مهراڻ 1.2/ 1966ع

غلام محمد گرامي

گذارش

سدا حيات لطيف

”وادي، مهراڻ“، اها سٻاجهي ۽ نماڻي، مردم خيز ۽ سدا حيات وادي آهي، جنهن جي خاڪ پاڪ مان، ”لطيف“ جهڙو يگانهء روزگار ۽ گوهر آبدار پيدا ٿيو. لطيف ۽ سندس فن، پنهنجي عظيم انفراديت ۽ افاديت جي لحاظ سان، بين الاقوامي شهرت ۽ عظمت حاصل ڪري چڪا آهن.

        مشرق ۽ مغرب جي باشعور ۽ اهل، فن ناقدن، لطيف جي ڪلام جي ڇنڊ ڇاڻ ۽ پرجهڻ کانپوءِ، سندس ”فن“ کي ”زندگيءَ جو فن“ ڪوٺيو آهي. بيشڪ لطيف جو فن ۽ شعور، پنهنجي مٿي هڪ با بصيرت ۽ آفاقگير، صاحب، فن جو تجزيو آهي، ۽ ان سان گڏ، زندگيءَ جي صالح ۽ صحتمند معيارن ۽ قدرن کي سمجهندڙ شاعر جو شعور آهي.

        لطيف سائين، هڪ جامع اوصاف ۽ آدرشي انسان جي حيثيت سان به وڏو مقام حاصل ڪيو آهي. ان سلسلي ۾ سندس سيرت ۽ اخلاق، رهڻي ڪرڻي ۽ بود وباش، به فقيراڻي ۽ صوفياڻي رنگ سان رتل هئي; ته سندس تبليغ، ارشاد، تلقين ۽ ڪلام به روح آفرين ۽ وجد انگيز آهن. سندس ڪلام ۾ رقت انگيز ۽ شڪست ساز جون اهي ”آهون ۽ صدائون“ آهن، جي هر دور جي مُرده ۽ بيحس، بيمار ۽ بيڪار، قلب لاءِ به زندگيءَ جو پيغام ثابت ٿين ٿيون.

        لطيف، نه فقط هڪ صالح فرد جي حيثيت سان مثالي ۽ آدرشي انسان آهي، پر ان سان گڏ، سندس اجتماعي حيثيت به اصلاح بخش آهي.

        لطيف سائينءَ، ظاهر ۾ هڪ گمنام صوفيءَ وانگر ”وجهي منهن مونن ۾، غربت ساڻ گذار“ جي مصداق، پنهنجي ساري حياتي، سيروسفر، تجربي ۽ مشاهدي، صحبت ۽ رهاڻ، عبادت ۽ رياضت، گمناميءَ ۽ گوشه نشينيءَ ۾ گذاري. پاڻ ڪڏهن به عملي طرف سان نه ڪنهن هنگامه خيز، انقلابي ۽ اصلاحي تحريڪ ۾ حصو ورتائون ۽ نڪو سندن مريدن ۽ صحبتين، پنهنجي دور  ۾ ڪنهن انقلابي تحريڪ سان ساٿ ڏنو. باوجود ان جي، ”لطيف“ جي اها گوشه گيري، پيشه ور صوفيءَ واري فراريت نٿي چئي سگهجي، جنهن ۾ هڪ ”صوفي“ مڪان ۽ زمان جي سڀني مسئلن_ انسان ۽ ان جي حيات، حڪومت ۽ رياست، کان منهن موڙي، سڳا ٽوڙي، الفي پهري، ”هو حق جا نعرا هڻي، پاڻ ۾ ئي غرق ٿي ويندو آهي!

ان قسم جا فراريت پسند صوفيءَ جي دعوائن ۾، هن قسم جون صدائون هونديون آهن:

عدَمي عدَم، عدَمي عدَم، ز عدَم چه صرفه بَري عبَث!

        ان قسم جي رهبانيت ۽ جوڳيپڻي، ترڪ دنيا ۽ فراريت جي ڪري، هن عظيم ڪائنات کي، ڪٿي ”رام ليلا ۽ مايا“ چيو ويو، ته ڪٿي ”عالم خيال ۽ عالم مثال“ سڏيو ويو. حالانڪه، هيءَ ڪائنات ۽ ان جو نظام، انسان ۽ ان جي جدوجهد، زندگي ۽ ان جو مقصد، حيات ۽ ان جي ارتقا، سڀ ”حقيقت“ آهن. ان حقيقت کان انڪار ڪري، گمناميءَ ۽ فراريت جي آرام طلب ۽ عيش پساند اڪيلائيءَ ۽ اوندهه ۾ گذارڻ، نه فقط خدا تعاليٰ ۽ ان جي دين فطرت جي عدولِي ڪرڻ جي برابر آهي: پر ان سان گڏ، انفرادي توڙي اجتماعي زندگيءَ ۽ ان جي مقصد تان به هٿ کڻڻ جي برابر آهي.

        لطيف سائين، ان فراريت ۽ گريز جو قائل نه آهي، فرمائي ٿو:

هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال مَ ڍار!

لطيف سائينءَ جي اها حق شناسي ۽ ديده ريزي، سندس ”رسالي“ جي هر سٽ ۾ موجود آهي. لطيف سائينءَ زندگي ۽ ان جي هنگامه خيز اٿل پٿل، رياست ۽ حڪومت ۽ ان جي همه گير تسلط ۽ تشدد، عوام ۽ ان جي دُکن دردن سان ڀريل حياتيءَ، جي هر پهلوءَ کي بصيرت واريءَ نگاهه سان مطالع ڪيو آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي، جو سندس سماجي شعور، هڪ طرف دک ۽ درد جو ترجمان ۽ درمان آهي: ته ٻئي طرف، منجهس اصلاح حال ۽ انقلاب خيال جي تحريڪ موجود آهي.

        هو هر انفرادي ۽ اجتماعي خلَل ۽ ذَلَل کي چيو ڏئي:

مَتو آهين مَڇَ، ٿلها ٿو ٿونهان هڻين،

تو جا ڀانئين آڇ، تنهن پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا!

        لطيف، اصل ۽ نقل، حق ۽ باطل جي ريب ۽ فريب واري ڪشمڪش ۽ منافقانه ڪاوش، توڙي ”موسيٰ“ جي منهن ۾، ”اندر واري ابليس“ کي به خوب ٿو سڃاڻي، فرمايائين:

منهن ته موسيٰ جهڙو، اندر ۾ ابليس،

اهڙو خام خبيث، ڪڍي ڪوهه نه ڇڏئين.

اندر ويهاري ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنجهه جيان،

اهڙو ٺلهو، ٿانءُ، ڀڃي ڇو نه ڀورا ڪرين.

        ان طرح، دين ۽ مذهب جي آڙ ۾ لڪل، گنديءَ ۽ گراهه جي گولَن جي ڪشمڪش کي به خوب سڃاتائين. فرمايائين:

ڦِريا پسي ڦيڻ، کريَن کير نه چکيو،

دتيا ڪارڻ دين، وڃائي وِلها ٿيا

ان طرح بيعمل ۽ بدڪردار مسلمانن کي چئي ڏنائين:

ان پر نه ايمان، جئن ڪلمه گو ڪوٺائين،

دغا تنهنجي دل ۾، شرڪ ۽ شيطان،

منهن ۾ مسلمان، اندر آذر آهيين.

ان طرح آڌرمي ۽ نالي جي هندن کي به چئي ڏنائين:

هندو هڏ نه آهيين، جڻيو تو مَ جڳاءِ،

ڪوڙو تون ڪفرسين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،

تلڪ تنين کي لاءِ، سچا جي شرڪ سين.

رسم، جسم ۽ اسم جي پوڄارين ۽ بيروح ۽ بيمقصد  ماڻهن کي چئي ڏنائين:

روزا نمازون، ايءُ پڻ چڱو ڪم،

پر اوڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرينءَ کي.

جان جان پسين  پاڻ کي، تان تان ناهه نماز،

سڀ وڃائي سازَ، تِنهان پو، تڪبير چئو.

حقيقت شناسيءَ لاءِ علم ۽ عمل، فڪر ۽ نظر، حال ۽ خيال جي شهادت تي زور ڏيندي فرمايائين:

اک اَشهد چاءِ، ته مشاهدو ماڻئين!

بيعمل عالمن ۽ ڪاتبن کي فرمايائين:

نظر هجي نيڪ، ته بسم الله ئي بس ٿَئي.

يا

ورق وارين ويهه ته حرف مڙيو ئي هيڪڙو.

منافقيءَ ۽ رياڪاريءَ واري هلت چلت تي چيائين:

چائت پائي چت ۾، سنهو ڪتيو جن،

تن جو صرافن، دُڪو داخل نه ڪيو.

اخلاص ۽ محبت، نيت صالح ۽ نيڪ مقصد وارن عاجزن ۽ نماڻن جي رياضت تي تحسين ڪندي چيائين:

محبت پائي مَنَ ۾، رنڍا روڙيا جن،

تن جو صرافن، اڻتوريو اگهائيو.

بي اتفاقيءَ ۽ باهمي جنگ و جدال تي چيائين:

ولر ڪيو وتن، پرت ته ڇنن پاڻ ۾،

پسو پکيئڙن، ماڻهنئان ميٺ گهڻو.

        لطيف جا اهي ”بيت“، اصل ۾ اهي ”آيتون“ آهن، جن جي روشنيءَ ۾ اسان پنهنجي زندگيءَ کي ڪنهن اعليٰ مقصد ۽ تعميري نصب العين تائين پهچائي سگهون ٿا. لطيف جا تجربا ۽ مشاهدا، رايا ۽ نتيجا سورهن آنا سَچَ آهن: لطيف جا اشارا ۽ ڪِنايا، نهايت تعميري، پائدار ۽ حيات بخش آهن.

        لطيف سائينءَ، پنهنجي دور ۽ ماحول کي، سماجي ردوبدل کي، مذهبي حالتن کي، عوامي زندگيءَ کي، رياست ۽ حاڪميت کي رڳو ظاهري نظرن سان نه، پر بصيرت وارين اکين سان مطالع ڪري، هڪ پيغمبر جي زبان سان ورجايو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس پيغام ۾ دائمي قدر موجود آهن. سندس پيغام هر دور لاءِ ۽ هر سماج لاءِ هڪ آدرشي ۽ مثالي نصب العين رکي ٿو.

        لطيف جي حڪمت آفرين تعليم جو روح اهو آهي ته عبد جا معبود سان نياز مندانه تعلقات پيدا ڪري بَديءَ ۽ شَر کي ختم ڪري سگهجي ٿو. ”خير، حسن ۽ حق“ سان والهانه وابستگي پيدا ڪري، ”خير“ کي پيدا ڪري سگهجي ٿو. ان سلسلي ۾ ۾ لطيف، حسن، حق ۽ خير جي محيظ ڪُل حيثيت کي بيان ڪندي فرمائي ٿو:

منهن محراب پرينءَ جو، جامع سڀ جهان!

        لطيف جو اهو فن ۽ پيغام فقط ڪنهن هڪ قوم، هڪ مشرب، هڪ دور ۽ هڪ سماج تائين محدود نه آهي، پر ان ۾ آفاقيت ۽ صحتمند دائيت آهي. اهو ئي سبب آهي جو سندس ڪلام، انساني ذهن ۽ شعور جي تشڪيل ۽ تعمير ۾ ڪارگر ثابت ٿي سگهي ٿو. ان ڪري ئي کيس نه فقط سنڌ جو روشن ستارو ۽ قومي هيرو مڃيو ويو آهي، پر ان سان گڏ، سندس بين الاقوامي شهرت مشرق ۽ مغرب تي ڇائنجي چڪي آهي.

        لطيف جي ڪلام جي ٻي انفرادي حيثيت اها به آهي، ته سندس شاعري خالص ديسي اصناف_  بيت ۽ وائيءَ _  تي مشتمل آهي. حالانڪه سندس دور ۾، غزل ۽ قصيدو معراج ڪمال تي پهتل هو. سندس ڪيترا معاصر فارسي شاعر هئا ۽ صاحب ديوان هئا، پر لطيف نه پنهنجي سنڌي سليمي ٻوليءَ کي ڌاريءَ ۽ اڌاريءَ ٻوليءَ تي ڇڏيو، ۽ نڪو پنهنجي بيت ۽ وائيءَ کي غزل ۽ قصيدي جي مقابلي ۾ ڇڏي سگهيو. چي:

ايءَ نه مارن ريت، جئن سيڻ مٽائن سونَ سين!

        اهو ئي سبب آهي جو سندس شاعريءَ ۾ بيمقصد شاعريءَ واري لغو بياني، مبالغه آرائي لفاظي، انشاپردازي ۽ ڊاڙ ٻٽاڪ آهي ئي ڪانه!

        ان سان گڏ، سندس شاعريءَ جو افادي پهلو اهو به آهي ته لطيف، پنهنجي واردات ۽ ڪيفيات کي، ”ادب برائي ادب“ جي لغو ۽ مهمل بس منظر مان ڪڍي ”ادب برائي حيات“ جي روشن ۽ تابناڪ مقصد تائين پهچائي سگهيو آهي. جنهن ۾ ذوق جماليات سان گڏ، اعليٰ آدرش ۽ صحتمند نصب العين جي تحصيل لاءِ پيغام به آهي ۽ علمي راهه به ڏسيل آهي: جدوجهد ۽ جهاد  جي تلقين به آهي ته ذڪر ۽ فڪر جو ارشاد به آهي: اخلاق ۽ ڪردار جي بلنديءَ لاءِ ترغيب به آهي ته عمل ۽ اصلاح لاءِ تنبيهه به آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو سندس شاعري، رسالو، يعني پيغام بنجي چڪي آهي، ۽ اهو پيغام امن ۽ ايمان، صلح ۽ محبت، برادريءَ ۽ اخوت جو جامع پيغام آهي، جو پوريءَ انسانذات ڏانهن عام آهي.

        لطيف جي حڪيمانه طرز ادا جو صحتمند پهلو اهو به آهي ته پاڻ سنڌ جي عوامي ڪهاڻين ۽ روايتن کي اڳيان آندو اٿس، جن کان شهري توڙي ٻهري سڀ واقف آهن. لطيف، انهن مان استعاري ۽ اشاري سان ڪيئي مسئلا حل ڪيا آهن ۽ عام ماڻهن جي ذهني اعتبار کان، دقيق ۽ عميق حقيقتون سوليون ڪري ٻڌايون اٿس.

        ان سلسلي ۾، ”سنديان را اصطلاح سند مدح“ جي مصداق، لطيف، سولي ۽ سوادي، سهڻي ۽ من مهڻي، مٺي ۽ ملوڪ، ٻولي ڪم آندي آهي.

        لطيف جي بصيرت افروز نگاهه، ”وادي مهراڻ“ جي تهذيب ۽ شرافت کي به نظرانداز نه ڪيو آهي. هو سنڌ کي مثالي سرزمين سمجهي ٿو. هو سنڌ کي امن ۽ ايمان، اخوت ۽ انسانيت جو مرڪز قرار ڏئي ٿو. سنڌ جي تهذيب ۽ روايات جي نقشگري ڪري ٿو. سنڌ جي ماڻهن، هنرن، پکين، ريتن روايتن، رسمن ۽ عادتن کي ور ور ڪري ورجائي ٿو. لطيف جي دعا آهي ته سر زمين سنڌ مان ”خير ۽ برڪت“ جو اهو پيغام پيدا ٿئي، جو پوري انسانذات لاءِ امن ۽ ايمان، خير ۽ برڪت جو پيغامبر بنجي. ان لاءِ والهانه انداز ۾ چئي ٿو:

سائين، سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سڪار،

دوست تون دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين!

        اها سنڌ جي تهذيب ئي ”خير ۽ برڪت“ جو سبب ثابت ٿي آهي، جنهن کي زندهه رکڻ اسان جو فرض آهي.

        ان سلسلي ۾ اهو به ياد رکڻ گهرجي ته نڪا زندگي بيمقصد آهي ۽ نڪو انسان جي تخليق بنا مقصد جي ٿي آهي. انسان جو اخلاقي وجود هن ڪار گاه حيات جي تعمير جي سلسلي ۾ خدا جو نائب قرار ڏنو ويو آهي. انسان کي جدوجهد ڪرڻي آهي، هن ڪائنات ۽ ان جي نظام کي مطالع ڪرڻو آهي، هن ڪائنات جي تسخير ڪرڻي آهي، هن دنيا کي امن ۽ ايمان سان سينگارڻو آهي، هن دنيا مان ظلم ۽ تشدد، نفرت ۽ عناد، ڏاڍ مڙسيءَ ۽ ارهه زورائيءَ جون پاڙون پٽڻيون آهن. هن دنيا ۾ علم ۽ فڪر جون مشعلون ٻارڻيون آهن. هن دنيا جي گگدام عوام کي پنهنجي حقن ۽ آزاديءَ حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪرڻو آهي. هن دنيا مان شر ۽ بديءَ، فتني ۽ فساد جون سڀ شرارتي قوتون ختم ڪرڻيون آهن. هن دنيا مان رنگ ۽ نسل، اوچ ۽ نيچ، ذات ۽ پات جي درجه بندي کي نگهوسار ڪرڻو آهي.

        ان ڪري، انسانذات لاءِ فراريت ۽ رهبانيت واري واٽ، گمراهيءَ جي واٽ آهي، جنهن ڏانهن ڪو به مصلح، مجدد، مفڪر ۽ شاعر دعوت نٿو ڏئي سگهي. شاهه به ان سلسلي ۾ سسئيءَ جي ڪردار  جي ترجماني ڪندي فرمايو آهي:

تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهه، ڪانهين ويل و هڻ جي،

متان ٿئي اونداهه، پير نه لهين پرينءَ جو.

ان طرح فرمائي ٿو:

هَٿين، پيرين، مونڙين، هل هنئين سين هوتن!

        مقصد جي طلب ۽ تلاش جي سلسلي ۾ جدوجهد جاکوڙ کي برداشت ڪرڻ سر سسئيءَ جو اهم ڪردار آهي.

        انسان جي زندگيءَ جي جامعيت جن لازمي مرحلن سان وابسته آهي، تن ۾ تعليم ۽ تربيت، ذڪر ۽ فڪر، صحبت ۽ تجربي کي شمار ڪري سگهجي ٿو. مذهبي زبان ۾ انهن مرحلن کي شريعت، طريقت، حقيقت ۽ معرفت چيو ويو آهي. لطيف به ائين ئي فرمايو آهي. چي:

ساري سک سبق، شريعت سندو سوهڻي،

طريقتان تکو وهي، حقيقت جو حق،

معرفت مَرڪ، اصل عاشقن جو.

        انهن مرحلن جي تشريح اها آهي ته _ شرع قانون آهي، طريقت عمل آهي، معرفت ڄاڻ سڃاڻ آهي، ۽ حقيقت ڦَلَ آهي. انهن مرحلن جي تڪميل ڪندڙ، هڪ بااخلاق ۽ آدرشي انسان بنجي ٿو، جنهن کي عرف عام ۾ ”صوفي“ به چيو ويو آهي:

صوفيءَ صاف ڪيو، ڌوئي ورق وجود جو،

تهان پوءِ ٿيو، جيئري پسڻ پرين جو

وهه وٽي هٿ ڪري، پُر پيالو پيءُ،

هنڌ تنين جو هيءُ، جن حاصل ڪيو حال کي.

        اسلام جو اخلاقي نظام، قرآن جو نظريه ۽ ايمان، رسول پاڪ ﷺ جو اسوه حسنه به اهو ئي آهي. اهي ئي اوصاف اخلاق آهن، جن کي صبغته الله، جهاد اڪبر، تزڪيه نفس ۽ علم باطن چيو ويو آهي. علم جي حقيقت ۽ ايمان جي حقيقت به اها ئي آهي.

        خالص علمي زبان ۾ چئجي ته تصوف آهي ”سيرت جي تطهير ۽ اخلاق جي تڪميل“. لطيف به ان تصوف جو قائل آهي. لطيف وٽ به تزڪيه نفس ۽ باطني اصلاح جو اهو ئي سامان آهي. ٿورن لفظن ۾ لطيف وٽ، ”انسان“ کي ”انسان“ بنجڻ جي دعوت آهي.

        ان طرح لطيف سائين ٻڌائي ٿو ته هڪ صاحبدل صوفي، پنهنجي حال ۽ عقيدي جي لحاظ سان هڪ مخصوص انفرادي مقام ٿو رکي. فرمايائين:

اک الٽي ڌار، ونءُ الٽو عام سين،

لهوارو لوڪ وهي، تون اوچو وهه اوڀار!

”اک الٽي ڌار“ چئي، تقليد جامد جي قيد ۽ بند مان آزاديءَ ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي. زندگيءَ جا بهترين اصول ۽ عقيدا اهڙا نه آهن، جي عام ماڻهن جي ذهني سطح تي ماپي سگهجن. ان لاءِ ”عوام جي چئي آکئي تي هروڀرو نه هلڻ گهرجي. ان سلسلي ۾ ”عوام“ سَند نه آهي. جڏهن عوام حقيقت ۽ ان جي راهه کان ڀٽڪي، ”لهوارو“ وهڻ لڳي، تڏهن لطيف فرمائي ٿو ته پاڻ کي اوچو وَهڻو آهي. اهو اوچو وَهڻ ۽ سرافراز ٿي رهڻ، گويا سوريءَ جو سڏ آهي، جو نينهن وارن لاءِ آزمائش جو دستور ٿو رکي:

سوريءَ سڏ ٿيو، ڪا هلندي جيڏيون،

وڃڻ تن پيو، نالو نينهن ڳنهن جي.

۽ اهو به ”عام“ کان مٿي مقصد آهي.

عاشق زهر پياڪ، وهه پَسي وهسن گهڻو،

ڪڙي ۽ قاتل جا، هميشه هيراڪ،

توڻي چڪنن چاڪَ، ته به آهَ نه سان عام سين.

        بهرحال، لطيف جو پيغام علم ۽ فڪر جو پيغام آهي، حڪمت ۽ موعظت جو پيغام آهي، هن دور جي مشڪل مسئلن لاءِ ”حل“ آهي، هن دور جي پياسي انسانذات لاءِ آب حيات آهي، ۽ رسالو سمونڊ آهي:

شيوا ڪر سمونڊ جي، جت جَر وهي ٿو جال،

ماسو جڙئي مال، ته پوڄارا پُر ٿئين.

شال اسان جا سنڌي سٻاجهڙا، لطيف جي فن ۽ پيغام مان ڪو ماسو حاصل ڪن ۽ پوءِ عالم کي اهي هيرا ۽ لعل آڇي سگهن!

        اڄ علم ۽ سائنس جي رفتار بجليءَ کان وڌيڪ تيز ٿي چڪي آهي. انسانذات جي امن ۽ سلامتيءَ جون واڳون، اهڙن واڳَن ۽ ارڙ نانگن جي وات ۾ اچي چڪيون آهن، جي علم ۽ سائنس جي ذخيري تي واسينگ نانگ ۽ ديو وانگر کُپُ کوڙيو ويٺا آهن. جيڪڏهن روحانيت ۽ اخلاق جي ترقي اهڙي تيز رفتار سان نه رهي ته پوءِ يقينا ”توازن حيات“ ۾ خلل پيدا ٿيندو ۽ سائنس ۽ علوم جديد، انسانذات لاءِ عذاب پيدا ڪري ڇڏيندا. تنهن ڪري اڄ جي انسانذات تي پهريون فرض اهو ٿو عائد ٿئي ته هو پنهنجي اخلاقي ڪردار ۽ روحاني معيار کي ان درجي تي پهچائي، جتي علم جديد ۽ سائنس جي رسائي آهي._  ورنه هيءَ دنيا ”هيروشيما ۽ ناگاساڪي“ ٿيندي ٿيندي، هڪ ڏينهن ”ويٽنام“ بنجي ويندي، ۽ هر طرف ائٽم بمن ۽ هيڊروجن بمن جو دونهون هوندو، بچيل کچيل انسان وڃي غارن ۾ لڪندا ۽ دنيا ڪروڙي نسال پوئتي پٿر جي زماني ۾ وڃي پناهه وٺندي!

        ڪاش! لطيف جي عالمگير امن ۽ انسانيت واري پيغام کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پهچايو وڃي!

”مهراڻ“ جو ٻارهون سال

        ”مهراڻ“ پنهنجي ٻئي دور(5 5 9 1ع- -1965) جا يارنهن سال، خير سلامتيءَ سان پورا ڪري، ٻارهين سال ۾ قدم وڌايو آهي، هيءَ پرچو، 1966 ع جي پهرين ٻن سماهين_ جنوري فيبروري، مارچ ۽ اپريل، مئي، جون _  تي مشتمل آهي، ۽ هن پرچي سان، ”مهراڻ“ جو گويا ٽيون دور شروع ٿيو آهي.

        هن دور جي شروعات، علمي ۽ تحقيقي مقالن سان ٿي آهي. سڀ کان اول، صدر مملڪت پاڪستان، جي هڪ نهايت لذيذ ۽ فڪر انگيز تقرير ”جديد دور ۾ اهل اسلام جون ذميداريون“ آيل آهي. اها تقرير، جديد مسئلن جي ڇنڊ ڇاڻ سان گڏ ترقي يافته فڪر و نظر جي ترجمان آهي ۽ رجعت پسند خيالن لاءِ صور اسرافيل جي حيثيت ٿي رکي. ان ۾ ”اسلام“ کي روشن نصب العين جي حيثيت سان، پيش ڪندي، چيو ويو آهي:

        ”اسلام مذهب نه هو، پر هڪ ترقي پسندانه تحريڪ هئي، جا پنهنجي صحتمند اخلاقي ۽ علمي، نظرياتي ۽ فڪري اصولن ۽ قدرن جي بنياد تي وڌندي رهي.

        ”اسلام انساني حيات کي مقصد ۽ جدوجهد جو نئون پيڪر ۽ نئون تعبير عطا ڪيو. ان طرح سان انسان جي ارتقائي تاريخ کي نئين منزل سان روشناس ڪيو“

        ان کانپوءِ، حضرت علامه آءِ آءِ قاضيءَ جي تقرير ”محبت جي ضرورت“ پيش ڪيل آهي. ان تقرير ۾ هڪ طرف زندگيءَ جي مقصد جي تشريح، نهايت فڪر انگيز طريقي سان تي ڪئي وئي آهي: ته ٻئي طرف زوال پذير قوم کي زندهه ڪرڻ جا اخلاقي اسباب پڻ بيان ڪيا ويا آهن _ اها به غور طلب تقرير آهي.

        ان کانپوءِ، سنڌ جي عظيم محب وطن، جناب جي ايم سيد جو مقالو ”محبت جي ورکا“ جي عنوان سان آيل آهي، سيد صاحب، سنڌ جي تصوف ۽ مشهور صوفياي ڪرام جي، علمي ۽ تحقيقي نظر سان ڇنڊ ڇاڻ ڪئي آهي ۽ ٻڌايو آهي ته ڪيئن سرزمين سنڌ ۾ امن ۽ عافيت، برادري ۽ اخوت وارو نظريو ۽ نصب العين پيدا ٿيو آهي ۽ وڌيو ويجهيو آهي.

        تاريخي ۽ تحقيقي مقالن جي سلسلي ۾ ”ٺٽي ۽ ديبل جو تقابلي مطالعو“، سنڌ جي مشهور مورخ، پير حسام الدين راشديءَ جي تحقيق ۽ ڪاوش جو شاهڪار آهي، جنهن ۾ ٺٽي جي محل وقوع ۽ جاگرافيائي حيثيت تي بحث ڪري، ان تحقيق کي حرف آخر تائين پهچايو ويو آهي.

        ان طرح ”سر بارٽل فريئر“ سنڌ جي مشهور ڪمشنر جي ڪارنامن تي جناب لطف الله صاحب بدويءَ نهايت معلومات افزا ۽ تفصيلوار تاريخي ۽ تهذيبي بحث ڪيو آهي، جو مطالعي جي لائق آهي.

        سنڌ جي صوفياي ڪرام جي سوانح ۽ سيرت جي سلسلي ۾، ”سرمست درازي“ جناب پروفيسر محبوب علي چنا جو، ۽ ”مخدوم نوح سرور“ جناب سيد حاجي علي اڪبر شاهه صاحب جو، يقين آفرين ۽ ايمان افروز مضمون آهن. اهي ٻيئي بزرگ، سنڌي ادب ۽ تصوف ۾ وڏي حيثيت رکن ٿا. انهن جي جدا جدا تاريخي ۽ تهذيبي پس منظر کي سمجهڻ لاءِ، هي مقالا ڪارگر ثابت ٿيندا.