏند ڪٿا
ھزارن سالن کان وٺي اڄ تائين سنڌي گھراڻن ۾ وڏي عمر جون مايون،
نانيون، ڏاڏيون ۽ امڙيون پنھنجي ننڍڙن ٻارڙن کي
لوڪ قصا ۽ ڪھاڻيون رات جو ٻڌائي ننڊ ڪرائينديون
آيون آھن. جن ۾ خوبصرت پريون، جادوگراڻيون ۽
ڀوائتن ڪردارن راڪاسن، برڙ باڪاسن کان سواءِ
”ڏائڻ“ جو ڪردار خاص ڪري ٻارن ۽ عورتن ۾ دلچسپيءَ
جو باعث رھندو آيو آھي. ڏائڻ جو خوف سنڌي ٻھراڙيءَ
۽ خاص ڪري عورت تي ته ايترو ڇانيل ھوندو ھو، جو
جڏھن به ٻھراڙيءَ ۾ ڪائي عورت ويم ڪندي ھئي ته
جيستائين ان کي رت ايندو رھندو ھو، تيستائين رات
جو گھر ۾ روشني ڪئي ويندي ھئي ۽ ھڪ ماڻھو ڏائڻ جي
اچڻ جي ڀَوَ کان ساري رات واري تي جاڳندو ئي رھندو
ھو. ڏائڻ اصل ۾ سھڻي، پرڪشش ۾ من موھڻي عورت کي
سڏيو ويندو ھو، جنھن جو نڪ چھنبدار، چپ سنھڙا ۽
رنگ گورو ھجي. پر ان جي ابتڙ، لوڪ قصن ۽ ڪھاڻين ۾
اھڙي دلفريب ۽ دلربا عورت کي جيڪا مرد کي پنھنجي
حسن جو غلام بڻائي کائي کپائي ڇڏي، چٿر مان تشبيھ
ڏيندي ڀوائتي، خوفائتي، مرد جو رت چوسيندڙ ۽ پوين
پيرن ھلندڙ ڏيکاريو ويو آھي.
ڪجھ ڏاھن جو خيال آھي ته ڏائڻ ھڪ عورت کي تصور ڪيو ويندو آھي،
جيڪو پيئتي
(Fatherly)
سماج جو عورت ڏانھن ناڪاري رويو آھي. ڇو ته مڙداڻو
سماج عورت جي بھادري، جرئت ۽ ھمٿ کي برداشت ڪرڻ
بجاءِ ان کي حقارت آميز نالن سان سڏڻ ۾ خوشي محسوس
ڪري ٿو.
بقول تاج جويو جي ننڍي ھوندي منھنجي ڳوٺ ۾ ھڪ پوڙھي عورت ھوندي
ھئي جنھن بابت پوري ڳوٺ ۾ اھو مشھور ھو ته اھا
ڏائڻ آھي. جيئن ته ھن عورت جو ٻڪريءَ جو ٻچڙو اڌ
رات جو بگھڙ کڻي ڀڳو ۽ ھوءَ نه رڳو اُن جي پٺيان
ڀڳي پر بگھڙ کي ماري ٻچو ڇڏائي واپس آئي. سماج ان
سورھيه عورت جي بي ڊپائيءَ ۽ بھادريءَ کي ساراھڻ
بجاءِ کيس ڏائڻ جو لقب ڏنو. جھڙيءَ طرح سان اسان
وٽ نئين آيل ڪنوار کان پوءِ جيڪڏھن ساھرن جي گھر ۾
گھوٽ، ڏير، سس يا سھري مان ڪنھن جو به موت واقع
ٿئي ٿو ته اھڙي عورت کي نڀاڳي، بدنصيب ۽ ڏائڻ چيو
وڃي ٿو جيڪا گھر ۾ پير رکڻ شرط گھر ڀاتي ڳڙڪائي
وڃي. اسان وٽ اڪثر بدپيشا عورتون پنھنجو پاڻ کان
ماڻھن کي پري رکڻ ۽ ڊيڄارڻ جي ڀَوَ کان ته جيئن ھو
پنھنجون مصروفيتون جاري رکي سگھن پاڻ بابت اھو عام
ڪري ڇڏينديون ھيون ته اُھي ڏائڻ آھن. جنھن جو ٻيو
سبب ڪنھن مرد کي کائڻ به آھي.
ھندي سماج ۽ ادب ۾ به ڏائڻ کي ”پڇل پيري“ يعني پوين پيرن واري
يا کڻي ابتي پيرين ھلڻ واري ڪوٺيو ويو آھي ۽
ڏيکاريو ويو آھي ته ڏائڻ کي چوٽيءَ ڀر جھلي ۽ وارن
جي چوٽين ڪٽڻ يا پيرن جون کُڙيون ڏنڀڻ سان سان
صحيح ڪري سگھجي ٿو. ڏائڻ جو تصور نه صرف قصن ۽
ڪھاڻين ۾ ملي ٿو پر لوڪ ادب ۾ به ڏائڻ کي ڪنھن نه
ڪنھن روپ ۾ دلچسپيءَ واري انداز ۾ پيش ڪيو ويو
آھي. ڏائڻ جو ذڪر اياز ھن طرح ڪري ٿو:
ڏيھ ڏڪاري ڏائڻ جو
جي ڪِرندي ڪنڌ ڀڄي
ته منھنجو ھيانءٌ ٺري.
شيخ اياز کي خبر ھئي ته لفظ ”ڏائڻ“ جو صحيح اچار ۽ مفھوم ڇا آھي
پر ٻولين ۾ ڪي لفظ اھڙا ھوندا آھن جيڪي عوام الناس
جي زبان جي چرخيءَ تي چڙھي پنھنجي اصل شڪل وڃائي
غلط العام واري چَڪيءَ ۾ پيسجي ھڪ نئين شڪل وٺي
ظاھر ٿيندا آھن، جيڪي پوءِ ٻوليءَ واري لغت ۾ درست
سمجھيا ويندا آھن.
جيئن قديم يونان ۾ زراعت ۽ اناج جي ديوي ”ڊيميٽر
“Demeter
جي مندر ۾ سندس ياد تازي ڪرڻ لاءِ جيڪو ميلو لڳايو
ويندو ھو، ان ميلي ۾ ڊيميٽر، بابت ھڪ ناٽڪ ڏيکاريو
ويندو ھو، جنھن کي ان وقت يوناني ٻوليءَ
۾”ڊرومينون“
(Dremenon)
اچاريو ويندو ھو يا چيو ويندو ھو، پر اھو لفظ
مختلف ٻولين جي زبانن تي ڦيرا کائيندو ڊرومينون جي
بجاءِ ڊرامون ٿي ويو. جيئن سنڌ جو ڪيچ شھر عربيءَ
۾ ڪيز ٿي ويو يا ھندي زبان جو لفظ ”پُرمک“ پوءِ
برمڪي ٿي ويو. ساڳئي طرح لفظ ڏائن به اسان وٽ
يونان جي سڪندر مقدوني ۽ سندس ھڪ لک چاليھ ھزار
جنگي تربيت يافتا ڀُورن بگھڙن سان گڏ 326ق_م ڌاري
پوري سنڌ ۾ اَٽڪ کان وٺي ساحل مڪران تائين ڪکن جي
باھ وانگر ڦھلجي ويو. پر سنڌ ۾ اچڻ بعد سندس اھا
شڪل برقرار رھي ڪا نه سگھي جيڪا 700 ق.۾ ۾ يونان
جي انڌي شاعر ھومر ”ھيلن“ جي اغوا واري ٽراءِ جنگ
وقت 30 جُلدن ۾ پنھنجي تخليق ايليڊ ۽ اوڊيسي ۾
ڏيکاري ھئي.
زمانه قديم کان ويندي اڄ تائين ڪا به جنگ خالص ھٿيارن ۽ افراد
جي گھڻائيءَ جي زور تي ڪانه کٽي وئي آھي، پر ان ۾
پروپئگنڊا ۽ حراس ڦھلائڻ جو وڏي ۾ وڏو نفسياتي
حربو استعمال ڪيو ويندو آھي.
سڪندر جي استاد ارسطو کيس علم نفسيات جا ميدان جنگ وقت ڪافي
گُرَ سيکاري ڇڏيا ھئا. جن مان ھن پھريون ڀيرو مصر
تي حملي ڪرڻ کان اڳ مصر جي سفيرن سان ملاقات ۾ ھڪ
نفسياتي داءُ آزمائي ڏٺو ھو، جنھن سان ھن مصري
ماڻھن ۾ وڏو ڏھڪاءُ پيدا ڪري وڌو.
سڪندر، مصري سفيرن سان ملاقات کان اڳ پنھنجي بورچين کي سمجھائي
ڇڏيو ته جنھن وقت مصري وفد مون سان ملڻ اچي ته
ناشتي جي بھاني ماڻھن جي خالي منڍين ۾ ٻڪرن جو مغز
پچائي وجھي اھڙيءَ طرح بند ڪجو جو مُڪَ ھڻڻ سان
ماڻھو جي منڍي کُلي پوي ۽ ميڄالو ظاھر ٿي پوي.
مصري سفيرن اڳيان جڏھن ھن اھو عمل دھرايو ته ھو
حراسجي ويا ۽ سندن دل تي گھرو اثر پيو. ايتري قدر
جو بادشاھ جي اڳيان ٿوري ٺڪا ٺُڪي کان پوءِ سارو
لشڪر سر جيئدان جي شرط تي ھٿيار ڦٽا ڪري اچي سڪندر
وٽ پيش پيو. اھڙيءَ طرح سان وري يونان جي 30 ھزار
لشڪر سان ايرانين جي اڍائي لک لشڪر کي ھٿيارن سان
گڏ نفسياتي داءُ کيڏي شڪست ڏنائين.
آخر ۾ جڏھن سنڌ پھتو ته جنگ کان اڳ سموري لشڪر جي سامھون 30
خوبصورت گھوڙن جي قرباني ڏئي ظاھر ڪيائين ته ھاڻي
ٽراءِ واري جنگ (ھيلن جي واپسيءَ واري جنگ) بقول
ھيومر جي جن 15 ديوين ۽ ديوتائن مدد ڪئي اُھي سڀ
سنڌ پھچي ويا آھن ۽ ھر ھڪ يوناني سپاھيءَ تي سندن
ڇانوَ آھي، سندن دشمنن جي ڪنڌ ۾ انھن جا ھٿ آھن.
تنھنڪري وِک وِک تي فتح يونانين کي نصيب ٿيندي.
سنڌي ماڻھن جي نفسيات تي اثر ڇڏڻ لاءِ جڏھن صبح جو
پريڊ وقت ساري لشڪر کي ھڪ ھنڌ گڏ ڪيو ويندو ھو ته
ان وقت ايليڊ ۽ اوڊيسيءَ جا اُھي چونڊ ٽڪرا خوش
الحانن کان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرائي پڙھايا ويندا ھئا
ته: يونان جي ديوين ديوتائن جن ۾ ابالو،
افروڊائيٽ، زيوس، ھراڪليز، ولڪن، اٿينا آرٽيمس
(ڊيانا ديوي) پروميٿس ۽ ڊيميٽر شامل آھن سندن ھٿ ۾
پوري دنيا جي انسانن جي قسمت آھي. اھي جنھن کي
چاھين عزت بخشين، جنھن کي چاھين ذلت.“
انھن سڀن مان خاص ڪري آرٽمس ديوي جيڪا ڊيلوس ٻيٽ تي سنٿ جبل وٽ
پيدا ٿي ھئي، ان ڪري کيس ڊيليا، ڊائنا ۽ سنٿا جي
نالن سان به سڏيو ويندو، پر سنڌ ۾ سندس نالو ڊيليا
يا ڊائنا گھڻو مشھور ٿي ويو ھو، ڇو ته جھڙيءَ طرح
سان فارسي زبان ۾ ”س“ جو اچار آسانيءَ ”ھ“ ۾ تبديل
ٿيندو آھي جو ايرانين وٽ سنڌ جو لفظ ”ھند“ ۾ ۽
يونانين وٽ ”انڊ“ تبديل ٿي ويو. اھڙيءَ طرح سنڌي
زبان ۾ به ”ڊ“ جو اچار ”ڏ“ ۾ آسانيءَ سان تبديل
ٿيندو آھي. جنھن جو مثال انگريزي زبان جو لفظ
”ڊاڪٽر“ آھي جنھن کي اڪثر ڪري ٻھراڙيءَ جي سنڌي
لھجي ۾ ڊاڪٽر بجاءِ پھريون لفظ (ڊ) کي (ڏ) ۾ تبديل
ڪندي ڏاڪڏر اچارجڻ لڳو يا وري ھندي زبان جو لفظ
ڊولي سنڌي زبان ۾ ڏولي ٿي ويو. زبان جي ان ئي
قائدي مطابق يونانين جي ساڙولي، انتقامي ۽ شڪارڻ
ديوي آرٽيمس جنھن کي سنڌ اندر ڊيليا يا ڊائنا مان
تبديل ٿي ڏائڻا ۽ پوءِ ڏائڻ ٿي ويو جيئن اڄڪلھ
عربن وٽ لفظ ڪراچي جي شڪل ”ڪراتشي“ آھي. ھن ديويءَ
لاءِ يوناني خوش الحانن کان اھا پروپئگنڊا ڪرائي
ويندي ھئي ته ھن ديويءَ جو ڪم اھو آھي ته شڪار
ڪرڻ، تير اندازيءَ ڪرڻ ۽ انھن سنڌي عورتن جي مردن
کي مارڻ ۽ سندن ڪچو ھيانءُ ڪڍي کائڻ جيڪي يونين
خلاف جنگ ۾ حصو وٺندا. ھن لاءِ ھڪ ڪتاب پڙھي ٻڌايو
ويندو ھو ته وڏي انتقامڻ ديوي آھي. پنھنجو انتقام
وٺي رھندي آھي ۽ ڪنھن کي به ڪونه بخشيندي آھي. ھڪ
دفعي ھوءَ ڪنھن تلاءَ ۾ وھنجي رھي ھئي ته اپالو
ديوتا جي پوٽي اڪيٽو پنھنجي ڪتن سميت شڪار سانگي
تلاءَ تي کيس اگھاڙو وھنجندي ڏسي ورتو، جنھن تي ھن
ديويءَ ڪاوڙ ۾ اچي اڪيٽو کي ماڻھوءَ منجھان ڦاڙھو
بڻائي ڇڏيو ته سندس ئي ڪتن اُن کي چيري ڦاڙي کائي
ڇڏيو. جڏھن ڊيليا يا ڊائنا ديويءَ جون اھي خبرون
سنڌي مائرن، ڀينرن ۽ زالن کي پيون ته گھَر گھَر
سنڌي جوڌن جي وڙھڻ جا سڀ دروازا بند ڪري ڇڏيا ته
اھا ڊائنا جيڪو لفظ سنڌي لھجي مطابق ڏائڻ ۽ ڏائڻا
استعمال ٿيڻ لڳو، ته سڀن جا ھيانوَ ڪچائي کائي
ماري ڇڏيندي، اھڙيءَ طرح سنڌي عورت يونانين جي
پروپئگنڊا کان ايتري ته حراسجي وئي جو ھن پنھنجي
ڪنھن به ڀاتيءَ کي يونين خلاف ڳالھائڻ کان روڪي
ڇڏيو ۽ ان پروپئگنڊا جو ڊپ اڄ تائين ڪا به عورت
ڏائڻ جي روپ ۾ ھٿ ڪونه آئي آھي جنھن کي ڏسي اھو
يقين ڪجي ته اھا حقيقي ڏائڻ آھي. ڏائڻ محض ھڪ
يوناني ڏند ڪٿا ئي چئي سگھجي ٿي، جنھن جو ڊپ اڃا
تائين پڙھيل توڻي اڻ پڙھيل عورتن ۾ جيئن جو تيئن
برقرار رھندو پيو اچي. ھن لفظ کان ايتري ته نفرت
ڪئي ويندي آھي جو جيڪڏھن ٻه عورتون پاڻ ۾ وڙھندي
سخت ٿي وينديون ته ھڪ ٻئي کي ڏائڻ جھڙن لفظن سان
سڏينديون آھن. |
