در آنکہ صحت عقل و رویت آیہ سبب معرفت است نہ علت معرفت، اقوال  شیخ، در معنی معرفت، معنی معرفت، در خلاف نفس، معرفت نفس کہ علم بان علم بحق است، اقوال شیخ، کیفیتھای ارتباط نفس بمعرفت الھیٰ، معرفت روح، وصف روح اعظم، در بیان آنکہ آدم مظہر روح کلی ست۔

(3) مقالہ در بیان توحید باری:

اقوال شیخ، توحید ایمانی، توحید علمی، توحید حالی، اقوال شیخ، توحید الھیٰ۔

(4) مقالہ در بیان تصوف:

وجہ تسمیہ، تلقین، لقب صوفی، معنی صوفی و متصوف، اقوال شیخ در وصف صوفی و متصوف۔

(5) مقالہ در بیان فقر:

فقر و غنا، جواب و سوال ابن عطار و جنید، اقوال شیخ، تقسیم محققان فقر

(6) مقالہ در بیان توبہ:

معنی توبہ و اقسام آن و خصوصیہ، اختلاف اقوال شیخ در وصف و صحت آن، احوال و مقامات وار کان توبہ، چھار مقام توبہ، پنج ارکان توبہ، نتائج توبہ و درجات آن۔

(7) مقالہ در بیان توکل:

مواضع اطلاق توکل، اقسام رزق، غلو توکل و متو کلان۔

(8) مقالہ در بیان صبر:

انواع متعلق صبر، انواع صبر، اقوال شیخ۔

(9) مقالہ در بیان شکر:

مواضع شکر، اختلاف شیخ، معنی شکر، انواع شکر، تبیین قسم نعمت، و دو قسم شاکران۔

(10) مقالہ در بیان رضا:

حقیقت رضا و قسمین آن، اقسام راضیان۔

(11) مقالہ در بیان حال و مقام:

فرق بین الحال و المقام، اختلاف در دوام حال۔

(12) مقالہ در خوف و رجا:

بیان قسمین خوف و وصف ہر یک، وصف رجا و ارتباط آن بخوف۔

(13) مقالہ در بیان جمع و تفرقہ:

تفضیل جمع بر تفرقہ۔

(14) مقالہ در سکر و الصحو:

تبیین مقامات واحدین، اختلاف در فضل سکر و صحو۔

(15) مقالہ فی الفنا و البقا:

تبییب اقوال دران۔

(16)مقالہ در بیان غیب  و شھود۔

(17) مقالہ در بیان تجلی۔

(18)مقالہ در بیان محبت:

اقوال شیخ۔

(19) مقالہ در بیان سماع و  ما یتعلق بہ:

اباحتِ سماعِ شعر، اباحتِ اصوات، فوائد چند مخصوصہ، اقوال شیخ، مراتبِ اہل سماع فی الوجد و الوجود، اختلاف شیخ در رقص و پا کوبی، خرق خرقہ، آداب سماع۔

(20) مقالہ در لبس خرقہ۔

(21)مقالہ در بیان اختلاف احوال مرد مان و عدد اقسام آن و تبییین مشتبھان۔

(22) مقالہ در بیان اھل ولایت۔

(23) خاتمہ: متضمن تاریخ اختتام۔

22- طومار سلاسل گزیدہ: (1202ھ) مشتمل بر سلسلہ ھای طریقت مشاھیر تصوف  سندھ، کہ از نام آن تاریخ تالیف برمی آید، و برای کشف احوال صوفیان سندھ بھترین کتابی ست، کہ نسخہ آن بخط مولف در بورد ادبی سندھی محفوظ است۔

23- شجرہ اطھر اھل بیت: (1202ھ) کہ از نام آن تاریخ آن بر می آید، ’قانع‘ در دیباچہ "معیار سالکان طریقت" چنین می نویسد:

"در سال دویم و دوازدہ صد ہجری، کہ

آفتابِ عمر لبِ بام و سبقِ حیات قریب

باختتام، شصت وسہ سال از عمر رفت، و

امراض چند طبیعت را تفت، اول شجرہء اہل

بیت سند وغیرہ بقدر دریافت نوشتہ، ثانیا

طوماری در ذکر اسمای سلاسل گزیدہء طریقت

بنگاشت۔ تاریخ اول "شجرہ اطھر اھل بیت"

وتاریخ ثانی، "طومار سلاسل گزیدہ" دست دادہ۔

افسوس است کہ این شجرہء نسب سادات سندھ موجود نیست۔

24- معیار سالکان طریقت: (1202ھ) میر در  "تحفۃ الکرام" سالھای ولادت و وفاتِ مشاہیر مذکورہ دران کتاب رانمی دھد، و تعین عصر حیات اکثر بزرگان ازان مشکل است، برای رفع این نقیصہ یک سال قبل از وفات خود (1202ھ) کتاب مستقلی را بنام "معیار سالکان طریقت" نگاشت کہ نام تاریخی است، و ذکر تقریبا یکھزار نفر مشاہیر روحانی را بقید زمانہ دارد و سال وفات ایشان نگاشتہ آمدہ کہ دران جملہ مشاہیر سندھ و صوفیہ و بزرگان دین، خارج از سندھ نیز تذکار یافتہ است۔ در انجام کتاب ذکر کسانی آمدہ کہ عصر حیات شان معلوم نبودہ در دیباچہء این کتاب می نویسد:

"بالجملہ عقدہء خاطر آن ماند کہ مشائخ زمان بقید زمان و مکان و انتساب سلاسل و اصحاب ببیان آرد، این رسالہء موجز حاویء آن مقصد شدہ و تاریخش در اسم ۔معیار سالکان طریقت، مبرھن ۔۔۔۔۔۔ آنکہ صریح وی بتحریر سال وفات معلوم نشد بھم عصران الحاقش کردہ، و اگر در حقیقت مابین زیادتی و کمی دم بیست بودء باشد۔۔۔۔۔۔۔ مقصد آنکہ گویند فلانی در زمانہ فلان۔۔۔۔۔۔ بودہ، یا بفلانی صحبت کردہ۔۔۔۔۔۔ و آنرا کہ ازین اطلاعی نشد در خاتمہ ثبت کردہ۔۔۔۔۔۔"۔

این کتاب بقطعہء تاریخی ذیل ختم می شود:

در مرزِ دل چو تخم ولا نیک کشتہ شد خوش رشتہ ز ریشہ۔۔۔۔۔ رشتہ شد آن رشتہ بستہ گل بسر گل ازان نھال کز دستِ آبیار کرامات کشتہ شد بودہ ولای اھل ولایت مرادِ من جز ذکرِ شان ہر آنچہ بلب بود شستہ شد بخشد عروجِ عرشِ صفا سیرِ این سواد زان رہ کہ ذکر ہر ولی اینجا نوشتہ شد بالفعل آنچہ گشت ز قوت ظھورِ آن روز ازل بطینت طبعم سر رشتہ شد در آتش مجاہدء جمع این کتاب بسیار روزگار روانم برشتہ شد تاریخ این رسالہ برای عیار طبع "معیار سالکان طریقت" نوشتہ شد (1202ھ) یک نسخہء این کتاب در موزہء  برطانیہ (589، 21 (ADD موجود است کہ درسنہ 1246ھ برای میر مراد علی خان تالپور (متوفی 1249ھ) والی سند نوشتہ شدہ بود۔

25- روضہ الانبیاء: سال تالیف آن معلوم نیست منظوم است، و در فھرست کتب خانھای تتہ نام آن موجود است۔

26- زینت الا خلاق: منظوم  مشتمل بر نصائح۔

27- غوثیہ: در سلوک و معرفت، منظوم۔

28- مثنوی قصاب نامہ: دربیاض مکلی نامہ مثنوی دیگری از ’قانع‘ در (263) بیت موجود و داستان درد ناک جوان مرگی یک قصاب زادہء تتہ است، کہ نام آن مثنوی بریدہ شدہ و چند بیت آن ھم در بین کتاب ضایع گشتہ۔ ولی از فھرست میر ’مایل‘ ما بنام این مثنوی پی بردیم کہ، قصاب نامہ، است۔

بیت اول این مثنوی چنین است:

خدائی ختم شد بر آن خداوند

کہ در حکمش نیابد رہ چہ و چند

29- میزان الا فکار: منظوم۔

30- تذہیب طباع:

31- سرفراز نامہ: درپند و نصیحت کہ غالبا بنام میان سرفراز فرمانروای سندھ مسمی گشتہ۔

32- حدیقہء بلفاء(1): مجموعہء اشعار منتخبہ شعرای فارسی است کہ درتحت عناوین مختلف باسلوب بدیع و جامع فراھم آوردہ و نسخہ آن بخط مولف در بورد ادبی سندھی موجود است- کہ آخر ندارد، و جملہ صفحات آن (262) بقطع (2/1 4+ 2/1 7 انچ) است۔

33- مثنوی کانِ جواھر: در فھرست میر ’مائل‘ تفصیلی ازین کتاب نیست۔

34-  میزان فارسی: بدون تفصیل نام آن نوشتہ شدہ۔

35-  رسالہ معمامع شرح: نظم و نثر۔

36-  لب تاریخ کلھورہ: در فھرست میر’مائل‘ نام آن آمدہ و چنین بنظر می آید کہ درین سلسلہ کتاب سوم میر ’قانع‘ است۔

37-  بیاض محک الشعراء: شامل اشعار گزیدہء فارسی از شعراء مختلف کہ بر طرز ۔محک کمال، "محسن" تتوی نگاشتہ شدہ، و نسخہء خطیء آن بخط مولف در بورد ادبی سندھی موجود است، ولی اول و آخر ندارد۔

38-  دیوان اشعار: در فھرست  میر ’مائل‘ نام آن مذکور ولی نسخہ  ازان پدید نیست۔

39-  قصائد و منقبت: دربیاضی کہ "مکلی نامہ" نوشتہ شدہ، در آغاز و انجام آن، مولف قصائد و مناقب منظومہء خود را فراھم آوردہ، کہ دران جملہ یک قصیدہء لامیہ (265) بیت نیز موجود است، نمونہ چند بیت آن در مقالات (صہ 589) بنظر می آید۔

40-  انشاء قانع: در بورد ادبی سندھی رسالہ کوچکی در 32 صفحہ بخط میر ’قانع‘ موجود و مجموعہ چند مکتوب نگاشتہء  اوست۔

41- مثنوی محبت نامہ: (109) بیت، کہ در بیاض مکلی نامہ موجود و مصدر باین بیت:

سزاوار ثنایست آن خداوند

کہ دلھا را بدلھا داد پیوند

بیت آخرین کتاب:

ترحم بر سر این نو عزب کن

دمی جفتم بان دخت عنب کن

درین مثنوی گفتگوی شمع و  پروانہ مورد بحث است۔

(42- 43) در فھرست میر ’مائل‘ این دو نام محو شدہ و خواندہ نمی شود۔

این  آثار میر ’قانع‘ از ذخائر گرانبھای علم و ادب ومایہء افتخار ماست۔

از کلام وی پدید می آید کہ میر، شیعہ تفضیلی بود، اگرچہ در کتاب "طومار سلاسل گزیدہ"، سلسلہء طریقت خود و پدر خود را درسلک نقشبندید چنین دادہ است:

میر عزت اللہ، مرید- میان محمد (نبیرہء مخدوم آدم تتوی)" مرید – مخدوم ابوالقاسم نقشبندی تتوی (المتوفی 1138ھ) مرید- شیخ سیف الدین، مرید برادر خود- محمد معصوم ولد مجدد الف ثانی۔

میر علی شیر ’قانع‘، مرید- شیخ عبدالاحد، مرید والد خود – حاجی غلام معصوم، مرید – شیخ محمد اسمٰعیل، مرید- حضرت قیوم زمان محمد صبغتہ اللہ، مرید- خواجہ محمد معصوم ولد مجدد الف ثانی۔

افراد دیگر این خاندان نیز با سلسلہء نقشبندی بیعت داشتند، مثلا سید رحمت عرف سید متو، مرید مخدوم ابوالقاسم نقشبندی تتوی بود، وسید محمد ناصر وسید عبداللہ (پسران سید نعمت اللہ شکر اللٰھی) نیز سلسلہ ارادت مخدوم ابوالقاسم داشتند۔

چنین بنظر می آید کہ میر ’قانع‘ شخص وسیع المشربی بود و این ابیات او دلالت بران دارد:

چو رافضی نکنم سرد دل ببغض کسی

ز چار یار درین دہر گرم محفل ما ست (ص 605)

***

بھر شکم بخویش نمایند شیعہ نام

حیدر بچشم شان ست مگر "حیدر کلیچ" (ص 608)

خارجی را نبود علم الٰھی معلوم

خبر از شھر چہ دارد کہ ز در  میگذرد (ص 619)

***

نبود عجب بما نشد ار صاف رافضی

کہ دل ز گرد کینہء اصحاب شستہ ایم (ص 637)

***

زبغض و حب احدی بیش وکم برلب نمی آرم

بود چون چار عنصر اعتدالِ مھر اصحابم (ص 638)

پدرِ میر ’قانع‘، سید عزت اللہ درسنہ 1161 ھ از جھان رفتہ و دران وقت ’قانع‘ جوان 21 سالہ بود کہ تاریخ آنرا چنین بر آورد:

خرد گفت تاریخ سال وفات

کہ پیوست با رحمت ایزدی (1161ھ)

میر ’قانع‘ بعمر 64 سالگی درسنہ 1203ھ از جھان رفت، و تا 1202ھ مسلسلا بتالیف و نگارش کتب مشغول بود۔ و چنانچہ گذشت آخرین کتب او (طومار سلاسل گزیدہ، و شجرہء اطھر اھل بیت و معیار سالکان طریقت) بعمر 63 سالگی یکسال پیش از رحلتِ او درسنہ 1203 ھ تکمیل یافتہ اند و باوجودیکہ درین سِن  پیری بہ بیماریھای گونا گون مبتلا بود باز ھم دست از نوشتن نکشید، میر’ قانع‘ بعد از وفاتش بر کوھچہ مکلی در قبرستان خاندانی خود مدفون گشت۔

وی سہ اولاد نرینہ داشت۔ وقتیکہ بندر سورت بود  درینجادو پسر علامہ سعداللہ سورتی (المتوفی 1138ھ ر-ک ص 122) زند گانی میکردند کہ نام یکی میر عبدالعلی و نام دیگری میر عبدالولی بود و از امتزاج نام ہر دو و آخرین جزو نام والد "علی ولی اللہ" ساختہ بودند، و این فقرہ ’قانع‘ را خیلی پسند آمد و  ارادہ نمود کہ اگر خدایش فرزندان دھد بچنین نامھا مسمی خواھد کرد، کہ از ترکیب اسمای ایشان چنین فقرہ براید (تحفہ ج 2، صہ 33)۔

میر علی شیر ’قانع‘ این آرزوی خود را بمولف "تحفہ الطاھرین" شیخ محمد اعظم تتوی گفت و شیخ موصوف آنرا چنین نظم کرد:

علی شیر قانع حسینی کہ او

بود زبدہء آل خیر البشر

یکی روز می گفت با من براز

کہ ایزد ببخشد مرا دو پسر

یکی را بخوانم غلام علی

غلام ولی اللہ نام دگر

کہ از اسم شان سال میلاد شان

بپیش سخن گر شود جلوہ گر

علی ولی اللہ از ھر دو اسم

بر آمد بوضع خوش و خوبتر

بخاموش ماندم ازین گفتگو

کہ این از کرامات باشد مگر

بدل گفتم آخر اگر عمر ھست

شوم تجربہ را یکی منتظر

بسہ سال آن ھر دو بدر گزین

کہ "قانع" ازان داد سابق خبر

ولادت موافق باعدادِ نام

خدایش عطا کرد بازیب و فر

تو ای ’اعظما‘ زین شگفتی مدار

کہ این گفتہ ز الھام دارد اثر

بعد ازین واقعہ درسنہ 1161ھ(1)   خدا بوی فرزندی داد،کہ نام او را غلام علی گذاشت، و چون درسنہ 1163ھ(2)   فرزند دیگرش بدنیا آمد اور را غلام ولی اللہ نامید، کہ ازین نامھا نہ تنھا، "علی ولی اللہ" ساختہ می شود، بلکہ ہر دو نام تاریخی است و ازان سال تولد نیز بر می آید۔

اما فرزند آخر کہ در 1171ھ تولد  شدہ بود میر امیر علی نام داشت و میان غلام محمد تتوی:

"درچمنِ جاہ شگفتہ گلی"(3)

و میان محمد پناہ "رجا" تتوی:

"امیر علی بن علی شیر حسینی"(4)

تاریخ ھای تولد او را یافتند -(5)

ازین سہ فرزند، میر غلام علی متخلص بہ ’مائل‘ جانشین صحیح پدر گردید۔ و در شعر و سخن چندین کتب را نوشت(1)۔  و در اولاد وی نیز شعر ای نغز گوی فارسی بر آمدند۔ فرزندش میر صابر علی ’سائل‘ بود کہ خلف او میر حسین علی ’ضیا‘ است، و فرزند ’ضیا‘ میر صابر علی’ صابر‘، ہمہ از دانشمندانِ عصر بودند۔

]میر علی شیر قانع تتوی "تذکرہ مقالات الشعراء" مقدمہ، تصحیح و حواشی سید حسام الدین  راشدی، سندھی ادبی بورڈ (کراچی) 1957ء، مقدمہ راشدی فارسی[

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ