لطف الله بدوي

سر بارٽل فريئر

(سنڌ جو هڪ مدبر ڪمشنر)

1 5 8 1ع 1858 ع

        مشهور انگريز غاصب سر چارلس نيپيئر، سنڌ جي گورنري کان سن1847 ع ۾ علحدو ٿيو. سندس هلي وڃڻ کاپنوءِ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي ڊائريڪٽرن فيصلو ڪيو ته سنڌ جو بمبئيءَ جي پرڳڻي سان الحاق ڪيو وڃي ۽ آئندي هي ملڪ، بمبئي جي گورنر جي ماتحت ٿي رهي. هن فيصلي کانپوءِ سنڌ جي آزاد حيثيت ختم ٿي ويئي. نئين نظام هيٺ بمبئي گورنمينٽ جو چيف سيڪريٽري مسٽر پرنگل سنڌ جو پهريون ڪمشنر ٿي آيو. نيپيئر جي حڪومت جي سڄي دور ۾(3 4 8 1  -  1874ع) فوجي راڄ قائم رهيو. جنهن ڪري سنڌ جي ماڻهن کي هڪ عجيب استبدادي دور مان گذرڻو پيو. پرنگل جي دور ۾ ،نيپيئر وارو استبداد ته نه رهيو هو، مگر هو ڪوشش ڪري پنهنجي پيش رو جي نقش قدم تي هلي رهيو هو. سن 1850 ع ۾ هو نامعلوم سببن جي ڪري پنهنجي عهدي کان مستعفي ٿي ويو. بمبئيءَ جي گورنر لارڊ فاڪلنڊ سندس استعيفا کي قبول ڪيو ۽ سندس جاءِ لاءِ، پنهنجي ملٽري سيڪريٽري مسٽر مالويل جي سفارش ڪئي. مگر بمبئي جي ڪائونسل، مسٽر مالويل جي نالي جي مخالفت ڪئي، ڇو ته هنن نٿي چاهيو ته سنڌ جي حڪومت وري ڪنهن فوجي آفيسر کي سپرد ڪئي وڃي. معاملو هندستان جي گورنر جنرل ڊلهائوسي تائين وڃي پهتو. جنهن بمبئي ڪائونسل سان اتفاق ڪري، گورنر کي لکي موڪليو ته ڪنهن سول سروس جي لائق ماڻهوءَ جو نالو سفارش ڪري موڪليو وڃي. لارڊ فاڪلنڊ، گورنر جنرل جي حڪم جي تعميل ڪري، هڪ نوجوان آفيسر بارٽل فريئر جو نالو سفارش ڪري موڪليو، پر هن دفعي به ڪائونسل جا ٻه ميمبر، گورنر جي راءِ سان متفق نه ٿيا ۽ هنن اعتراض ورتو ته هيءَ هڪ نوجوان آفيسر جي مقرري آهي، جنهن کي ايڏي دور دراز ملڪ جي انتظام هلاڻ جو ڪوبه تجربو نه آهي. ان کان سواءِ، ڪيترائي سرڪاري ملازم، جن جي ملازمت جو عرصو، فريئر کان نهايت گهڻو آهي، پنهنجي جاءِ تي متاثر ٿيندا. مگر هن ڀيري لارڊ فاڪلنڊ پنهنجي فيصلي تي مضبوط ٿي بيٺو ۽ دڙڪو ڏنائين ته جيڪڏهن سندس راءِ کي قبول نه ڪيو ويو ته هُو پنهنجي عهدي کان مستعفي ٿي ويندو. آخر لارڊ فاڪلنڊ جي راءِ کي قبول ڪيو ويو ۽ بارٽل فريئر سنڌ جي ڪمشنر جي چارج وٺڻ لاءِ“ جنوري سن 1851 ع ۾ ڪراچيءَ پهتو. جهاز کي بندر کان دور بيهاريو ويو ۽ هُو هڪ ٻيڙيءَ جي رستي ڪناري تي پهتو. اتان کان وٺي گورنمينٽ هائوس تائين وارياسو رستو لتاڙڻو پيو، ڇو ته ان وقت تائين، اڃا ڪراچي ۾ ڪي به باقاعده رستا نه ٺهيا هئا. گورنمينٽ هائوس هڪ ڊگهي عمارت هئي، جنهن کي ڪشاده ورانڊو هو. هن عمارت جي سامهون وڏو گول ميدان هو، جنهن ۾ فقط خودرو اوڀڙ هئا. جيئن ته زمين وارياسي هئي، اُن ڪري منجهس باغ رکڻ جي ڪا به اميد نه هئي.

        ساڳي ڏينهن جي منجهند جو اتفاقاً نيپيئر پنهنجي سڄي ڪٽنب سان، سنڌو نديءَ جي رستي اُتر هندستان کان ڪراچي پهتو. هُو ٿورو وقت اڳ، جليانوالا“ جي مشهور انگريز ۽ مک لڙائي کانپوءِ، هندستان جي نامزد ڪمانڊر انچيف ٿي آيو هو. پر جيئن ته سر هيوگف، سکن کي گجرات جي لڙائيءَ ۾ ڪاپاري ڌڪ هڻي چڪو هو، ۽ خطرو ختم ٿي چڪو هو، تنهن ڪري هو واپس انگلينڊ وڃي رهيو هو. هو ڪراچي ۾ بارٽل فريئر جو ٽي_چار ڏينهن مهمان ٿي رهيو، ۽ سنڌ جي نظم ۽ نسق بابت کيس ڪيترائي مشورا ڏنائين. هن ملاقات کانپوءِ، فريئر هن مشهور انگريز جنرل جو دوست بڻجي ويو. آگسٽ سن 3 5 8 1 ع ۾ جڏهن انگلينڊ ۾ سرچارلس نيپيئر فوت ٿي ويو، تڏهن فريئر ڪرانچي ۾ هڪ ماتمي جلو ڪري، مري وڃڻ واري جي گهڻي ساراهه ڪئي (1).

        بارٽل فريئر، جيئن سندس سوانح نگار لکن ٿا، هڪ معزز ۽ خوشحال خاندان فريئر ۾ 9 2 _ مارچ 5 1 8 1ع تي ڪلائڊاچ هائوس للانيلي جي ڳوٺ ۾ ڄائو. سندس والد جونالو ايڊورڊ فريئر هو. سندس ماءُ ميري اين فريئر، خوش خصلت عورت هئي، جنهن جي عمدي اخلاق جو پنهنجي اولاد تي وڏو اثر هو. فريئر جڏهن ٻن_  ٽن سالن جو ٿيو تڏهن اوچتو سائوٿ ويلس ۾ مزدورن جي بغاوت ٿي، جنهن ڪري هي خاندان پنهنجي آبائي ڳوٺ کان هجرت ڪري باٿ جي نزديڪ وڃي رهيا. اتي هنن هڪ جاءِ خريد ڪئي، جنهن تي وُڊ ڪارب جو نالو رکيائون. هن جهوپڙي جي رهائش واري زماني ۾، هُو ڀر واري اسڪول پنهنجي ننڍي ڀاءُ ايڊورڊ سان گڏ تعليم وٺڻ لاءِ داخل ٿيو. وڊ ڪارب ۾ به سندس خاندان ڪو گهڻو وقت نه رهيو. هُو اتان نقل مڪاني ڪري ايون نديءَ جي ڀرسان سبدنهام ڪاٽيج ۾ وڃي رهيا. سن 1829 ع ۾ اوچتو هن چهوپڙيءَ کي باهه لڳي،جنهن ۾ هن خاندان جي جمع ڪيل سرمايي جو گهڻو حصو جلي ويو.

        فريئر جي تعليم باقاعدي باٿ جي هڪ گرامر اسڪول ۾ شروع ٿي. جتي کيس لائق استاد مليا. فريئر ننڊپڻ ۾ ئي فرض شناس ۽ سمجهدار هو. هُو پنهنجي ڀائرن ۽ ڀينرن ۾ بيحد عزيز هو. گرامر اسڪول ۾ ابتدائي تعليم حاصل ڪرڻ بعد هُو سترهن ورهين جي عمر ۾ هئليبري ۾ وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ ويو، جتي هن دوران تعليم ۾ ڪيترائي ميڊل ۽ انعام حاصل ڪيا. ڊسمبر1833ع ۾ هو ڪاليج کان فارغ التحصيل ٿي نڪتو، کيس ڪاليج لسٽ تي پهريون نمبر رکيو ويو. هئليبري کان فارغ ٿيڻ بعد کيس ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي طرفان هندستاني ملازمت جي لاءِ انتخاب ڪيو ويو. نظم ۽ نسق جي تربيت لاءِ، هو ٽرنٽي ڪاليج ڪئمبرج ۾ داخل ٿيو، جتي کيس يوناني ۽ لاطيني زبان جي تعليم ڏني وئي، ۽ هنن ٻولين کانسواءِ مشرقي ٻولين جي به کيس واقفيت ڏني ويئي.

هندستان جو سفر:

        بارٽل فريئر سنه1834 ع ۾ هندستان لاءِ انگلينڊ جي ساحل کان الوداع ڪيو. اُن زماني ۾ هندستان جو سفر ڪا آسان شيءَ نه هئي. آفريڪا جي ”ڪيپ آف گڊهوپ“ کان ڦري وڃڻو پوندو هو. مگر اُن زماني ۾ هندستان جي گورنر جنرل لارڊ بينٽڪ، تجربي طور، هڪ جهاز ڳاڙهي سمنڊ جي رستي اسڪندريه تائين موڪلي ڏنو ته جيئن ڀونوچ سمنڊ جي قديم رستي کي وري جاري ڪري سگهجي. اُن سان گڏ هي سرڪاري اعلان به ڪيو ويو ته جيڪڏهن ڪو مسافر چاهي ته اُن کي اجازت ڏني ويندي. بارٽل فريئر هن موقعي جو فائدو وٺي، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس کي اجازت لاءِ لکيو. جا پهريائين ته نامنظور ڪئي وئي، پر پوءِ، سندس ئي جوابدري کڻڻ تي کيس اهڙي اجازت ڏني وئي. هو انگلينڊ جي فالمائوٿ بندر کان، ”فائر فلاءِ“ نالي جهاز ۾ سوار ٿي مالٽا ۾ پهتو. مالٽا ۾ کيس هڪ مهينو، ٻئي جهاز جي لاءِ انتظار ڪڍڻو پيو. جولاءِ ۾ هو هڪ يوناني جهاز ۾ سوار ٿي اسڪندريه روانو ٿيو، اسڪندريه ۾ پهچي، هو مصر جي سياحت ۾ مشغول ٿي ويو. القاهره کان نيل جي واديءَ ۾ آثار قديمه جي ڏسڻ لاءِ، ٿيبس ۽ ڪارناڪ به ويو. لارڊ بينٽنڪ جي موڪليل جهاز مصر جي بندرگاهه ۾ پهچي نه سگهيو، ان ڪري هن مجبور ٿي مصر ۾ رندڙ برٽش ڪائونسل جي مدد سان موخا (ساحل عرب) کان هندستان وڃڻ جي اجازت حاصل ڪئي. آگسٽ جي مهيني ۾ ڳاڙهي سمنڊ ۾ سفر ڪرڻ ڪا آسان ڳالهه نه هئي. گرمي انتها تي هئي. جهاز ننڍڙن بندرن ينبوع ۽ ٻين کان گذري جده پهتو. جهاز جيئن جده کان روانو ٿيو تيئن کيس هڪ طوفان سان دوچار ٿيڻو پيو. طوفان جي بند ٿيڻ کانپوءِ، جهاز هڪ اهڙي هنڌ پهتو، جتي آزاد عربن جي آبادي هئي. قريب هو ته فريئر تڪليف ۾ اچي وڃي، پر هڪ شيخ جنهن جو نالو طيب هو ۽ جو ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي خير خواهن مان هو، تنهن کيس حملي کان بچائي ورتو. ڳاڙهي سمنڊ جي سورهن ڏينهن جي سفر کان پوءِ هو موخا جي بندر ۾ پهتو. موخا کان هڪ جهاز حاجين کي کنيو سورت ٿي ويو، هو ان تي سوار ٿي 3 2 _  سيپٽمبر 1834 ع تي بمبئيءَ پهتو. هو سڌو پنهنجي پاءُ وليم فريئر وٽ پهتو، جو اڳ ۾ ئي، بمبئي ۾ سول سروس ۾ هو. فريئر هن سفر ۾ اهڙو ته ڪاراٽجي ويو هو، جو هو پهريائين ته کيس سڃاڻي ئي نه سگهيو. سندس ڀاءُ کي سندس اختيار ڪيل مخدوش سفر کي ٻڌي بيحد عجب لڳو.

سندس مقرري:

        اُن زماني ۾ سول سروس ۾ داخل ٿيندڙ آفيسرن لاءِ، ديسي ٻولين ۾ امتحان ڏيڻ لازمي هو. اُن کانپوءِ سندن تقرري ٿي سگهندي هئي. بارٽل فريئر جو ڀاءُ وليم، اڳ ۾ ئي سول سروس ۾ هو، ان ڪري هو سندس رهبريءَ هيٺ امتحان جي تياريءَ ۾ مشغول ٿي ويو. ٽن مهينن کان پوءِ هو، ان لازمي امتحان ۾ ويٺو ۽ ڪاميابي حاصل ڪيائين. سندس خواهش هئي ته سندس تقرر بيلگام جي ضلعي ۾ ٿئي، مگر سندس خواهش جي خلاف، کيس پوني ۾ ريونيو آفيسر جي ماتحت رکيو ويو. ان وقت لارڊ ڪليئر بمبئيءَ جو گورنر هو. ان بارٽل فريئر جي ان ابتدائي زندگيءَ ۾ وڏي دلچسپي ڏيکاري. پوني ۾ کيس سال کن رهندي مس گذريو هو، جو بمبئيءَ جي هڪ ضلعي انداپور ۾ مزارعين ۽ حڪومت جو تصادم ٿي پيو. هي شڪايتون بمبئيءَ جي ريونيو ڪمشنر وليمسن نالي هڪ انگريز وٽ پهتيون. هن پنهجي نائب، هينري گولڊ سمڊ کي هن جاچ لاءِ انداپور موڪليو. انڪوائري آفيسر جي خواهش تي، سندس مدد لاءِ بارٽل فريئر کي به ساڻس گڏ موڪليو ويو. هن ڪم جي پوري ٿيڻ کانپوءِ، هينئر گولڊ سمڊ کي انداپور ۾ اسسٽنٽ ڪليڪٽر مقرر ڪيو ويو. فريئر پنهنجي اڳين جاءِ تي موٽي ويو. جلد ئي گولڊ سمڊ کي دکن جي زمينن جي سروي لاءِ آفيسر مقرر ڪيو ويو ۽ فريئر انداپور ۾ اسسٽنٽ ڪليڪٽر ٿي ويو. هو ايترو ته خوشنصيب هو، جو اتان ترقي ڪري وڃي اسسٽنٽ ريونيو ڪمشنر جي عهدي تي پهتو. جتي هن آزمودگار ريونيو ڪمشنر وليمسن کان گهڻو ڪجهه پرايو.

فريئر کي صدمو:

        سنه 7 3 8 1 ع جي ابتدا ۾، بارٽل فريئر جو ننڍو ڀاءُ، جنهن کي هو نهايت پيار گهُرندو هو، پنهنجي ريجيمينٽ سان گڏ انگلينڊ کان ڪلڪلتي پهتو. جيئن ته هو فريئر کان گهڻو پري هو، ان ڪري سندن ملاقات گهڻي دير کانپوءِ ٿي، مگر خط و ڪتابت جو سلسلو سندن درميان جاري رهيو، ان زماني ۾ افغانستان ۾ عجيب حالتون رونما ٿينديون رهيون. افغانستان جو شاهه، شاهه شجاع پنهنجو تخت ۽ تاج وڃائي، اچي پنجاب جي راجا رنجيتسنگهه وٽ پناهه گزين ٿيو. انگريز حڪومت کي وچ ايشيا ۾ روسي طاقت جي وڌندڙ سيلاب کان خطرو پيدا ٿيو، جو ڏکڻ ۾ افغانستان جي حدن تائين اچي پهتو هو. اهڙيءَ حالت ۾ انگريزي حڪومت چاهيو ٿي ته افغانستان ۾ هڪ اهڙو حڪمران هجي جو سندن اشارن تي هلندو رهي. هن مقصد کي پيش نظر رکندي، انگريزي سياستدانن جون اکيون معزول شاهه شجاع ڏانهن ويون، هنن چاهيو ٿي ته ان کي وري ڪابل جي تخت تي ويهاريو وڃي. اگرچه هي فيصلو غلط هو، مگر انگريز سياستدانن جون اکيون طاقت کي حاصل ڪرڻ لاءِ بند ٿي چڪيون هيون. هنن اُن جي نتيجي تي غور ئي نه ڪيو. کين اهو به ياد نه رهيو ته پرائي معاملي ۾ جو پنهنجي ٽنگ ڦاسائيندو آهي، ان کي خواريءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نصيب نه ٿيندو آهي. راجا رنجيتسنگهه به هن غلط ڪارروائي ۾ انگريزن سان شامل ٿي ويو. اهڙيءَ ريت انگريزي گورنر جنرل لارڊ آڪلنڊ، رنجيتسنگه ۽ شاهه شجاع جو اتحاد ثلاثه قائم ٿيو. فيصلو ڪيو ويو ته شاهه شجاع کي انگريزي فوج جي حفاظت ۾ ڪابل پهچايو وڃي ۽ اتي سندس حڪومت جو نئين سر بنياد رکيو وڃي. افغانستان ڏانهن وڃڻ لاءِ به سند جي رستي کي انتخاب ڪيو ويو، ڇو ته نزلو هميشه ڪمزور تي ڪرندو آهي. سنه 9 3 8 1 ع ۾ هي فوج، سر جان ڪين جي مهنداري هيٺ هن مهم لاءِ رواني ٿي. هن فوج ۾ رچرڊ فريئر به هو، جو ٻن سالن کانپوءِ پنهنجي ڀائرن وليم ۽ بارٽل سان بمبئيءَ ۾ اچي مليو. هن ملاقات جو وقفو نهايت مختصر هو. سر جان ڪين قلات، غلزئي، قنڌار ۽ غزنيءَ کان فاتحانه گذري، ڪابل پهتو. امير دوست محمد، انگريزي فوج جو مقابلو نه ڪري سگهيو ۽ آخر پيش پيو. شاه شجاع کي تخت تي ويهاريو ويو. ٻه مشهور انگريز سياستدان سر وليم مئڪناٽن ۽ سر اليگزينڊر برنيز سندس صلاحڪار مقرر ٿيا. ڪين جون فوجون واپس موٽيون. مگر شاهه جي مدد لاءِ، هڪ انگريزي فوجي دستو ڪابل ۾ رهيو. بهرحال رچرڊ فريئر جنرل سيل جي گشتي دستي ۾ شامل ٿيو، جو جلال آباد ۾ موجود هو. اوچتو امير دوست محمد جي پٽ اڪبر خان، افغانستان ۾ اندر ئي اندر، شاهه شجاع ۽ ان جي انگريز مددگارن جي خلاف بغاوت کي پيدا ڪيو. مان هن عجيب انقلاب جي تفصيل ۽ واقعات ۾ نه ويندس، مگر ٻارهن مهينن جي عرصي ۾، افغان احرارن جي هٿان، سر وليم مئڪناٽن، برنيز ۽ خود شاهه شجاع قتل ٿي ويا. انگريزي مددي فوج تي تباهي اچي ويئي. مگر جنرل ناٽ قنڌار ۾ ۽ جنرل سيل جلال آباد ۾ پنهنجي جاءِ تي قائم رهيا ۽ مدافعت ڪندا رهيا. ايستائين جو جنرل پالڪ فاتحانه انداز ۾ ڪابل ۾ داخل ٿيو. هن فتوحات جي بعد، ميجر رچرڊ فريئر، جنرل سيل سان گڏ هندستان روانو ٿيو، مگر افسوس جو ساڻس حياتي وفا نه ڪئي، ۽ هو راولپنڊي ۾ بيمار ٿي مري ويو. سندس موت جو بارٽل فريئر تي وڏو اثر پيو ۽ هو ڪيترو وقت پنهنجي ڀاءُ جي غم ۾ مبتلا رهيو.

سر جارج آرٿر ۽ بارٽل فريئر:

        سن 5 3 8 1 ع ۾ لارڊ ڪليئر، بمبئيءَ جو گورنر پنهنجي عهدي جي مدت ختم ڪري انگلينڊ روانو ٿيو. سن 5 3 8 1 ع کان سن 2 4 8 1 ع تائين بمبئيءَ ۾ عارضي گورنر ڪم ڪندا رهيا(1). سن 2 4 8 1 ع ۾ سر جارج آرٿر، بمبئيءَ جو مستقل طرح گورنر ٿي آيو. ساڻس سڄو ڪٽنب به هو ۽ ان سان گڏ پرائيويٽ سيڪريٽري به، جنهن جو نالو ڪرنل پروڪٽر هو. پروڪٽر تي عدن ۾ تمازت آفتاب جو حملو ٿيو. ۽ جان بَر ٿي نه سگهيو. بمبئيءَ پهچڻ تي کيس نئين پرائيويٽ سيڪريٽريءَ جي ضرورت پيئي. جيئن ته لارڊ ڪليئر، بارٽل فريئر جي حسن خدمتيءَ جي وڏي ساراهه لکي ويو هو، ان ڪري سر آرٿر کيس پنهنجو پرائيوٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو. سر آرٿر جي خاندان جي قريب رهڻ جي ڪري، فريئر جي گورنر جي وڏي نياڻي ڪئٿرائين سان محبت پيدا ٿي. اڳتي هلي هن جوڙي جي پاڻ ۾ شادي ٿي. بارٽل فريئر سن 4 4 8 1 ع تائين هن عهدي تي رهيو. هن سال جي اپريل جي مهيني ۾ سندس والد گذاري ويو، جنهن جو کيس وڏو صدمو رسيو. دل جي بيقراريءَ جي ڪري، هن فرلو موڪل لاءِ درخواست ڏني، جا سندس منظور ڪئي وئي ۽ هو زال سميت انگلينڊ روانو ٿي ويو. پنهنجي صحت جي خرابيءَ جي ڪري، هو ٻه سال انگلينڊ ۾ رهيو ۽ نومبر 6 4 8 1 ع ۾ هو بمبئي موٽيو. هن وچ ۾ سرجارج آرٿر گورنرءَ جي عهدي کان سبڪدوش ٿي، انگلينڊ روانو ٿيو ۽ سندس جاءِ تي سر جارج بمبئيءَ جو گورنر مقرر ٿيو. موٽي اچڻ تي فريئر بمبئيءَ جي گورنر جي پرائيويٽ سيڪريٽريءَ جي بجاءِ، بمبئي ۾ ڪسٽمس ڊپارٽمينٽ ۾ اسسٽنٽ ڪمشنر مقرر ٿيو.

ستارا ۽ ريزيڊنٽ:

        مرهٽن جي عظيم سلطنت جي زوال کانپوءِ، جنهن جي ابتدا پاڻيپٽ جي ميدان ۾ احمد شاه ابداليءَ کان ۽ آخري تباهي انگريزن کان ٿي، ستارا جي ننڍي رياست ۾ شيواجي جي اولاد حڪومت قائم ڪئي هئي، جو راجا انگريزن جي سرپرستي هيٺ حڪومت ڪري رهيو هو. اپريل 7 4 8 1 ع ۾ سرجيمس آئوٽرام، جو اُتي ريزيڊنٽ هو، موڪل تي انگلينڊ روانو ٿيو. سر جارج جي انتخاب جي نظر بارٽل فريئر تي پيئي ۽ کيس ريزيڊنٽ مقرر ڪري موڪليو ويو. جلدي اتان جو راجا بيمار ٿي پيو. پنهنجي بيماريءَ جي وقت، هن ڀونسلي خاندان مان هڪ ٻار گود جو پٽ ڪري ورتو. مگر راجا جي موت کانپوءِ، لارڊ ڊلهائوسي، هندستان جي گورنر جنرل، راجا جي وصيت کي قبول نه ڪيو ۽ ستارا کي انگزيزي حڪومت سان ملايو ويو ۽ اتان جو پهريون ڪمشنر بارٽل فريئر مقرر ٿيو. فريئر، جيترو وقت اُتي رهيو، پاڻ کي بهترين منتظم ثابت ڪيائين. هن جي حُسن انتظام جي ڪري، هو پرنگل کانپوءِ سنڌ جو ڪمشنر مقرر ڪيو ويو، جنهن جو تفصيل سان ذڪر مٿي اچي ويو آهي.

مير علي مراد خان خيرپور جي واليءَ جو معاملو:

        بارٽل فريئر، جڏهن سنڌ ۾ ڪمشنر ٿي آيو تڏهن چوڌاري صلع ۽ سانت هو. حڪمران ميرن کي سنڌ کان ٻاهر موڪليو ويو هو، ۽ رعايا کان سندن غم گهٽجي چڪو هو. فقط خيرپور رياست جو والي مير علي مراد خان، ميرن مان، هڪ اهڙي شخصيت هو، جو پنهنجي وطن ۾، پنهنجي موروثي تخت تي قابض هو. هن پنهنجي خاندان سان ڪا چڱائي نه ڪئي هئي ۽ پنهنجي هوَس جو شڪار ٿي، پنهنجي خاندان کي تباهيءَ تي پهچائي چڪو هو. سر چارلس نيپيئر جو شخصي دوست هو، ان ڪري انگريزي حڪومت وٽ کيس وڏواعتماد ۽ رسوخ حاصل هو. ساڳئي وقت قدرت جو انتقام جو هٿ به ان ڏانهن وڌي رهيو هو، جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته ”دير سان وٺندو آهي، پر سخت وٺندو آهي“. خدا جو شان! نيپيئر جي زماني ۾ ئي، هيءَ ڳالهه ظاهر ٿي ته مير موصوف، نهايت دانائيءَ سان، بدديانتي ڪندي، اهڙن پرڳڻن تي قبضو ڪيو آهي، جي اصل ۾ ساڻس متعلق نه هئا. سر بارٽل فريئر جي سوانح حيات جو لکندڙ، هن حقيقت کي فقط ٿورن جملن ۾ ختم ٿو ڪري ڇڏي(1). مگر هن کي حقيقت کي ”تازه نوائي معارڪ“ جو منصف وڏي تفصيل سان لکي ٿو(2). مير صاحب موصوف جون خدمتون اهڙيون نه هيون، جن کي طوطي چشم انگريز وساري سگهن. ”تازه نوائي معارڪ“ جي تحرير موجب، هن سڄي فساد جو باني، شيخ علي حسن سهارنپوري هو، جو مير صاحب جو وزير نه بلڪ مدار المهام هو. حڪومت جو سڄو اقتدار سندس هٿ ۾ هو. ايتريقدر جو هو جڏنهن ٻٻرلوءِ ۾ پنهنجي مڪان ۾ ايندو هو تڏهن سندس آمد جي اعزاز ۾ توبون ڇوڙيون وينديون هيون. جن جو آواز سکر جي انگريزي ڇانوڻيءَ ۾ ٻُڌڻ ۾ ايندو هو. رفتي رفتي مير صاحب جي شفقت جي نظر، شيخ علي حسن کان دور ٿي ويندي رهي، تان جو مير صاحب کيس ان اعليٰ عهدي کان معزول ڪري ڇڏيو. ٿورا ڏينهن هُو سکر جي صدر بازار ۾ وڃي رهيو هو، پنهنجي خانگي سپاهه کي تنخواهه ڏيڻ کان مجبور ٿي، هو ملتان جي طرف هليو ويو. جيئن ته کيس اُتي به آرام نه آيو، ۽ مير محمد حسن خان ولد مير رستم خان وٽ وڃي رهيو، جو پنهنجي چاچي مير علي مراد خان جو ڪنهن به صورت ۾ خير خواهه نه هو. جيئن ته شيخ علي حسن جي سيني ۾ ڪيئي راز امير صاحب جا موجود هئا، هُن پنهنجي نمڪحراميءَ سان مير محمد حسن جي دل ۾ انتقام جي دکندڙ چنگاريءَ کي هوا ڏيئي شعلو بڻايو. شيخ علي حسن مير صاحب جي هڪ اهم راز جو انڪشاف ڪيو، جنهن کي ”خيرپور نامه“ جو مصنف هيئن ٿو لکي:(3)

        ”سال 1 4 8 1 ع ۾ اُن وقت جڏهن مسٽر راس بيل، مير رستم خان جي عهد ۾ خيرپور جو پوليٽيڪل ايجنٽ هو، مير علي مراد خان، صاحب موصوف کي درخواست ڏني ته مير رستم خان ۽ سندس پائيٽي  مير نصير خان ولد مير مبارڪ خان، سندس ڪي پرڳڻا غصب ڪيا آهن، جي موٽائي ڏنا وڃن. راس بيل پنهنجي حڪومت سان، هن  معاملي بابت لهه وچڙ ۾ هو ته مير صاحبن جي دشمنيءَ جو معاملو ايستائين وڌي ويو، جو ٻئي ڌريون جنگ تي لهي آيون. نونارين جي ڳوٺ وٽ هيءَ جنگ لڳي، جنهن ۾ مير علي مراد خان کي فتح حاصل ٿي. ڌرين ۾ صلح ٿيو ۽ اُهو صلح جو مسودو قرآن شريف تي لکيو ويو. اُن عهد نامي موجب ملڪ جا ڪي حصا مير علي مراد خان جي قبضي ۾ اچي ويا. هن عهد نامي کي ”نونار جو عهد نامو“ ٿا سڏين.“

        ساڳيو مصنف هن حقيقت بابت اڳتي هلي لکي ٿو ته:(1)

        ”مياڻيءَ ۽ دٻي جي جنگين کانپوءِ، ملڪ جا جيڪي به حصا، مير رستم خان جي هٿ ۾ هئا، سي مير علي مراد خان کي ڏنا ويا. سواءِ سبزل ڪوٽ ۽ ڀرنگ جي، جيڪي بهاولپور جي والي کي ڏنا ويا. سر چارلس نيپيئر اڃا ملڪ جي انتظام ۾ مشغول هو ته سن 5 4 8 1 ع ۽ سن 7 4 8 1 ع جي وچ ڌاري، کيس اطلاع مليو ته مير علي مراد خان، نونار جي عهد نامي ۾ ٺڳي ڪئي آهي. قرآن شريف تي لکيل تحرير کي ڦاڙي، ان جي بجاءِ ٻيو ورق وڌو ويو آهي. جتي به همنام ديهون لکيل هيون. انهن کي پرڳڻو بڻايو ويو آهي. مثال طور ماٿيلو ۽ دادلوءِ جي ديهن کي پرڳڻو بڻايو ويو آهي ۽ اُهي مير علي مراد جي قبضي ۾ آهن.“

        افسوس جو هن راز ۾ مير صاحب سان شيخ علي حسن همراز هو. شيخ، مير صاحب وٽان خواريءَ سان نڪرڻ بعد، مير علي مراد جي مخالفن سان سازباز ڪئي ۽ هن راز کي شڪارپور جي وڏي پوليس آفيسر، مسٽر هسبنڊ وٽ ظاهر ڪيو. رفته رفته هي مقدمو پنهنجي نوعيت سان گَهرو ٿيندو ويو. سن 7 4 8 1 ع ۾ نيپيئر پنهنجي ملازمت کان سبڪدوش ٿي ويو. نئين ڪمشنر پرنگل جي دور ۾ هن معاملي جي تحقيق لاءِ هڪ ڪميشن مقرر ڪئي ويئي. هن ڪميشن جو اجلاس سن 0 5 8 1 ع ۾ سکر ۾ ٿيو. پرنگل کي اگرچ مير صاحب جي انگريزي دوستيءَ جي سڄي خبر هئي، مگر ڪمال بيمروتيءَ سان هُن مير موصوف کي ڪميشن جي سامهون حاضر ٿيڻ جو حڪم ڏنو. ڪميشن مير صاحب کي ڏوهاري ثابت ڪيو. بمبئيءَ گورنمينٽ، ڪميشن جي فيصلي کي بحال ڪيو. گورنر جنرل سڄي لکپڙهه، ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي بورڊ آف ڊائريڪٽرس ڏي ڏياري موڪلي. نومبر سن 1 5 8 1 ع ۾ انگلينڊ کان فيصلو بمبئيءَ ۾ پهچي ويو. هيءُ فيصلو ”سورت“ نالي جهاز ۾ ڪراچيءَ ۾ موڪليو ويو. مگر افسوس جو هي جهاز منزل مقصود تي پهچي نه سگهيو ۽ واٽ تي ئي غرق ٿي ويو. بهرحال مهينو پوءِ، فيصلو ڪراچي ۾ پهچي ويو.(1) افسوس جو ”تازه نواي معارڪ“ جي مصنف هن واقعي کي سن 8 5 8 1 ع سان منسوب ڪيو آهي، جو قطعي غلط آهي.(2) فريئر جو اشتهار جو انگريزيءَ ۾ موجود آهي، ان تي 8 1 _ جنوري سن 6 5 8 1 ع ڏيکاريل آهي.(3) بهرحال هي سن اصلاح جي قابل آهي. فريئر فيصلي جي پهچڻ کانپوءِ، عام اشتهار ذريعي، ان کي مشتهر ڪرڻ جو حڪم ڏنو. مضمون جي طويل ٿي وڃڻ جي ڪري، مان ان جو هت ٿورو حصو ڏيان ٿو:

        ”مير صاحب ممدوح جي مٿان تهمت هئي، جنهن کان هُو ڪنهن به طرح، پاڻ کي بَري نه ڪري سگهيو آهي. ان ڪري سرڪار اشتهار ٿي ڪري ته مير علي مراد خان کي رئيسيءَ جي عهدي کان برطرف ٿو ڪجي. سڀئي ملڪ جا حصا، سواءِ سندس موروثي حصن جي، ٻيا سڀ انگريزي ملڪ سان لاڳو ڪيا وڃن ٿا.“

        ”تازه نوائي معارڪ“ ۾ جتي اشتهارنامه فارسيءَ ۾ ڏنو ويو آهي، اتي سن 2 5 8 1 ع ڏيکاريو ويو آهي. حاشيي ۾ سال 8 5 8 1 ع جي تصحيح ڏانهن به اشارو به ڪيو ويو آهي. بهرحال هيءَ غلطيءَ آهي، جنهن کي پوءِ سنڀاليو ويو آهي. هن اشتهارنامه جي نفاذ کانپوءِ، سنڌ گورنمينٽ جو فرض هو ته فيصلي موجب انهن پرڳڻن تي قبضو ڪيو وڃي، جي مير صاحب جي قبضي ۾ هئا. نئين ڪمشنر فريئر جي لاءِ هيءَ وڏي آزمائش جي گهڙي هئي. هڪ ملڪي حڪمران کان، سندس قبضي مان، ڪنهن حصي کي کسي وٺڻ ڪو آسان ڪم نه هو. ڇو ته انگريزن جي حڪومت کي وجود ۾ آئي ڪو گهڻو وقت نه گذريو هو، ان ڪري فريئر خطرو محسوس ڪيو ته متان ان جا نتيجا بُرا نڪرن. مير صاحب پاڻ به فوجي ماڻهو هو. ان ڪري پيشبنديءَ کي ضروري خيال ڪيو ويو. فريئر جي لکڻ کان اڳ ۾ ئي مرڪزي حڪومت فوج کي چرپر ۾ آڻڻ شروع ڪيو. پنجاب ريجمينٽ سبزل ڪوٽ تائين وڌي آئي ۽ ٻئي طرف جنرل جان جيڪب پنهنجي فوج سان، پٽڻي (تعلقي روهڙي) ۾ اچي خيمه زن ٿيو. مگر فوجي حرڪت کي، فريئر نهايت دانشمنديءَ سان روڪي ورتو. هو پاڻ اچي روهڙيءَ ۾ منزل انداز ٿيو ۽ اتان جي اسسٽنٽ ڪليڪٽر مسٽر ليسٽر کي، مير صاحب ان وقت نائچن جي ڳوٺ ۾ شڪار ۾ مشغول هو. ليسٽر اتي وڃي ساڻس ملاقات ڪئي ۽ کيس ان بدخبر کان آگاهه ڪيائين. مير صاحب کي هن خبر ٻڌڻ سان بيحد رنج ٿيو، مگر”ڏُڌو ٿڻين نه پوي، نه هاريو هٿين کير“ نهايت صبر ۽ تحمل سان خبر کي ٻُڌائين. فقط فوجي نقل ۽ حرڪت تي پنهنجي نارضامنديءَ جو اظهار ڪيائين.

        ٻئي ڏينهن فريئر، روهڙيءَ جي ڀرسان ڪئمپ ۾ درٻار ڪئي، جنهن ۾ مير صاحب به اچي حاضر ٿيو. هن وڏي تحمل ۽ شان سان ڪمپنيءَ جي فيصلي کي ٻڌو. ان هوندي به هن گورنمينٽ سان پنهنجي ديرينه دوستيءَ کي ڇنڻ نه چاهيو. سندس ماسي جا قريباً سو ورهين جي هئي، مير کي پنهنجي جمع ڪيل دولت سپرد ڪري، انگريزن سان وڙهڻ لاءِ صلاح ڏني. مگر مير صاحب ڪمال دانشمنديءَ سان لڙائيءَ جي خطري کي ٽاري ڇڏيو. اهڙيءَ ريت انگريزي حڪومت سان اهي ملڪ جا حصا به شامل ٿي ويا، جي اڳ ۾ مير صاحب جي قبضي ۾ هئا. جيئن ته اُٻاوڙو تعلقو، ميرپور ماٿيلو، دادلوءِ، ڪشمور، محمد باغ، چَڪ، رستم وغيره انگريزي حڪومت سان شامل ٿي ويا. مير صاحب پنهنجي دامن تان داغ ڌوئڻ لاءِ خاموش نه رهيو، هو داد خواهيءَ جي لاءِ فريئر جي منع هوندي به انگلينڊ هليو ويو، پر هن سفر جو به نتيجو ڪو چڱو نه نڪتو.

ڪراچيءَ جو بندر:

        مير علي مراد تي سياسي برتري حاصل ڪرڻ کانپوءِ، فريئر پنهنجو سڄو ڌيان، ملڪ جي اصلاح جي طرف ڏنو. خداداد فراست جي ڪري، هو آهستي آهستي پنهنجي اصلاحي ڪمن ۾ به ڪامياب ٿيندو ويو. سندس پهريون اصلاحي ڪم هو، ڪراچيءَ جي بندر جي تعمير، ڪراچي، جنهن کي اڄ ”مشرق جي راڻي“ جو خطاب حاصل آهي. اهو هڪ معمولي ڳوٺ هو. سنڌ جي فتح کان گهڻو وقت پوءِ، سر چارلس نيپيئر سندس اهميت جي مدنظر ان کي سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ بڻايو. جتي هن پنهنجي رهڻ لاءِ بنگلو ٺهرايو. جو هاڻي گورنمينٽ هائوس جي نالي سان سڏجي ٿو. ڪرنل ينگ ڪيٿ، جو ڪراچيءَ ۾ ايڊووڪيٽ جنرل جي عهدي تي ڪافي عرصو رهيو، هن شهر جي هيٺين ريت قلمي تصوير ٿو پيش ڪري:(1)

        ”نگاهه جي حد تائين ساوڪ ۽ سزه جو نشان نه آهي. ڪٿي به آب شيرين جو چشمو نظر نه ايندو ۽ نه وري ڪا شفاف ندي آهي. سمنڊ جو کارو پاڻي هر هنڌ ميسر آهي“

        ڪراچي جي خسته حالت جو نقشو، خود فريئر، پوءِ پنهنجي هڪ خط ۾ هيئن ٿو پيش ڪري(1):

        ”سن 1 5 8 1 ع ۾ ميل پنڌ ڊگهو به ڪو پَڪو رستو ڪونه هو، نه وري ڪا پَڪي تعمير ٿيل پل موجود هئي. فقط ڪي بئرڪون هيون، جي توبخاني جي فوج لاءِ ٺهرايون ويون هيون(2). جهازن جي مرمت لاءِ به ڪو ڪارخانو نه هو. ايتريقدر جو درياهه تي هلندڙ معمولي جهاز به مرمت لاءِ بمبئيءَ موڪليا ويندا هئا. ستن ورهين جي مختصر عرصي ۾، ٽي جهاز غرقاب ٿي چڪا هئا. خصوصيت سان ”فاڪلنڊ“ جهڙو وڏو ۽ مضبوط جهاز، جهن جهڙو هندستان ۾ اڳ ڪڏهن به نه موڪليو ويو هو، ڪراچي بندر جي ڀرسان ٻُڏي چڪو هو. نڪو ڊاڪ بنگلو هو نه سراءِ، نه ڌرمسالا نه ضلعي جي ڪچهريءَ جي جاءِ. مارڪيٽ موجود هو، مگر پوليس ٿاڻي جي جاءِ ڪانه هئي، نه اسڪول. اهي عارضي بئرڪون هيون، جي سرڪاري آفيسن لاءِ ڪم اينديون هيون. سچ ته سنڌ سان بمبئي سرڪار ۽ هند سرڪار، ماٽيجي ماءُ واري روش اختيار ڪئي هئي.“

        فريئر پهريائين پنهنجو سڄو توجهه بندر جي بهتريءَ ڏانهن ڏنو. دور انديش انگريز آفيسر چڱيءَ ريت سمجهيو ٿي ته بندر جي جيڪڏهن اصلاح نه ڪئي ويئي ته تجارت کي ڪو به فروغ نه ملي سگهندو، جو انگريز شاطرن جو ملڪ گيريءَ کان به مٿي مقصد هو. هن بمبئيءَ گورنمينٽ کي لکي موڪليو ته پندرهن سَون رپين جي فوري منظوري ڏني وڃي ته اُن سان هيءَ تحقيق ڪرائي وڃي ته بندر وٽ جو بند آهي، جو هميشه جهازن جي لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيو آهي، اتان هٽائي به سگهجي ٿو يا نه؟ ان کانسواءِ هيءُ معلوم ڪيو وڃي ته هيءَ رڪاوٽ بذات خود ٽَڪر ته نه آهي. جيڪڏهن فطرت جي هيءَ رڪاوٽ آهي ته روشنيءَ جي مينار (لائيٽ هائوس“ جي ضرورت پوندي هن مينار جي غير موجودگيءَ ۾ جهازن کي خصوصيت سان چوماسيءَ جي موسم ۾، بندر جي اندر گهڙي اچڻ جي همت نه پئي ٿي. هيءَ ته چوماسي جي مند جي حالت هئي پر خوشگوار موسم ۾ به ڪو جهاز هن خطري کڻڻ لاءِ تيار نه هو، ته بي تحاشا، اطمينان سان بندر جي اندر گهڙي اچي. اڪثر جهاز، بندر کان گهڻو پري لنگر انداز ٿيندا هئا، جتان مسافر يا مال، ٻيڙين جي رستي ۾ پهچندو هو. هي سلسلو نهايت خرچائو ۽ سيڙپ وارو هو. پر افسوس جو فريئر جي رپورٽ کي بمبئيءَ ۾ ڪابه اهميت نه ڏني ويئي. بمبئيءَ گورنمينٽ لکي موڪليو ته هن سڄي ڪم لاءِ ڪنهن ماهر ارضيات جون خدمتون حاصل ڪيون وڃن. جيئن ته سڄي فوج جي هڪ آفيسر هاپڪنس کان، جو ڪراچيءَ ۾ مقيم هو، بندر جي صحيح حالت جي باري ۾ راءِ حاصل ڪئي. ان جي نوٽ سان گڏ، هن وري پنهنجي درخواست بمبئيءَ گورنمينٽ ڏانهن ڏياري موڪلي ڏني. هن دفعي ته کيس ڪو به جواب ئي نه ڏنو ويو. لاچار فريئر هن سڄي حقيقت کي گورنر جنرل جي ڌيان تي آڻڻ گهريو. ان وقت ڊلهائوسي، هندستان جو گورنر جنرل هو، جنهن سان فريئر جي شخصي تعلقات هئا. لارڊ ڊلهائوسي سندس خانگي خط کان متاثر ٿي، کيس امداد ڏيڻ جو وعدو ڪيو. ان هوندي فريئر خاموش نه رهيو. هن بمبئيءَ گورنمينٽ کي لکي موڪليو ته هو سندس درخواست کي بمبئي چيمبر آف ڪامرس ۽ بمبئي اسٽيم نيويگيشن ڪمپني ڏانهن راءِ لاءِ موڪلي ڏئي.

        آڪٽوبر سن 2 5 8 1 ع ۾ هڪ فوجي جهاز ”ڊيوڪ آف آرگائيل“ سڌو انگلينڊ کان ڪراچيءَ اچي رهيو هو. فريئر پنهنجي بيگم سان گڏ منهوڙي وٽ وڃي بيٺو. سندس اکين تي دوربين هئي، جنهن سان ڏسي رهيو هو ته جهاز کي ان بند ٽپڻ ۾ ڪهڙي تڪليف پيش اچي ٿي. جڏهن جهاز بند جي ڪشمڪش کان آزاد ٿي بندر ۾ گهڙيو، تڏهن هن اکين تان دوربين هٽايو ۽ خدا جو شڪر بجا آندو ۽ ڪراچيءَ، سنڌ ۽ اُتر_اولهه هندستان جي مستقبل تي سوچيندو رهيو. بهرحال فريئر جي ساندهه ڪوششن جو نتيجو ظاهر ٿيو. آخر بمبئيءَ گورنمينٽ منظوري ڏني ۽ جنوري سن 3 5 8 1 ع ۾ ميجر ٽرنر سروي شروع ڪئي. مقرر وقت اندر، هن پنهنجي رپورٽ ۾ ڄاڻايو ته اهو بندر واريءَ جي گڏ ٿيڻ کان ٺهيو آهي، خوشقسمتيءَ سان ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي بورڊ آف ڊائريڪٽرس جو هن طرف ڌيان ڇڪيو. بمبئيءَ گورنمينٽ به پڪي ارادي تي لهي آئي ته مٿئين بند کي هٽايو وڃي. هن طبقات الارض جي ماهر مسٽر هارڊي ويلس کي وڌيڪ تحقيقات لاءِ موڪليو ويو، جنهن جي راءِ کي مقدم رکي بريڪ واٽر ٺاهڻ جي سفارش ڪئي وئي ۽ واريءَ جي بند کي هٽايو ويو. ڪراچي بندر جي اصلاح جو هيءُ ابتدائي مرحلو، فريئر جي ڪوششن سان آخر سرانجام ٿيو، جو بندر، اڄ دنيا جي بندرن ۾ پنهنجي خوبين سان مشهور آهي. ٿوري وقت کانپوءِ منهوڙي تي لائيٽ هائوس جي تعمير جو به بنياد رکيو ويو.

ڪراچيءَ کان ڪوٽڙي تائين ريلوي:

ڪراچي بندر جي اصلاحي معاملن کان فارغ ٿي، فريئر لارڊ ڊلهائوسيءَ جي ڌيان تي آڻڻ گهريو ته سنڌو نديءَ سان گڏ ڪراچيءَ کان ڪوٽڙي تائين ريلوي رستو تيار ڪيووڃي. فريئر جي هن رٿ ڏيڻ کان اڳ ۾، سنه 9 4 8 1 ع ۾ ٻه ريلوايون ايسٽ انڊين ريلوي ۽ گريٽ انڊين پيننشولا ريلوي ڪم ڪري رهيون هيون. لارڊ ڊلهائوسي 5 _ ڊسمبر 3 5 8 1 ع تي فريئر کي جواب ڏنو ته(1):

        ”ڪنهن به حالت ۾ مان سمجهان ٿو ته ريلوي سان ڪراچي بندر کي ڳنڍجي، سو نهايت ضروري آهي. پوءِ اهو ڪوٽڙي وٽ درياهه سان ملي يا ٺٽي وٽ. مان دل سان قبول ڪريان ٿو ته هن معاملي لاءِ، جلدي جاچ ڪئي وڃي. نتيجو ڪهڙو به نڪري پر اها جاچ سودمند ٿيندي.“

        لارڊ ڊلهائوسيءَ جي خط پهچڻ کان ٻه هفتا پوءِ، فريئر هن جاچ لاءِ ليفٽيننٽ چيپ مئن کي مقرر ڪيو. هي هونهار انجينئر، لڪي کان  درياهه رستي ڪوٽڙي وڃي رهيو هو. هن کي جلد ئي هئي ته سج لٿي کان اڳ ۾ ڪوٽڙي پهچي وڃي. هن ملاحن کي تيز هلڻ لاءِ حڪم ڏنو. اڃا ٻيڙي ٿورو پنڌ مس هلي هئي ته ڪنهن شيءَ سان وڃي ٽڪري. شايد ڪو وڻ جو وڏو بنڊ هو، جو پاڻي جي اندر موجود هو. جلدي ٻيڙيءَ ۾ پاڻي ڀرجڻ لڳو. ڪناري تان هڪ ٻيڙي، هن جي مدد لاءِ وڌي، مگر بدقسمتيءَ سان ان جي نوڙي ڇڄي پئي ۽ پاڻي جو وهڪرو کيس ٻئي طرف وٺي ويو. ايتري ۾ پهرئينءَ ٻيڙي ٻڏڻ شروع ڪيو. ليفٽيننٽ چيپ مئن پنهنجي ستاويهن همراهن سميت، درياهه جي لهرين جي لپيٽ ۾ اچي ٻڏي ويا. افسوس جو سنڌ ۾ ريلوي جو پهريون بنياد رکندڙ انجينئر، اهڙي ريت حادثي جو شڪار ٿي ويو(1))

        اٺن مهينن جي خاموشي کانپوءِ، عوام جي هڪ ميٽنگ ڪراچيءَ ۾ گهرائي ويئي ته گورنمينٽ تي زور آڻجي ته هو ريلويءَ جي ڪم کي شروع ڪن. اهڙي ميٽنگ حيدرآباد ۾ به ٿي. آڪٽوبر سنه 4 5 8 1 ع ۾ لارڊ ڊلهائوسيءَ، هڪ شخصي خط ۾ فريئر کي لکيو ته:(2) مون کي ڏسي خوشي ٿئي ٿي ته اوهان سنڌ جي ترقيءَ لاءِ بيحد پاڻ پتوڙي رهيا آهيو. مون کي افسوس آهي ته سرڪاري لکپڙهه ۾ سال ڏيڍ لڳي ويو آهي. ڇاڪاڻ ته ڪراچيءَ کان ڪلڪتي تائين هڪ طويل رستو آهي، جنهن ڪري هر ڪنهن ڪم جو نهايت آهستگيءَ سان نيڪال ٿي رهيو آهي.“

مارٽينيو سچ لکيو آهي ته ”فريئر کي ڪي اُصول هئا، جن جو هو پاڻ مالڪ هو. بلڪل اهڙيءَ ريت جيئن هڪ جهاز جو ڪئپٽن سمنڊ تي پنهنجي مشڪلاتن کي چڱيءَ ريت سمجهندو هجي.“ملڪ جي ان حصي بابت، جنهن تي هو حڪومت ڪري رهيو هو، پنهنجي مشڪلاتن کي پوري ريت ٿي سمجهيو ۽ هڪ گهڙي به انهن کان بيپرواهه نه رهيو، جو سندس صحيح ڪاميابيءَ جو راز هو.

        بهرحال فريئر جي ڪوششن وڃي هنڌ ڪيو. جڏهن ريلوي جي تعمير جي تجويز انگلينڊ ۾ پهتي، تڏهن انگلينڊ ۾ هڪ ڪمپني ٺاهي ويئي، جنهن جو نالو ”سنڌ ريلوي ڪمپني“ رکيو ويو. ڪمپنيءَ جي موڙي پنج لک پائونڊ رکي ويئي ۽ موڙي حصن جي وڪڻڻ سان گڏ ڪئي ويئي، جنهن جو وياج ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ڏيڻو ڪيو. فريئر ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ، ان لاءِ جدا جدا آفيسرن جا رايا گهرايا. ميجر ٽرمينيهر ۽ ڪرنل جان جيڪب، ريلويءَ جي ٺهڻ جي مخالفت ڪئي. مگر ”سنڌ ريلوي ڪمپنيءَ“ جي هڪ هندستان ۾ رهندڙ نائب، مسٽر نيول وارن، انهن کي رد ڪد ڏنا. سانده ٽي سال پيمائش جو ڪم ٿيندو رهيو. سن 8 5 8 1 ع جي شروع ۾ ريلوي جي ڪم جي پوري تياري ڪئي وئي. ريلويءَ جي ڪم شروع ڪرڻ لاءِ، تاريخ 9 1 _ اپريل سن 8 5 8 1 ع جي شام جو افتتاحي جلسو ڪيو ويو. ان جلسي جو صدر بارٽل فريئر کي ڪيو ويو. سنڌ ريلوي ڪمپنيءَ جي ان وقت آفيس ايلفنسٽن اسٽريٽ ۾ هئي، اتان صدر جي اعزاز ۾ هڪ سرگس ڪڍي ويئي، جا وڏي تزڪ ۽ احتشام سان ڦرندي، ريلوي جي ان جاءِ تي پهتي، جتان ڪم شروع ٿيڻ وارو هو. فريئر صاحب پنهنجي هٿن سان ان جو سنگ بنياد رکيو ۽ اهڙي ريت هيءَ شاندار مجلس پوري ٿي. افتتاح ٿيڻ کانپوءِ ريلويءَ جو ڪم تيزي سان شروع ٿيو، مگر بعد ۾ هيءُ ڪم ماٺو ٿي ويو، جيئن فريئر پنهنجي هڪ دوست ڪرنل ٽريويلان کي خط ۾ لکيو ته:(1)

        ”ڪجهه وقت مان بيمار هوس ۽ هڪ ڪوٺيءَ ۾ بند. مگر ان هوندي به پنهنجي فرائض کان غافل نه هوس. اوچتو ريلويءَ جو معاملو بگڙي ويو. ٺيڪيدار جي ڪيترن مهينن کان سٺي هلت نه هئي. سندس موڙيءَ ۾ ڪمي اچي ويئي ۽ انتظام به ٺيڪ نه رهيو. جيئن ته ڪم جي تڪڙ هئي، ان ڪري مان کيس هڪ لک رپيا قرض طور وٺرائي ڏنا. ان هوندي به معلوم پئي ٿيو ته هو گهڻو وقت نه هلي سگهندو. هڪ ڏينهن هن بمبئيءَ مان تار ڪئي ته هو انگلينڊ وڃي رهيو آهي. مان ڪيترو نه مشڪلات ۾ وڃي پيس. قريباً اٺ هزار مزدور ڪم ڪري رهيا هئا. سندس ايجنٽ وٽ فقط ٽيهه رپيا هئا، پر کيس مزدورن کي هڪ لک پنجيوهه هزار رپيا ڏيڻا هئا، ڇو ته کين ٻن_ ٽن مهينن جي مزدوري نه ملي هئي. هو بک مري رهيا هئا. سوچڻو پيو ته هاڻي ڪم ڪيئن هلائجي ۽ پئسا ڪٿان اچن. پر ريلوي ڪمپنيءَ ۾ ڪي چڱا ماڻهو آهن، خدا جو شڪر آهي، جو هنن ڪم کي سنڀالي ورتو.“

بهرحال ريلوي جو ڪم فريئر جي وقت ۾ ٿي نه سگهيو، پر سندس وڃڻ کانپوءِ، سن 1 6 8 1 ع ۾ ڪوٽڙيءَ کان ڪراچي تائين ريلوي کُلي ويئي. مگر ڪاميابيءَ جو سڄو سهرو سر بارٽل فريئر جي سر تي آهي. سنڌ جا ماڻهو هن ڪار گذارين کي ڪڏهن به فراموش ڪري نٿا سگهن.

رستا:

        هڪ آزاد مورخ جو قلم، تاريخ جي فن ۾ استعمال نه ٿيو آهي. ادب ۾ هڪ نقاد پنهنجي پسند جي ڪنهن مصنف کي زمين کان آسمان تي پهچائي ٿو، مگر تاريخ جو لکڻ وارو ڪڏهن به حق ۽ صداقت کي هٿ کان ڇڏي نٿو سگهي. انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته انگريز غاصب هو، سنڌ تي سندس قبضو تشدد ۽ استبداد جو نمونو هو: مگر هن ۾ ڪو شڪ نه آهي ته سنڌ تي جن به حڪومت ڪئي، انهن به ملڪ جي بهبوديءَ جي طرف غور ئي نه ڪيو هو. سر چارلس نيپيئر جي وڃڻ کانپوءِ يعني 8 4 8 1ع کان 3 5 8 1ع  جي مختصر عرصي ۾ سنڌ پنهنجي ابتدائي ترقيءَ جي مرحلن کي طئي ڪري چُڪي هئي. اهو ملڪ جو بي سروسامانيءَ جي حالت ۾ هو. هڪ نئين زندگيءَ کي حاصل ڪري رهيو. سيٺ نائونمل پنهنجي ”ميمائرس“ ۾ لکي ٿو ته:(1)

        ”ساليانو، ڪمشنر، ملڪ جي ٻاهرين دوري تي نڪرندو هو. اڪثر آڪٽوبر ۾ سندس وڃڻ ٿيندو هو ۽ اپريل ۾ ڪراچيءَ ۾ واپس موٽي ايندو هو. هر ڪنهن سال ملڪ جي ضرورتن ڏانهن زياده کان زياده همدردي جي نظر وجهندو هو ۽ ماڻهن جي عام اصلاح ڏانهن ڌيان ڏيندو رهندو هو. هتي نهايت مشڪل آهي، جو سندس اڪيچار ڪوششن جو شمار ڪري سگهجي. هن جبلن ۽ جهنگلن مان وسيع رستن کي وڇائڻ جو ڪم شروع ڪري ڏنو. جيئن واٽهڙن کي سفر جو سهولتون پيدا ٿين. هنن رستن جي تعمير ٿيڻ سان واپارين جون گهڻيون مشڪلاتون دور ٿي ويون. مسافرن جي سهوليت لاءِ رستن تي مسافر خانا ٺهرايا ويا، جيئن هو موسم آهر سردي ۽ گرميءَ کان بچي سگهن. ملڪ جي انهن ويران حصن ۾، جتي مسافري ڪرڻ ناممڪنات مان هئي، اتي نه فقط رستا ٺهي ويا، مگر مسافر خانا به، جن ۾ دل کي موهيندڙ باغ به رکيا ويا.“

        هندستان جي تاريخ ۾ شير شاهه سوريءَ کي آفرين جو مستحق چيو وڃي ٿو، جو هن ملڪ جي وڏي حصي ۾ رستن کي ٺهرايو ۽ ان سان گڏ مسافرن جي آرام لاءِ مسافرخانا ۽ کوهه تعمير ڪرايا. صديون گذري ويون، مگر انهن رستن تي گذرندي، اڄ به ان بجت آشيان بادشاهه کي خير جي لفظن سان ياد ڪيو وڃي ٿو. فريئر فرنگي هو، مگر ان جو سنڌ ۾ هي ڪارنامو، شير شاهه سوريءَ کان ڪنهن به ريت گهٽ نه هو. فريئر سنڌ ۾ رستن جي اَڻاٺ تي پنهنجي راءِ جو هيئن ٿو اظهار ڪري(1):

        ”سن 1 5 8 1 ع ۾ سڄي ملڪ ۾ هڪ فوٽ به ساخته ۽ پرداخته رستو موجود نه هو. فقط هڪ چڱو ٽُڪر هو، حيدرآباد کان ڇانوڻيءَ تائين رستو. اٽڪل ٽي يا چار ميل فقط. اُتي به پاڻي جي سخت تڪليف آهي.“

        هن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اسان جي ملڪ ۾ ديسي حڪمرانن پنهنجي صاحبيءَ ۾ آخر ڇا پئي ڪيو؟ ڪيڏو نه بدقسمت ملڪ هو! فريئر پنهنجي حڪومت جي اوائلي دور ۾، بمبئي گورنمينٽ کي لکي موڪليو ته سنڌ ۾ رستن جي تعمير شروع ڪئي وڃي. ان لاءِ هن ايسٽيمنٽون ۽ خرچ جو تفصيل به موڪلي ڏنو. جيئن ته بمبئيءَ گورنمينٽ جي سنڌ سان گهٽ دلچسپي هئي، ان ڪري فريئر پنهنجي بجيٽ مان هن طرف ڌيان ڏنو. اپريل سن 3 5 8 1 ع ۾ هن لارڊ فاڪلنڊ کي لکي موڪليو ته ”هن 1 5 8 1 ع ۾ هڪ سئو ڇويهه ميل ارڙهن هزار پنج سئو پنجويهن رپين جي لاڳت سان ٺهرايا آهن ۽ 1852ع ۾ ٻه سئو ست ميل اٺاويهه هزر ٻه سئو اٺانوي رپين خرچ ڪرڻ سان تعميرا ڪرايا آهن. هنن رستن مان هڪ لَڪيءَ وارو رستو هو، جو دور دور تائين ٿي ويو. هي رستو آهستي آهستي شڪارپور کان وڌي بولان جي دري تائين پهتو. هنن رستن کي ڪهڙي صورت م ڪيئن تعمير ٿي ڪيو ويو. فريئر پنهنجي هڪ خط ۾ لارڊ فاڪلڊن يک لکي موڪليو(1):

        ”رستا چاليهه فوٽ ويڪرا آهن، جي گذريل ٻن سالن ۾ مڪمل ڪيا ويا آهن ۽ هو هڪ ڳوٺ کي ٻئي ڳوٺ سان ڳنڍيندا وڃن ٿا. ڪو به سيمينٽ ۽ بجري سان نه آهي. انهن کي فقط يڪسان سطح تي آندو وڃي ٿو. فقط وڻن ۽ ٻوٽن کان کين صاف ڪيو وڃي ٿو. ڪيترا ته اهڙا به رستا آهن، جي گهاني جهنگ مان گذرن ٿا. سطح کي مٿي کنيو وڃي ٿو، کڏن کوٻن کي ڀريو وڃي ٿو، جيئن گذرندڙ آمدورفت کي سهوليت ٿئي. هن ملڪ ۾ وقت آهر، اهڙائي رستا موزون آهن.

        ”رستن جي مٿان پليون ٺهرايون ويون آهن، اهي جملي هڪ سئو اڻهٺ ٿينديون، جي پڪين سِرن ۽ سيمينٽ سان ٺهرايل آهن ۽ اڌ گول جي گولائي تي آهن. وڏي ۾ وڏي پُل جا مون ڏٺي، ان کي ٽي ڪمانون آهن، جن مان وچ واري چوويهه فوٽ ۽ پاسن واريون اَٺ اَٺ فوٽ ڊگهيون آهن. ان تي ٻارهن سئو رپيا خرچ آيو آهي. هيءُ سڀ پليون اُتر سنڌ جي ڪاريگرن ٺاهيون آهن ۽ ڪنهن به يوروپي جي مدد نه ورتي ويئي آهي، فقط جان جيڪب انهن جي نگراني ڪئي آهي....

”ملڪ جي سطح هيٺ مٿي آهي. گهاٽا ۽ واريءَ جون ڊٻون آهن. ان جي پوري ريت ڪا به سروي ٿي نٿي سگهي. پوري سِڌٰ وٺڻ لاءِ ٺيڪيدار هڪ کليل ڏينهن تي، هڪ جاءِ تي پهچي، هڪ وڏي باهه ٻارين ٿا، ان کانپوءِ رستي ٺاهيندڙ ان جي دونهي کان نهارين ٿا ۽ گهاٽي جهنگ ۾ اهڙي ريت رستي کي سنئون وٺي وڃن ٿا. ان کانپوءِ وڻن ۽ ٻوٽن کي صاف ڪن ٿا. هيءُ هڪ اهڙو طريقو آهي، جنهن سان رستو اهڙو ته سنئون نڪري ٿو جو شايد جهنگ ۾ ڪو سروير ڪڍي سگهي ٿو. پلين ۽ رستن جو سڄو ڪم ٺيڪي تي ڪرايو وڃي ٿو ۽ چٽاڀيٽي سان ٿئي ٿو. ميجر جيڪب ڪم جي پڌرائي ڪري ٿو ۽ خواهان ماڻهو اچي ٺيڪي لاءِ گڏ ٿين ٿا.

        ”ڪنهن به ڪم ۾ هن وقت تائين ناڪاميابي نه ٿي آهي، ڪم تڪڙو، سستو ۽ عمدو ٿي رهيو آهي. ڪيترائي ٺيڪيدار اڻپڙه آهن، پر بي علمي هوندي به هو پنهنجي ڪم ۾ نهايت محتاط آهن.........“

        هن انگريز حاڪم جي ديانتداري ۽ حُسن خدمتي جي تعريف ئي ڪرڻي پوي ٿي. هو هڪ اجنبي ملڪ جو حاڪم هو ۽ اجنبي زمين تي هو. مگر سندس سرگرمين کي ڏسي تعجب ٿو ٿئي. جيڪڏهن سندس موازنو سابق حڪمرانن سان ڪيو وڃي ته ندامت کان گردن هيٺ ٿي ويندي. هن کان وڌيڪ هڪ مورخ ٻي ڪهڙي نڪته چيني ڪري سگهي ٿو. بهرحال، فريئر جتي ريلوي لاءِ پاڻ پتوڙيو، اُتي عام رعايا جي فوري ضرورتن کي به نه وساريو.

پوسٽ جون ٽڪيون:

        سر چارلس نيپيئر جي وقت ۾، سنڌ ۾ ٽپال جو سرشتو، اهو ئي قائم رهيو، جو اڳ ۾ موجود هو. فقط اصلاح اها آئي، جو ڪراچيءَ ۾ سرڪاري پوسٽ آفيس کي قائم ڪيو ويو. موجوده پوسٽ جو طريقو انگريزي حڪومت جو يادگار آهي. سنڌ جي وڏن شهرن حيدرآباد، سکر، خيرپور ۽ شڪارپور ۾ پوسٽل رسيور رکيل هئا. جن ۾ خط وڌا ويندا هئا. اهڙيءَ حالت ۾ خط جو خرچ موڪليندڙ جي مٿان پوندو هو ۽ اهو قاصد کي ملندو هو. پوسٽ جي هن طريقه ڪار مان فقط پئسي وارا ئي فائدو وٺي سگهندا هئا، عوام کي ڪو به فائدو حاصل ٿي نٿي سگهيو. اسان سنڌ گزيٽيئر جي هنن لفظن کي وساري نٿا سگهون:(1)

        ”مسٽر فريئر جو بنيادي پوسٽ جو سرشتو، ڪڏهن به وساري نٿا سگهون، ڇو ته هو هندستان ۾ پوسٽ جي ٽڪلين جو پهريون موجد هو. عام خيال هو ته انتظامي سائنس جي لحاظ کان، ٽڪلين جي قيمت جي اڳ ۾ ادائي جو سرشتو، يورپ ۾ ته هلي سگهي ٿو، مگر هندستان ۾ ڪامياب ٿي نه سگهندو.“

        مگر فريئر اڳتي هلي ثابت ڪري ڏيکاريو ته جنهن کي اقتصادي طرح هڪ مشڪل چيز ٿي سمجهيو ويو، اها عمل ۾ اچڻ جهڙي شيءَ هئي. فريئر، سنڌ ۾ پوسٽ جي سلسلي کي سڌارڻ شروع ڪيو. اڳ جو يادن جي رستي ٽپال پهچائي ويندي هئي، ان کي گهوڙن ۽ اَٺن جي رستي پهچائڻ جو طريقو شروع ڪيو ويو. ڏٺو ويو ته حيدرآباد ۽ سکر جي درمياني فاصلي ۾  يارهن ڪلاڪن جي بچت ٿيڻ لڳي ۽ ساڍا ٽي سير وڌيڪ بار کڻڻ ۾ آيو. هن سموري اصلاح ۾ ڪراچي جي پوسٽ ماسٽر مسٽر ڪافي سندس مدد ڪندو رهيو. مسٽر ڪافي جي مشوري سان، فريئر ٺيڪيدارن جي لاءِ هڪ اشتهار نافذ ڪيو ته، پوسٽ جي پهچڻ ۾ دير جي حالت ۾ ٺيڪيدار جي پئسن ۾ هر ڪلاڪ جو معاوضو ڪاٽيو ويندو. پر جيڪڏنهن ٽپال وقت کان اڳ ۾ پهچائي ويندي ته هر ڪلاڪ جي حساب سان ان ۾ معاوضي جو واڌارو ڏنو ويندو. هن طريقي کي ”اسپيڊ مني“ جو نالو ڏنو ويو. اهڙي لالچ جي هوندي، ٽپال جي پهچڻ ۾ جلدائي پيدا ڪئي ويئي. فريئر پنهنجي هڪ خط ۾ ٽپال جي هن رائج ٿيل سرشتي تي، پنهنجي اطمينان جو اظهار ڪري لکي ٿو ته:(1)