قاضي ميان محمد خانواهڻ وارو

قديم زماني کان وٺي ”ساهتيءَ“ جو پرڳڻو علم ۽ عرفان جو مرڪز پئي رهيو آهي. هتان جي خاڪ مان وقت جا ڪيترائي جيد عالم، محدث، مفسر ۽ فقيه پيدا ٿيندا پئي رهيا آهن ۽ اهي هتي ئي ابدي ننڊ ۾ آرامي آهن. ساهتي پرڳڻي ۾ جيڪي عالم، اديب ۽ شاعر ٿي گذريا آهن، انهن مان ”قاضي ميان محمد خانواهڻ وارو“ هڪ وڏو عالم، اديب ۽ شاعر ٿي گذريو آهي. قاضي ميان محمد هڪ درويش صفت، بزرگ صورت، علم جو بحر، فيض جو درياء ۽ سرزمين سنڌ لاءِ فخر جو باعث هو.

قاضي ميان محمد جي نسب جو سلسلو هن ريت آهي: قاضي ميان محمد بن قاضي محمد اشرف بن قاضي ابوالمعالي بن قاضي عبدالواحد بن قاضي نظام الدين بن قاضي عبدالمعالي خالدي قريشي. انهن قاضي صاحبن جا وڏا اصل ۾ عربستان کان  محمد بن قاسم سان گڏجي سنڌ ۾ آيا هئا ۽ ساهتيءَ جي قديم تواريخي شهر ”ڪوٽ راءِ“(1) ۾ اچي سڪونت اختيار ڪيائون. سندن خاص مشغلو عربي زبان جي تعليم ڏيڻ هو. قديم زماني کان وٺي هن گهراڻي جا ڪيترائي خاندان ساهتيءَ جي  مختلف شهرن، جهڙوڪ: بهلاڻي، درٻيلي، ممڙ ۽ خانواهڻ ۾ آباد آهن.

سن 1195هه/ 1781ع ۾ مدد خان پٺاڻ، ميان عبدالنبي ڪلهوڙي جي چـُـرچ تي سنڌ تي ڪاهه ڪري آيو. سندس سپاهه سڄي ملڪ ۾ ڦرلٽ ۽ مانڌاڻ وجهي ڇڏيو. انهيءَ ساڳئي دؤر ۾ ڪوٽڙي ڪبير جو وسندڙ ۽ آباد شهر به پٺاڻن جي لشڪر جي ظلم ۽ ستم کان بچي نه سگهيو. سمورو شهر ڦٽـِـي ڀڙڀانگ ٿي ويو. هتان جا ڪيترائي معزز خاندان هـِـن شهر مان لڏي، ٻين وسندڙ ۽ سلامتيءَ وارن هنڌن تي وڃـي آباد ٿيـا. قاضـي ميان محمد اشرف به پنهنجي اهل ۽ عيال سميت هتان لڏي، ”خان جو واهڻ“ (خانواهڻ) (1) ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي.

قاضي ميان محمد اشرف هڪ وڏو متبحر عالم ۽ درويش هو. سندس مدرسو، ان دؤر ۾ هڪ وڏو علمي ۽ ديني درسگاهه هو. پاڻ خود ان مدرسي ۾ درس ۽ تدريس جو ڪم ڪندو هو. قاضي محمد اشرف ٻه شاديون ڪيون هيون، هڪ ڏاڏي پوٽي ۽ ٻي آدم پوٽي. ڏاڏي پوٽيءَ مان کيس هڪ فرزند قاضي ميان عبدالرحيم(2) نالي ڄائو.آدم پوٽيءَ مان وري کيس ٻه پٽ قاضي ميان محمد ۽ قاضي ميان جان محمد نالي ٿيا.

قاضي ميان محمد سن 1205هه/ 1781ع ۾ ”خانواهڻ“ ۾ ڄائو. پاڻ پنهنجي والد جي زير سايي ابتدائي سنڌي، فارسي ۽ عربيءَ جي تعليم حاصل ڪيائين ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ قرآن مجيد پڻ حفظ ڪيائين. علم جي حصول خاطر، کيس ڪجهه وقت لاءِ ٻين مدرسن ۾ به وڃڻو پيو. عربي ۽ ديني علومن جي تحصيل پنهنجي والد بزرگوار جي مدرسي مان ڪيائين. انهيءَ زماني ۾ خانواهڻ جي ڀرسان ”محبت ديري سيال“ ۾ ميان محمد هاشم سيال (المتوفي: 1843ع) نالي هڪ وڏو عالم هو. جنهن جو مدرسو علمي لحاظ کان گهڻو مشهور هو. مولانا محمد هاشم زهد ۽ ورع، قناعت ۽ توڪل ۾ يگانه روزگار هو. هو عالم باعمل ۽ برڪت جو صاحب هو. قاضي ميان محمد فارغ التحصيل ٿيڻ کان پوءِ، ان مدرسي ۾ درس ۽ تدريس جو مشغلو اختيار ڪيو.

قاضي ميان محمد جي باري ۾، ”تذڪره خاندان قريش“ جو صاحب لکي ٿو:

”هڪ دفعي قاضي ميان محمد جيئن سهتن واري کوهه کان اچي رهيو هو، تيئن سندس نگاهه اوچتو وڃي هڪ حسين عورت تي پيئي. بس يڪ بيڪ انوار الاهيءَ جو نور چمڪيو ۽ عشق مجاز، عشق حقيقيءَ جو ذريعو بنجي ويو. انهيءَ واقعي کان پوءِ، سندس حالت بلڪل بدلجي ويئي ۽ محبوب جي وصال خاطر، ڪيترن پيرن ۽ فقيرن جي درگاهن تي ڀٽڪندو رهيو. آخرڪار، هڪ ولي ڪامل جي ذريعي مجازي ڏاڪڻ اُڪري پار پيو.“(1)

قاضي صاحب انهيءَ دؤر ۾ ڪيترو ئي سنڌي خواه فارسي ڪلام چيو، جنهن ۾ محبوب جي حسن جي ساراهه، ان جو ناز و انداز، ظلم و ستم ۽ پنهنجي دل جي بيقراريءَ جو ذڪر نهايت ئي پـُـرسوز نموني ۾ بيان ڪيو هئائين. افسوس! جو سندس اهو سمورو ڪلام اڄ ناپيد آهي.

قاضي صاحب جو اڪثر وقت ڪتابن جو مطالعي، عالمن ۽ صوفي درويشن سان صحبت ڪرڻ ۽ فقيرن سان پريت ونڊڻ ۾ گذرندو هو. شعر لکڻ ۽ تصوف متعلق فڪر ڪرڻ، سندس خاص شيوو هو. پاڻ نهايت ئي نيڪ سيرت، حليم طبيعت، خوش خلق ۽ علم دوست هو. پاڻ “چنيجن” جي مشهور عالم ۽ محدث، قاضي ميان محمد حسين وٽان هڪ ٻئي پٺيان ٻه شاديون ڪيون هئائين. پهرئين گهر مان کيس ڪوبه اولاد ڪونه ٿيو. البت، پوئين گهر مان کيس ٻه نياڻيون ۽ پنج پــُـٽ ٿيا: قاضي ولي محمد، قاضي علي محمد، قاضي محمد علي، قاضي دوست علي ۽ قاضي حسن علي. انهن سڀني جو اولاد اڄ تائين هلندو پيو اچي. قاضي ميان محمد نوي ورهين جي ڄمار ۾ سن 1294هه/ 1877ع ۾ هن فاني جهان مان رحلت ڪئي. سندس مزار، خانواهڻ جي قديم قبرستان ”پير قراري“ ۾، قاضي ميان خيرمحمد جي قــُـبي جي ڀرسان، سندس وڏي ڀاءُ قاضي ميان عبدالرحيم جي مزار جي اولهه ۾ آهي.

قاضي ميان محمد هڪ متبحر عالم، اديب ۽ شاعر هو. پاڻ متعدد تصنيفات جو صاحب هو. علم طب جي فن تي فارسي زبان ۾ ”طب محمدي“ نالي هڪ ڪتاب لکيو هئائين.”ڪربلا جو قضيو“ جي عنوان سان سندس هڪ ٻي تصنيف آهي، جيڪا سنڌي شعر ”ڪبت“ واري نموني ۾ ٺاهيل آهي. هن ڪتاب ۾ پهرئين محرم الحرام کان وٺي ڏهين تاريخ تائين ڪربلا جي واقعي جي روئداد ڏنل آهي. هيءُ رسالو اٽڪل 35 صفحن تي مشتمل آهي ۽ ابوالحسن جي سنڌي صورتخطيءَ ۾ آهي. انهيءَ کان سواءِ، سندس ٻيا به ڪيترائي سنڌي، فارسي ۽ عربي زبانن ۾ ڪتاب آهن، جيڪي سندس پوين وٽ محفوظ آهن.

قاضي صاحب سنڌي زبان ۾ شعر به چوندو هو. پاڻ ڪافي مداحون، مناجاتون، مناقبا ۽ مولود چيا اٿس. سندس اهو ذخيرو سنڌي ادب جو هڪ انمول شاهڪار آهي. سندس ڪلام مان هڪ مولود شريف نموني طور هتي ڏجي ٿو:

اي هيءُ حال حضور ۾ ڪج اوٺي عجيبن،
نائي نيڻ نياز سين، ٻڌي ٻانهون جيئن ٻانهن.

1.      هيڻن مٿي هٿڙا، ڪريو ٿورا ساڻ شڪن،
چانئٺ تنهنجي يا نبي! آءٌ چـُـميان ساڻ چپن.

2.      سوين سائل سيدا، جي ڪيون آس اچن،
داور تنهنجي در تي، سي لکين لاڳُ لهن.

3.      سـُڻي سڏ لبيڪ جو، ٿا حاجي حج هلن،
طالع وڏا تن جا، جي ٿا روضي پاڪ رسن.

4.      دلبر تنهنجا دائما، ٿا پل پل پـُور پون،
مل ته مشتاقن کي، وِسرِي وهم وڃن.

5.      پوريون پينوءَ جون ڪريو، جيڪي مدائون من،
”محمد“ چوي يا مصطفيٰ! ساڻ قادر جي ڪرمن.(2)

*

حوالا

(1) قاضي نور الله بهلاڻيءَ وارو: ”تذڪره خاندان قريش“(قلمي فارسي)، ضميمو پهريون

(2) قاضي عبدالخالق ممڙائي: ”بياض محمد فقير“ (قلمي)

*

         (ماهوار”الرحيم“ حيدرآباد سنڌ، فيبروري 1968ع)

آخوند ميان فيض محمد روهڙيءَ وارو

روهڙيءَ جو شهر، قديم زماني کان وٺي علم ۽ ادب جو مرڪز، حــُـسن ۽ مجاز جو گهر رهيو آهي. روهڙيءَ جي قدرتي ۽ فطرتي حــُـسن ۾ ڪشس ۽ دلڪشي رهندي آئي آهي. هن شهر جي باري ۾ فقير ميان علي بخش ”ڪمتر“ (1) ڪهڙو نه سچ چيو آهي:

عجائب آهي روهڙيءَ جو شهر، درياء جي ڀر تي،
رجسٽر ۾ حسن جي، نانءُ آيس پهرئين نمبر تي.
هلي ٿي عاشقي هڪڙي طرف، ٻئي طرف معشوقي،
اُڃيا عشاق اُتِ آهن، ڪناري حوض ڪوثر تي ...الخ

روهڙيءَ جو شهر، قديم زماني کان وٺي صوفي درويشن، پيرن ۽ فقيرن جو آستان پئي رهيو آهي. هن شهر جي سرزمين ڏاڍي مردم خيز آهي. هتان جي خاڪ جي ذرڙن مان وقت جا ڪيترائي املهه ماڻڪ پيدا ٿيا. ڪو وقت هو، جو جڏهن روهڙيءَ جو هر گهر ”خانه علم“ ۽ هر مجلس ”بزم ادب“ هوندو هو، ليڪن هاڻي اهي علمي محفلون ۽ مجلسون اُجڙي ويون آهن. قديم زماني جي عالمن، اديبن، شاعرن، صوفين ۽ نظرباز دلبرن جا تفصيلي احوالَ، سندن پونيرن کي به معلوم نه آهن. اسان هتي روهڙيءَ جي هڪ اهڙي گمنام اديب ۽ شاعر جو احوال پيش ڪيون ٿا، جو پنهنجي وقت جو هڪ نيڪ نام شخص ٿي گذريوآهي. فارسي ۽ سنڌي زبان جي اُن باڪمال اديب ۽ شاعر جو نالو آهي، آخوند ميان فيض محمد. سندس تعلق، روهڙيءَ جي ”آخوند“ گهراڻي سان هو. آخوند ميان فيض محمد کي پنهنجي وقت ۾ ”روهڙيءَ جو سعدي“ به ڪري چوندا هئا.

آخوند فيض محمد جو خانداني پس منظر:

آخوند ميان فيض محمد جي خانداني حالات جي باري ۾، سنڌ جي ڪنهن به مؤرخ يا تذڪره نگار ڪوبه احوال نه ڏنو آهي. سنڌ جا اڪثر تذڪرا ، آخوند صاحب جي احوال کان خالي نظر اچن ٿا. سنڌ جي پوئين دؤر جي تذڪره نويسن، جهڙوڪ: مولانا دين محمد وفائي ۽ پروفيسر لطف الله بدويءَ پڻ هن اديب ۽ شاعر کي پنهنجن تذڪرن ۾ نظر انداز ڪيو آهي. پروفيسر گل محمد گلاڻي، روهڙيءَ ۾ ڪافي وقت رهيو ۽ ”تذڪره شعراء روهڙي“ نالي هڪ ڪتاب تاليف ڪيائين. افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته هن صاحب به پنهنجي تذڪري ۾ آخوند ميان فيض محمد کي ڪنهن به طرح سان ياد نه ڪيو آهي. ساڳيءَ طرح، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيءَ جو ”تذڪره شعراءِ سکر“ پڻ هن بي بدل شاعر ۽ اديب جي احوال کان خالي ڏسڻ ۾ اچي ٿو.

آخوند ميان فيض محمد کي هڪ شاعر جي حيثيت ۾، سڀ کان پهريائين محترم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي هڪ مضمون ”مرتضائيءَ جو ديوان“ (1) ۾ نروار ڪيو آهي.(1) سيد غلام مرتضيٰ شاهه ”مرتضائي“ ٺٽويءَ پنهنجي هڪ غزل ۾، پنهنجي دؤر جي ڪيترن همعصر شاعرن کي سندن نالي يا تخلص سان ياد ڪيوآهي.”مرتضائي“ ٺٽويءَ، اُن غزل ۾ ايڪٽيهين نمبر تي آخوند ميان فيض محمد روهڙيءَ واري(2) جو نالو ڳڻايوآهي. اسان جي خيال موجب، ”مرتضائي ٺٽوي اهو پهريون شخص آهي، جنهن آخوند صاحب کي هڪ شاعر جي حيثيت سان ياد ڪري، سندس نالي جي نشاهدي ڪئي آهي.

آخوند ميان فيض محمد، ”ناله راز“ نالي هڪ فارسي ڪتاب لکيو آهي، جنهن ۾ هــُـن پنهنجي حياتيءَ جو غمزده احوال ۽ پنهنجي خاندان جو مختصر تذڪرو بيان ڪيو آهي. آخوند صاحب پنهنجي خاندان جي متعلق لکي ٿو:

”پنهنجي والدين کان ٻڌو اٿم ته اسان جو وڏو ڏاڏو يا سڀ کان پهريون بزرگ، شيخ دين محمد نالي هڪ نئون مسلمان هو. هو اصل ۾ روهڙي شهر جو هندو هو. هن بزرگ پنهنجي والده سان گڏ اسلام قبول ڪيو هو.“(2)

آخوند صاحب جي انهيءَ مٿئين عبارت مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته پاڻ تاڃي پيٽي سنڌي هو. سندس وڏو ڏاڏو پهريائين هندو ڌرم جو پوئلڳ هو، ليڪن آخوند صاحب سندس اصل هندڪو نالو ڪونه ڄاڻايو آهي. شيخ دين محمد کي مذهب تبديل ڪرڻ کان پوءِ، جيڪي دنيوي تڪليفون ۽ مشڪلاتون درپيش آيون، تن متعلق آخوند صاحب لکي ٿو:

”انهيءَ سلسلي ۾ جيڪي ڏک ڏاکڙا ۽ مشڪلاتون درپيش اينديون آهن، يعني مٽن مائٽن جي جدائي، روزگار جي تنگي، فقر فاقو وغيره، شيخ دين محمد ۽ سندس والده اهي سڀ تڪليفون دين محمديءَ خاطر، سچيءَ دل سان، همت ۽ بهادريءَ سان برداشت ڪيون.“(3)

شيخ دين محمد مسلمان ٿيڻ کان اڳ ۾، ڪنهن به قسم جي تعليم ڪانه پـِـرائي هئي. مگر اسلام جي دائري ۾ اچڻ کان پوءِ، کيس ديني تعليم پرائڻ جو شوق دامنگير رهيو. انهيءَ سلسلي ۾ هن ڏاڍيون رياضتون ڪيون ۽ ڪشالا ڪڍيا، ته جيئن کيس ديني واقفيت حاصل ٿئي. ان باري ۾ آخوند ميان فيض محمد لکي ٿو:

”شيخ دين محمد تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ روهڙيءَ جي درگاهه وار مبارڪ تي وڃي، ڏاڍيون عاجزيون ۽ نيزاريون ڪندو هو ۽ حضور نبي اڪرم صلي الله عليه وسلم جن جي شان مبارڪ ۾ مولود ۽ مداحون پڙهندو هو. آخرڪار، روهڙيءَ جي ڀرسان ديهه ”ڇهار لياريءَ“ جي هڪ ڪامل درويش ۽ مجذوب، عمر نانگي (؟) جي ذريعي ديني ۽ دنيوي تعليم سان گڏ روحاني تعليم جو بهرو حاصل ٿيس. هن درويش جي دعا سان شيخ دين محمد جي اندر جي ڪـَـلـِـي کــُـلي پيئي ۽ پاڻ سڀني علمن ۾ يگانه روزگار عالم بڻجي پيو.“(4)

شيخ دين محمد ان کان پوءِ ديهه ”ڇهار لياري“ جي هڪ ڳوٺ جي مسجد شريف جو پيش امام ٿي رهيو ۽ اُتي ديني مدرسو پڻ کوليائين، جنهن ۾ طالبن کي قرآن پاڪ ۽ ديني علمن جو درس ڏيڻ لڳو. ان ڳوٺ جو زميندار، ”ڌاريجا“ قوم جو هو. هن ”مغل“ قوم مان شيخ دين محمد جي شادي ڪرائي. شادي ڪرڻ کان پوءِ شيخ صاحب ٻيهر روهڙيءَ ۾ اچي رهيو. کيس ان گهر واريءَ مان ڪافي اولاد ٿيو، جو روهڙيءَ ۾ وڌيو“ ويجهيو. آخوند ميان فيض محمد جي قول موجب، شيخ دين محمد جي يارهينءَ پشت مان سندس حقيقي جد امجد شيخ محمد اڪرم هو.(5) آخوند صاحب، شيخ محمد اڪرم جي والد جو نالو ڪونه ڄاڻايو آهي.

آخوند فيض محمد جي ڏاڏي، شيخ محمد اڪرم جو روهڙيءَ جي مشهور ”خالدي قاضين واري مسجد“(1) ۾ ديني مدرسو قائم ٿيل هو. انهيءَ مدرسي ۾ قاضي ميان فيض الله(2) ۽ قاضي ميان جان محمد(3) وٽانئس ديني علمن جي تحصيل حاصل ڪئي. شيخ محمد اڪرم پنهنجي سموري حياتي، انهيءَ مسجد شريف جي حجري ۾، زهد ۽ عبادت،درس ۽ تدريس ۾ پوري ڪئي. شيخ محمد اڪرم هن خاندان جو پهريون بزرگ آهي، جو ”آخوند“ جي نالي سان سڏجڻ لڳو ۽ کانئس پوءِ سندس سمورو خاندان ”آخوند“ ڪري سڏجڻ ۾ آيو. شيخ صاحب کي ستر ورهين جي ڄمار تائين صرف چار نياڻيون ٿيون ۽ کيس نرينو اولاد ڪونه ٿيو. آخر، خداوند تعاليٰ کيس وڏيءَ عمر ۾ پٽ جي اولاد سان نوازيو ۽ اُن جو نالو فتح محمد رکيائين، جو پوءِ ”آخوند فتح محمد“ جي نالي سان سڏجڻ لڳو. شيخ محمد اڪرم قريباً هڪ سئو ورهين جي ڄمار ۾ سن 1233هه/ 1818ع ۾ وفات ڪئي.(6)

آخوند فتح محمد:

آخوند فتح محمد بن شيخ محمد اڪرم سن 1205هه/ 1791ع ۾ ڄائو. آخوند صاحب جنهن زماني ۾ هن دنيا ۾ اک کولي،ان وقت سنڌ ۾ڪلهوڙن جي اقتدار جي روشن شمع گـُـل ٿي چڪي هئي ۽ سنڌ ۾ ٽالپرن جي حڪمرانيءَ جو دؤر هو. جيئن ته سندس والد خود هڪ وڏو عالم ۽ صاحب بصيرت بزرگ هو، ان ڪري هـُـن پنهنجي فرزند کي روهڙيءَ جي وڏن عالمن جي زير نگرانيءَ ان وقت جي مروج تعليم ڏياري. آخوند ميان فتح محمد پنهنجي دؤر جو هڪ وڏو عالم ۽ فاضل شخص هو. علم طب، رياضي، ابجد، نجوم ۽ تعويذات جي علمن ۾ وڏي مهارت رکندڙ هو. آخوند صاحب پنهنجي سموري حياتي درس ۽ تدريس جي مشغلي ۾ گذاري. روهڙيءَ جا ماڻهو کيس عزت ۽ احترام وچان ”وڏو آخوند“ ڪري چوندا ها.

آخوند ميان فتح محمد جو روهڙي شهر ۾ مدرسو هو. پاڻ ان مدرسي ۾ ديني علمن جو درس ڏيندو هو. روهڙي شهر جا مسلمان خواه هندو، وٽس مروج سنڌي ۽ فارسي پڙهندا هئا. سندس شاگردن جو حلقو وسيع هو. روهڙيءَ جي هندن مان صوفي پارو شاهه(1)، آخوند صاحب وٽان فارسي علمن جو درس ورتو هو. (7) آخوند فتح محمد نهايت ئي نيڪ نفس، انصاف پسند، حيا ۽ تقويٰ جو صاحب هو. آخوند صاحب ”نقشبندي“ طريقي ۾ شيخ نظام الدين سرهندي رحه(2) جو مريد هو. پاڻ انهيءَ بزرگ جي هٿ تي طريقت جون سڀئي منزلون طيءِ ڪيون هئائين.(8) آخوند فتح محمد 13- محرم الحرام 1286هه/ 25- اپريل 1869ع تي هن فاني جهان مان رحلت ڪئي (9) ۽ ”آخوندن جي قبرستان“(3) ۾ مدفون ٿيو.

آخوند فيض محمد جو جنم:

آخوند فتح محمد، روهڙيءَ جي مشهور عالم ۽ بزرگ مولوي محمد سعيد ڀـُـٽي(1) جي وڏي نياڻيءَ، غلام فاطمه سان شادي ڪئي، جنهن مان کيس ٽي نياڻيون ۽ ٻه پٽ ٿيا. ليڪن، اهي سڀ ننڍڙي هوندي ئي فوت ٿي ويا. اولاد جي فوت ٿيڻ ڪري، آخوند صاحب ڏاڍو غمگين رهڻ لڳو ۽ اڪثر رئيس مَسو خان جي مشهور باغ، ”مَسـُو باغ“ ۾ اڪيلائيءَ ۾ رهندو هو. انهيءَ دوران پاڻ روهڙيءَ جي ”گلال“ (ڪـُـنڀر) قوم جي هڪ نيڪ سيرت ۽ خوبصورت عورت جي زلفن جو اسير ٿي پيو ۽ نيٺ هن سان عقد ڪيائين. آخوند صاحب جي اها گهرواري، هڪ نياڻيءَ کي جنم ڏيئي، وفات ڪري ويئي. ڪجهه وقت کان پوءِ اها نياڻي به رحلت  ڪري ويئي. ان بعد، آخوند فتح محمد کي پهرئين گهرواريءَ مان هڪ نياڻي ڄائي ۽ ان کان پوءِ کيس هڪ فرزند ڄائو، جنهن جو نالو ”فيض محمد“ رکيو ويو.

”ناله راز“ جي مطالعي مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته آخوند ميان فيض محمد، شعبان المعظم 1244هه/ فيبروري 1829ع ۾ اربع جي ڏينهن تولد ٿيو. سندس ڄمڻ جي تاريخ ”اميدوار فيض محمد“ مان نڪري ٿي.(10) انهيءَ سلسلي ۾ آخوند ميان فيض محمد لکي ٿو:

”مخفي نه رهي ته هيءُ راقم، الله تعاليٰ جي حڪم سان، شعبان مهيني جي اربع ڏينهن سن 1244هه ۾ ڄائو. والدين جي گهر ۾ تمام گهڻي خوشي ٿي. درويشن ۽ الله وارن فقيرن کي نذر نياز ڏنو ويو ۽ دعائون گهرايون ويون.“(11)

تعليم ۽ تربيت:

آخوند ميان فيض محمد پنهنجي ابتدائي زندگيءَ جو احوال بيان ڪندي لکي ٿو:

”ڏهه سال ته ائين ئي بي خبريءَ ۾ پورا ٿي ويا. چوڏهن سالن جي عمر ۾ والد صاحب، شيخ وريي فقير وٽ موچڪي ڪم سکڻ لاءِ ڇڏيو ۽ اهو ڪم استاد جي عنايت ۽ مهربانيءَ سان، ٻن ورهين ۾ سکي ڀـَـڙُ ٿي ويس.“(12)

انهيءَ وقت آخوند ميان فيض محمد جي عمر سورهن ورهين جي لڳ ڀڳ هئي، جنهن جو اشارو آخوند صاحب ”ناله راز“ ۾ پڻ ڏنو آهي. اهو زمانو سنڌ جي ٽالپر حڪمرانن ۽ انگريزن درميان سياسي ڪشمڪش جو دؤر هو. جلدئي انگريزن فريب ۽ مڪاريءَ سان، ٽالپرن جي حڪومت جو خاتمو آڻي، سنڌ تي قبضو ڪري ورتو.

آخوند فتح محمد پنهنجي فرزند ميان فيض محمد کي موچڪي ڌنڌي سکڻ کان پوءِ، عربي ۽ فارسي پڙهڻ لاءِ روهڙيءَ جي هڪ مدرسي ۾ ڇڏيو. آخوند ميان فيض محمد پنهنجي تعليم جي باري ۾ڪوبه تفصيلي احوال نه ڏنو آهي. البت ،”ناله راز“ جي مطالعي مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ عربي، فارسي ۽ ديني علمن سان گڏ علم رياضي، رمل ۽ نجوم، جفر، ابجد، صرف و نحو، تواريخ ۽ جاگرافي وغيره ۾ وڏي مهارت حاصل ڪئي هئائين. انهن علمن سان گڏ کيس سنڌي ۽ فارسي ، نظم خواه نثر ۾ پڻ وڏو عبور حاصل هو. پاڻ خوش نويسيءَ جي فن ۾ پڻ وڏي ڪماليت رکندڙ هو. خط نسخ ۽ نستعليق ۾ وقت جو بينظير استاد هو. کيس انگريزي زبان جي به چڱي خاصي ڄاڻ هئي.(13).

ملازمت ۽ معاش:

آخوند ميان فيض محمد تعليم جي فراغت کان پوءِ، درس ۽ تدريس جو مشغلو اختيار ڪيو. سڀ کان پهريائين مختلف جاين تي خانگي طور پڙهائڻ جو ڪم ڪيائين. 7 - رمضان المبارڪ 1267هه/ 6- جولاءِ 1851ع تي روهڙيءَ جي ويجهو،وڏيري جانب ڌاريجي جي پـُـٽ، ميان الهڏني ڌاريجي کي مروج سنڌي ۽ فارسيءَ جي تعليم ڏيڻ لاءِ، سندن ڳوٺ ۾ وڃي رهيو. پوري هڪ سال کان پوءِ اها ملازمت ڇڏي، روهڙيءَ جي ”ڪوٽ مير يعقوب عليءَ“ ۾ سيد مشتاق علي شاهه(1) بن سيد امير بخش شاهه رضويءَ کي تعليم ڏيڻ لاءِ، ڇهن روپين جي پگهار سان استاد ٿي رهيو.سنڌ ۾ اهو زمانو، انگريزن جي  حڪومت جو شروعاتي دؤر هو. انگريزن پنهنجي دؤر ۾ سنڌ اندر ڪيترن ئي قسمن جا نوان انتظامي سڌارا ۽ ترقياتي ڪم شروع ڪيا. ان دؤر ۾، ٽپال کاتي جو سرشتو به باقاعدي شروع ٿيو. آخوند ميان فيض محمد خانگي نوڪري ڇڏي، روهڙيءَ جي پوسٽ آفيس ۾ ”چالان نويس“ مقرر ٿيو. ڪجهه وقت کان پوءِ اها نوڪري ڇڏي ڏنائين. ان بعد، روهڙيءَ بندر تي ”ناڪي منشي“ مقرر ٿيو.(14)

”ناله راز“ مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته آخوند صاحب جا انگريز عملدارن، جهڙوڪ: سر بارٽل فريئر، ميجر گولڊ اسمٿ ۽ آر - ڪــُـوپر وغيره سان سٺا دوستانه تعلقات قائم هئا. سر بارٽل فريئر، آخوند صاحب جي علميت ۽ انشاپردازيءَ کان ڏاڍو متاثر هو. سن 1855ع ۾ سندس ئي سفارش سان کيس ناڪي منشيءَ جي عهدي تان بدلي ڪري، روهڙي شهر ۾ نئين قائم ڪيل سنڌي پرائمري اسڪول جو هيڊماستر ڪري رکيو ويو ۽ آخر ۾ پاڻ انهيءَ عهدي تان پينشن تي لٿو(1).(15) ملازمت دوران خواه پينشن تي لهڻ کان پوءِ به انگريزن عملدارن سان سندس خوشگوار تعلقات قائم رهيا، جنهن جي تصديق ”ناله راز“ مان ملي ٿي. سرڪاري ملازمت کان پوءِ، روهڙي شهر ۾ ”چاندني چوڪ“ کان اتر ويندڙ گهٽيءَ ۾ مڪتب کوليائين. ڪجهه وقت روهڙيءَ جي سول ڪورٽ جي ڀرسان  ”عريضي نويسيءَ“ جو ڪم به ڪيائين. هڪ انگريز مئجسٽريٽ کيس اهڙو سرٽيفڪيٽ به ڏنو هو.

طريقت جو سلسلو:

آخوند ميان فيض محمد پنهنجن وڏن بزرگن وانگر پهريائين ”نقشبندي“ طريقي جي سلسلي سان منسلڪ هو، پر پوءِ پاڻ درگاهه حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي سجاده نشين، پير ميان مدد علي شاهه جي مريدي اختيار ڪيائين. آخوند صاحب پنهنجي ڪلام ۾ ڪيترين ئي جاين تي پنهنجي روحاني رهبر ۽ مرشد جي مدح سرائي ڪئي آهي. ”ناله راز“ جي مطالعي مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته سندس والدين اهل سنت هئا ۽ ”نقشبندي“ طريقي جا پيرو هئا. اهڙيءَ طرح، پاڻ به انهيءَ طريقي تي هلندڙ هو. پر ان سان گڏ، اهل بيتن سان به کيس وڏي عقيدت هئي. پاڻ کي هميشه جاءِ بجاءِ ”خادم اهل بيت“ ڪري لکيو اٿائين، مثلاً: ”ناله راز“ ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو:

”اسان پنهنجو ڪم، خداوند ڪارساز جي حوالي ڪيو. اسان کي ڇو غم ڪرڻ گهرجي، جڏهن ته اسان جا سفارشي حضرت نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم ۽ حضرت علي پاڪ آهن. اسان جو سڀ ڪم ساقيِ ڪوثر جي حوالي آهي.“(16)

شادي ۽ اولاد:

آخوند ميان فيض محمد پنهنجي شاديءَ جي باري ۾ لکي ٿو ته سندس نينهن جو ناتو، روهڙي شهر جي هڪ نهايت خوبصورت عورت سان ٿي ويو. ان عورت جو نالو”ڪوڙي“ هو ۽ هن جا مائٽ شهر ۾ ڪاسائڪو ڌنڌو ڪندا هئا. آخوند صاحب ان عورت جي محبت ۾ پوريءَ طرح ڦاسجي ويو هو. آخوند صاحب کي پنهنجن عزيزن ۽ دوستن ڏاڍو سمجهايو ته اها عورت نڀاڳي ۽ بدبخت آهي ۽ اوهان جي لائق نه آهي، مگر مٿس ڪنهن به نصيحت جو ڪوبه اثر ڪونه ٿيو. آخوند صاحب ان ڳالهه جو ذڪر ڪندي، ”ناله راز“ ۾ لکي ٿو:

”مسمات ڪوڙي، ذات ڪاسائڻ سان نينهن جو ناتو ٿي ويو. پهاڪوآهي ته جڏهن تقدير ايندي آهي، ته اکيون انڌيون ٿي پونديون آهن. سڀني عزيزن، قريبن ۽ دوستن چيو ته اها عورت بدبخت، نڀاڳي ۽ مڪار آهي، پر لکئي تي لک لعنت آهي. ان ڪري منهنجي والدين مجبور ٿي ، اُن عورت سان منهنجو نڪاح ڪرايو. جيتوڻيڪ انهن کي خبر هئي، ته اها عورت فائدي بجاءِ نقصان ڏيندي.“(17)

شادي ڪرڻ کان پوءِ، آخوند ميان فيض محمد جو اُن عورت سان نباهه ٿي نه سگهيو. آخرڪار، آخوند صاحب ان عورت کي طلاق ڏيئي، پنهنجي جان آزاد ڪرائي. آخوند صاحب کي انهيءَ گهرواريءَ مان نرينو اولاد ڪونه ٿيو. پاڻ پنهنجي اولاد جي سلسلي ۾، ڪن نياڻين جي ڄم ۽ وفات جون تاريخون ”ناله راز“ ۾ ڏنيون اٿائين:

”تاريخ 14- ذوالقعد 1272هه/ 17- جولاءِ 1856ع، خميس جي رات سومهڻيءَ جي نماز مهل، حليمان عرف جان بيبي ڄائي ۽ 3- ربيع الثاني 1284هه/4 آگسٽ 1867ع تي وفات ڪري ويئي.

- 16- محرم الحرام 1279هه/14- جولاءِ 1862ع، صبح جو ڏهين بجي صاحب خاتون ڄائي ۽ 2 - ربيع الثاني 1284هه/ 3 - آگسٽ 1867ع تي وفات ڪري ويئي.

- 27- رجب المرجب 1281هه/ 26- ڊسمبر 1864ع، آچر ڏينهن دولت خاتون ڄائي ۽ 29- ربيع الثاني 1284هه/ 30-آگسٽ 1867ع تي وفات ڪري ويئي.“(18) (1)

انهن ٽن نياڻين جي ڄم ۽ وفات جي تاريخن بيان ڪرڻ کان پوءِ، آخوند ميان فيض محمد پنهنجي ٻيو نمبر نياڻيءَ، بيبي حرمت خاتون عرف بهار خاتون جو احوال ڏنوآهي. آخوند صاحب کي انهيءَ نياڻيءَ سان ڏاڍو پيار هو. بيبي بهار خاتون، آخوند صاحب سان زندگيءَ جي آخرين گهڙين تائين گڏ رهي ۽ پيرسنيءَ ۾ سندس ڏاڍي خدمت ڪيائين. آخوند صاحب  پنهنجي انهيءَ نياڻيءَ جي شادي، روهڙيءَ جي مشهور ”باکرو قاضي“ خاندان جي قاضي ميان غلام حسين(1) سان ڪرائي هئي. آخوند صاحب پنهنجي انهيءَ نياڻي جي متعلق لکي ٿو:

”الله تعاليٰ چار نياڻيون عطا ڪيون، جن مان ٽي فوت ٿي ويون، باقي هڪ ٻيو نمبر نياڻي حال حيات آهي. اُن نياڻيءَ جو نالو حـُـرمت خاتون عرف بهار خاتون آهي ۽ قاضي ميان غلام حسين جي گهرواري آهي. الله تعاليٰ سندس حياتي ۽ اولاد ۾ برڪت وجهي! امڙ (المتوفي: 20- رمضان المبارڪ 1290هه/11 نومبر 1873ع، عمر اٽڪل 82 ورهيه) ۽ ڀيڻ(2) جي رحلت ڪرڻ کان پوءِ، منهنجي نياڻي ۽ قاضي غلام حسين جي والده ماني ٽــُـڪر ڏينديون آهن. پٽ جي بجاءِ نياڻي آهي.“(19)

جيئن ته هيءَ دنيا ڏکن ۽ ڏاکڙن جو گهر آهي. هن دنيا ۾ اهو وڻ ئي نه آهي، جنهن کي زماني جي هوا نه لوڏيو هجي! آخوند ميان فيض محمد کي پنهنجن ويجهن عزيزن، مٽن مائٽن ۽ يارن دوستن ڏاڍو ستايو هو. پاڻ ”ناله راز“ ۾ لکي ٿو:

”نياڻيءَ کان سواءِ ٻيو ڪوبه وارث ڪونهي. نه گهرواري، نه دوست، نه پنهنجو عزيز، جنهن سان ويهي دل وندرايان. ان ڪري پنهنجي اندر جو احوال يادگار طور ’ناله راز‘ جي عنوان سان لکان ٿو، ته من ڪو  منهنجو هيءُ داستان پڙهي نصيحت وارو ٿئي، ته الله تعاليٰ کان سواءِ هن دنيا ۾ ٻي ڪابه شيءِ بقادار ۽ وفادار نه آهي. جيئن مون کي منهنجي مرشد نصيحت ڪندي فرمايو ته بغير ياد خدا هرچه هست برباد است، يعني: الله تعاليٰ جي ذڪر کان سواءِ ٻيو سڀ اجايو ۽ فاني آهي.“(20)

وفات:

آخوند ميان فيض محمد جي حياتيءَ جا پويان ڏينهن، دنيا جي ڏُکن ۽ ڏوجهرن، عزيزن جي وڇوڙي ۽ بيمارين جي تڪليفن ۾ گذاريا. پاڻ ان ڳالهه جو اشارو ڏيندي، ”ناله راز“ ۾ لکي ٿو:

”والدين، ڀيڻ ۽ ٽن نياڻين جي فوت ٿيڻ کان پو”، گهر ۾ اڪيلو، ڏُکايل ۽ غمگين رهڻ لڳس. ڪڏهن ڪڏهن والد بزرگوار جي اوطاق تي وڃي، ســَـوَ ڏُکن سان بي يارو مددگار، توڪل علي الله، يتيمن ۽ مسڪينن وانگر رهندو آهيان. نه دوست، نه شاگرد-- سڀ اندر جا ڪارا، ظالم ۽ بي وفا آهن.“ (21)

ان عبارت مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اهي واقعات ۽ اهڃاڻ سندس زندگيءَ جي آخرين دؤر، يعني سن 1300هه/1883ع جي لڳ ڀڳ جا آهن. انهن مٿين حقيقتن هوندي به آخوند صاحب علمي مشغولي، شعر و سخن، تصنيف ۽ تاليف کان منهن نه موڙيو ۽ پنهنجي علمي ڪم ۾ مشغول رهيو. انهيءَ ڏکن ڀري زندگيءَ ۾، اها ئي ته سندس وندر ۽ ورونهن باقي وڃي رهي هئي!

آخوند صاحب جي وفات جي تاريخ ۽ سن وغيره معلوم ٿي نه سگهيو آهي. پاڻ ابجد جي حساب جو وڏو ماهر هو. تاريخي مادن ڪڍڻ ۾ به پنهنجي وقت جو وڏو ڄاڻو هو ۽ ڪيترن ئي شاعرن جي وفات جا تاريخي مادا ڪڍيا هئائين. پاڻ پنهنجي وفات جي ماده تاريخ جي باري ۾ لکي ٿو:

”آءٌ چاهيان ٿو ته پنهنجن عزيزن جي وفات جي تاريخن لکڻ سان گڏ، جيڪر پنهنجي وفات جي تاريخ به لکان! پر جيئن ته اهڙو اظهار، يعني: مرڻ کان اڳ ۾ پنهنجي وفات جو ٻڌائڻ شريعت جي منع آهي. انهيءَ ڪري، شريعت محمديءَ جو لحاظ رکي، پنهنجي وفات جي تاريخ ٻڌائڻ ۽ لکڻ کان هٿ جهليان ٿو ۽ الله تعاليٰ جي ذات ۽ فضل ڏانهن، صبر ۽ شڪر سان متوجهه ٿيان ٿو.“(22)

چوڻ ۾ اچي ٿو ته آخوند صاحب پنهنجي همراز دوست، قاضي ميان محمد بخش”عاجز“(1) جي هنج ۾ وفات ڪئي هئي. آخوند صاحب وفات کان اڳ ۾، پنهنجن ڪتابن جي هڪ ڀريل پيتي پڻ قاضي صاحب جي حوالي ڪئي هئي. هڪ اندازي موجب، آخوند ميان فيض محمد سن 1903ع ڌاري هن فاني جهان مان رحلت ڪئي! آخوند صاحب پنهنجي حياتيءَ ۾ پنهنجي قبر جي باري ۾ چيو هو:

بر مزارِ من مزاريد، اي عزيزان زينهار،
طالبِ حق خود بخود، خوابيد در دارالقرار.
تن بخاک و جان بکاخ - لامکان موجود حق،
تو نمي بيني ولي مي بينمت ليل و نهار.

(يعني: اي عزيزو! منهنجي مزار تي نه رُئو، جو حق جو طالب دائمي آرام واريءَ جاءِ تي جاڳيل آهي. سندس جسم خاڪ ۾ ، مگر روح لامڪاني محل ۾ حقي موجود آهي. تون مون کي نه ٿو ڏسين، پر مان توکي ڏينهن رات پيو ڏسان.)

آخوند صاحب نهايت ئي بردبار ۽ ڌيرج وارو انسان هو. سيرت ۽ صورت جو به سهڻو هو. پاڻ هميشه اورچ ٿي رهيو. زندگيءَ ۾ ڪنهن سان به ٻاڙو نه ٻوليائين. هر ڪنهن سان نرميءَ ۽ همدرديءَ سان پيش ايندو هو.

آخوند فيض محمد جو علمي ورثو:

آخوند ميان فيض محمد جو دؤر، ڏيهي حاڪمن جي حڪومت جي خاتمي ۽ پرڏيهي حڪمرانن جي اقتدار جو شروعاتي دؤر هو. سياسي لحاظ کان اهو غلاميءَ جو دؤر هو، ليڪن علمي ۽ ثقافت جي لحاظ کان روشن ۽ خوشگوار هو. روهڙي شهر جو هر هڪ گهراڻو، علم جو مرڪز ۽ منبع هو. هتان جي هر هڪ علم دوست جي اوطاق علم جو مرڪز هئي. اُن زماني ۾ روهڙيءَ ۾ ڪيترائي بلند پايي جا شاعر موجود هئا. آخوند ميان فيض محمد کي ڪيترن اهڙن همعصر شاعرن جون علمي محفلون ۽ مجلسون نصيب ٿيون. آخوند صاحب سنڌ جي بلند مرتبي وارن شاعرن مان هڪ هو. سندس تخلص ”فيض محمد“ يا ”فيض“ هو. هن فارسي، سنڌي، سرائيڪي ۽ اردو ٻولين ۾ ڪلام چيو آهي. سندس فارسي ڪلام ايتري قدر پختو ۽ سنجيدو آهي، جو جيڪڏهن ڪو غير سنڌي پڙهندو ته ائين محسوس ڪري نه  سگهندو، ته هيءُ شعر ڪنهن سنڌي شاعر جو چيل آهي! سندس فارسي غزل ۾ شاعراڻيون صلاحيتون موجود آهن.

جيتري قدر آخوند صاحب جي شاعراڻي فني مقام جو تعلق آهي، افسوس آهي ته اڄ تائين ڪنهن به نقاد، اُن جو علمي ۽ فني لحاظ سان تنقيدي جائزو  نه ورتو آهي. آخوند صاحب هر نموني جي اصنافِ سخن ۾ رنگين ۽ دِلنشين، فڪر انگيز ۽ رقت خيز، چـُـست ۽ برمهل، پـُـخته ۽ شسته ڪلام چيو آهي. سندس ڪلام ۾ ذوق جماليات جي لطيف کان لطيف خيالات، واردات، ڪيفيت ۽ زندگيءَ جو عڪس نظر اچي ٿو.آخوند صاحب فارسي غزل کان علاوه سنڌي ڪلاسيڪي اصناف، يعني: بيت ۽ ڪافي تي به طبع آزمائي ڪئي آهي. سندس ڪلام ۾ زبان جي سلاست ۽ روانيءَ سان گڏ، بيان جي رنگيني ۽ شيريني پڻ آهي. سندس شاعري تصنع ۽ تڪلف کان پاڪ آهي.

آخوند صاحب جي ڪلام ۾ تصوف جي چاشني، هجر ۽ وصال، عشق ۽ جذب جا دلڪش نمونا ملن ٿا. سندس ڪلام ۾ عشق ۽ محبت جي پاڪيزگي ۽ جذبن جي فراواني آهي. هن نعتيه ڪلام پڻ چيو آهي، جنهن ۾ سوز، درد، فراق ۽ اشتياق جي تصوير آهي. سندس نعتيه ڪلام فارسي، سنڌي ۽ سرائڪي زبانن ۾ ملي ٿو.

آخوند ميان فيض محمد ابجد جي فن تي مهارت رکندڙ هو. سندس زماني ۾ جيڪي به اهم تواريخي واقعا ٿيا، انهن تي تاريخي قطعا چيا هئائين. پنهنجي همعصر شاعرن، اديبن، عالمن ۽ نامور شخصيتن جي وفات جا تاريخي مادا پڻ ڪڍيا هئائين. سنڌي شاعرن، تاريخ گوئيءَ جي فن ۾ فارسي شاعرن جي تقليد ڪندي، کانئن وڌيڪ قابليت جا جوهر ڏيکاريا آهن. آخوند صاحب به انهيءَ ڏس ۾ نوان تجربا ڪيا آهن. مثلاً: ڀائي پارو شاهه جي وفات جي قطعه تاريخ هن ريت چئي اٿائين.

ز-      زرگري ذکر گو خدا آگاهه،   ز = 7

طالب حق فقير پارو شاهه.

 غ-    غـــوطه در بحر بيخودي خورده،   غ = 1000
طرف دنيائي دون نه کرد نگاه.
ر-      راحت روح بهر بر نابود،   ر = 200
هم دعاگوئي خلق شاه و نگاه.
ق-     قديم در راه لامکان برداشت،    ق = 100
از سر ابيات سال فوتش خواه.
”فيض محمد“ عالي آن درويش،    1307هه
باتو بادا بهر مکان همراه.

اهڙيءَ طرح، آخوند ميان فيض محمد روهڙيءَ  جي حافظ ميان محمد صديق، ايسر فقير ۽ ان دؤر جي ٻين ڪيترن ئي نامور شخصيتن جي وفات جا تاريخي مادا ڪڍيا آهن. اسان جي خيال موجب، آخوند صاحب هن وقت تائين پهريون سنڌي شاعر ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جنهن انهيءَ نموني ۾ تاريخي مادا ڪڍيا هجن!

آخوند صاحب پنهنجي وقت جي ڪن بزرگن، نيڪ انسانن ۽ عالمن جي پڻ پنهنجي ڪلام ۾ منظوم تعريف ڪئي آهي، مثلاً: سيد حزب الله شاهه پاڳارو، مرزا آصف صفوي(1) لاله ڀيرومل روهڙائي، ڊاڪٽر جان پالن (2) وغيره.

آخوند ميان فيض محمد شعر و شاعريءَ سان گڏ، نثر نويسيءَ ۾ به يگانه روزگار عالم هو. کيس سنڌي خواه فارسي نثر تي استادانه دسترس حاصل هئي. آخوند صاحب جي باري ۾ چوڻ ۾ اچي ٿو ته پاڻ پنهنجي سموري حياتي ڪتابن جي مطالعي، تصنيف ۽ تاليف ۽ ڪتابت ۾ گذاري هئائين. انهيءَ ڪري، اهو چئي سگهجي ٿو ته هن فارسي ۽ سنڌيءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا هوندا. پنهنجي شعر جي ذخيري کي به ضرور گڏ ڪري،”ديوان“ يا ”ڪليات“ جي صورت ۾ مرتب ڪيو هوندائين! ليڪن، آخوند صاحب جو اهو سمورو علمي ۽ ادبي پورهيو، زماني جي حادثن جو شڪار ٿي چڪو آهي. هن وقت سندس فارسي نثر ۾ لکيل سوانح حيات ”ناله راز“، سنڌيءَ ۾ منظوم”ڪريما سعدي“، چند فارسي غزل، سنڌي ۽ سرائڪي ڪافين کان سواءِ، ٻيو ڪجهه به ڪونه ٿو ملي. هتي آخوند صاحب جي مٿين ٻنهي تصنيفن جو ذڪر ڏجي ٿو:

(الف) ڪريما سعدي(منظوم سنڌي):

آخوند ميان فيض محمد، ”ڪريما سعدي“ جو منظوم سنڌي ترجمو سن 1305هه/ 1888ع ۾ ڪيو. هيءُ منظوم ترجمو، سعدي رح جي ”ڪريما“ جي تصنيف آهي. آخوند صاحب هن ڪتاب جو عنوان هن طرح ڄاڻايو آهي: ”ڪريما سنڌي تضمين - ساڻ ڪريما سعدي عليه الرحمته“. ڪريما سنڌي تضمين جي چوڻ ۽ پوري ڪرڻ جي تاريخ، هيٺينءَ ريت بيان ٿيل آهي:

جڏه سال هجري هو تيره سا پنج،
                                         1305    
تڏه هيءَ ڪريما جوڙي  لاءِ سهنج.
ته هرڪو پڙهي فيض وارو ٿـِـئي،
جو سعديءَ ئي سعادت جو کوليو آءِ گنج.

”ڪريما سنڌي تضمين“ جو مذڪور قلمي نسخو 34 صفحن تي پکڙيل آهي. هر هڪ عنوان کي ڳارهيءَ مس سان نروار ڪيو ويوآهي. هر هڪ صفحي ۾ سٽن جو تعداد هڪ جهڙو قائم نه رکيو ويو آهي. هن قلمي نسخي جي ڪتابت، آخوند ميان فيض محمد پاڻ ڪئي آهي.

آخوند ميان فيض محمد، ”ڪريما سنڌي تضمين“ اُن زماني ۾ منظوم ڪئي، جڏهن سنڌ ۾ ٽالپرن جي حڪومت ختم ٿي چڪي هئي ۽ هتي انگريزن جو راڄ جاري هو. سنڌي ٻوليءَ جي صورتخطيءَ لاءِ نئين ”الف – ب“ وجود ۾ اچي، رائج ٿي چڪي هئي. فارسي پڙهڻ ۽ پڙهائڻ جو رواج آهستي آهستي گهٽجي رهيو هو. ان دؤر ۾ ”ڪريما سعدي“، سنڌ جي هر ننڍي خواه وڏي کي بر زبان ياد هوندي هئي. گهرن ۾ گهرڌياڻيون، خاص ڪري نماز وقت اُن کي پڙهنديون هيون. آخوند صاحب ان جي اهميت کي محسوس ڪندي، ان جو سنڌي صورتخطيءَ ۾ ترجمو ڪيو، ته جيئن سنڌي ماڻهو ان جي مطلب کي پوريءَ طرح سان پروڙي سگهن. آخوند صاحب پهريائين پنهنجو سنڌي ترجمو ڏنو آهي ۽ پوءِ شيخ سعدي رح جي ”ڪريما“ جي سٽ ڏني آهي. اسان جي خيال موجب، ”ڪريما سعدي“ جو انهيءَ نموني ۾ هيءُ پهريون منظوم سنڌي ترجمو آهي.

(ب) ناله راز:

آخوند ميان فيض محمد جڏهن ملازمت کان فارغ ٿي پينشن تي لٿو، ته اُن وقت هـُـن پنهنجي حياتيءَ ۽ خاندان جي احوال تي مشتمل ”ناله راز“ نالي هڪ ننڍڙو رسالو تصنيف ڪيو، هيءُ رسالو فارسي نثر ۾ 36 صفحن تي ڦهليل آهي. آخوند صاحب هن رسالي جي نهايت سهڻي خط ۾ ڪتابت ڪئي آهي. هن رسالي ۾ جملي چار باب آهن ۽ هر باب کي ”راز“ جو عنوان ڏنو ويو آهي.

راز اول: هن باب ۾ آخوند صاحب پنهنجي خاندان جو شروعاتي احوال ۽ تواريخي پس منظر ڏنو آهي.

راز دوم: هن باب ۾ آخوند صاحب پنهنجي ڏاڏي شيخ محمد اڪرم جو تفصيلي تذڪرو ڏنو آهي.

راز سوم: هن باب ۾ آخوند صاحب پنهنجي والد آخوند فتح محمد جو احوال ڏنو آهي.

راز چهارم: هن باب ۾ آخوند صاحب پنهنجي ڄمڻ کان وٺي ملازمت، شادي ۽ اولاد جو ذڪر ڪيو آهي.

افسوس آهي جو ”ناله راز“ جو آخرين حصو غائب آهي. ازان سواءِ، وچ ۾ پڻ ڪافي صفحا نڪتل آهن. انهيءَ ڪري، آخوند صاحب جي زندگيءَ جي باري ۾ ڪافي پهلو اڃا اونداهيءَ ۾ رهجي ويا آهن، مثلاً: هن پنهنجي استادن، شعر و شاعري، تصنيف و تاليف وغيره جي باري ۾ ڪجهه به ظاهر نه ڪيو آهي.

آخوند ميان فيض محمد جو چونڊ ڪلام:

فارسي ڪلام

بردانه خال آمودهِّ پيچيده زلفِ دام را،
آري بحکمت بسته طير - عقل و افهام را.
اي باجمال - جلوه گر، اي باد و چشم - عشوه سر،
بـُـردي ز عشاقان مگر ، هم صبر و هم آرام را.
باپيکري خوش چون پري، دلها زمردم مي بري،
في الجمله در جادوگري، بنهادهِّ اقدام را.
باگيسوان تا فتنه، بر صبح رخ انداخته،
اي طرفه باهم ساخته، باري کفر و اسلام را.
نقد - سخن را شقستئه، دُرها بصنعت سـُـفتئه،
اشعار موزون گفتئه، ز آغاز تا انجام را.
اي باب علم- مصطفيٰ، اي حيدر-مشکل کـُـشا،
اي ساقي- روز - جزا، لبريز گردان جام را.
اي ”فيض محمد“ باخبر، غم از دل شيدا ببر،
رازق را کن در نظر، تاکي خيال - خام را.

 

*

بر مزارِ من مزاريد، اي عزيزان زينهار،
طالب - حق خود بخود، خوابيد در دارالقرار.
تن بخاک و جان بکاخ - لامکان موجود حق،
تو نمي بيني ولي مي بينمت ليل و نهار.
مرحبا اي جان - من! تشريف آوردي بخير،
از تو منت و از منت بادا سلام - بار بار.
از خدا اميد ميدارم که نامش شد لطيف،
پنجتن درکار دارم، نيست ديگر انتظار.
با خدا بسپار خود را هم مرا هردم خوش است،
اين جهان و آن جهان، قائم بذکري کردگار.
ساغرِ کسرت که آب و خاک آتش و باد بود،
بر شکست آن باد نوش از دست خود بي اختيار.
من ز خوفِ مرگ رُستم سير بستان ميکـُـنم،
ذاکرم هم شاکرم و خورسند باصبر و قرار.
من دعاگوئي توام گر مرده ام هم زنده ام،
اي برادر تربتِ صاحبدلان زنده شمار.
”فيض محمد“ ملک خاموشان خوش گويان گزيد،
در خموشي ميکنم سرِ تکلم آشکار.

سنڌي ڪلام

                                *

 سرائڪي ڪلام

حوالا

(1) بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر: ”مرتضائيءَ جو ديوان” (مضمون)، ڏسو ماهوار ”عام راءِ“، ڪراچي سنڌ، آڪٽوبر 1950ع، ص 22

(2) آخوند فيض محمد: ”ناله راز“ (قلمي فارسي)، باب اول

(3) ايضاً

(4) ايضاً

(5) ايضاً، باب دوم

(6) ايضاً

(7) ايضاً، باب سوم

(8) ايضاً

(9) ايضاً

(10) ايضاً، باب چهارم

(11) ايضاً

(12) ايضاً

(13) ايضاً

(14) ايضاً

(15) ايضاً

(16) ايضاً

(17) ايضاً

(18) ايضاً

(19) ايضاً

(20) ايضاً

(21) ايضاً

(22) ايضاً

*

(ماهوار”شريعت“ سکر سنڌ، سيپٽمبر - آڪٽوبر 1990ع

- سـَـنواريل ۽ وڌايل)

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ