سيڪشن؛  تاريخ

ڪتاب: مڪلي ٽڪريءَ جو سير

باب؛ --

صفحو ؛ 1

 

(1)

مڪليءَ جي ٽڪري

.

تاريخ جي روشنيءَ ۾

 

گوهري درميان اين سنگ است،
پس اين کوه قرص خورشيد است.
                    ــــــــــــــــــــ

از نقش و نگار در و ديوار شکسته،
آثار بديد است ضناديد عجب را.

 

عوام شايد ائين سمجهي ته مڪليءَ جي ٽڪريءَ جي پٿرن ۾ ڇا رکيو آهي، جنهن تي اڄ خيال آرائي ٿي رهي آهي! مگر مذڪوره بيت مان اهو معلوم ٿيندو ته هڪ صبر آزما پيءُ جو لخت جگر جڏهن انهن پٿرن ۾ پورجي ٿو ته ان کي سج جي قرص سان مشابهت ڏني وڃي ٿي. مگر هت ته اهڙا هزارين گوهر ۽ لاله و گل جهڙيون لعلون مدفون ٿيل آهن، جن جا آثار هڪ اهل نظر کي مير معصوم "نامي" جي لفظن ۾ ضرور مدعو ڪندا:

برخيز تا بخاک، عزيزان گذر کنيم
زان پيش تر که ديده شود خاک راهگذر.

مڪليءَ جي ٽڪري، پٻ ۽ هاڙهي جبل جي شاخ آهي ۽ رنيءَ جي ڪوٽ وارين ٽڪرين جي قطار مان شمار ڪئي وڃي ٿي. اها پير پٺي کان نڪري، اُتر ڏي برابر پنج ڪوهه وڃي، ٺٽي کي ويجهو اُلهندي ڏي بيهي ٿي. ساموئيءَ جو ڳوٺ پنهنجي شاندار ماضيءَ تي، اُتر واري ڇيڙي جي هيٺان، حسرت جا ڳوڙها ڳاڙي رهيو آهي، ته ڏکڻ جي پاسي وري، بکر جي ڍنڍ پنهنجين مـَـر مرين موجن سان ناظرن جي دل لڀائي رهي آهي. هن ساري مفاصلي لاءِ، ڌار ڌار روايتون آهن، جي هيٺ درج ڪجن ٿيون:

(1) ايڊورڊ ٿارنٽن، پنهنجي گزيٽيئر ۾، جنهن جو احوال هيٺ آڻيون ٿا، مڪليءَ جي ٽڪريءَ جي ڊيگهه ويهه ميل ڄاڻائي آهي.

(2) پروفيسر محمود بريلوي پنهنجي اردو تصنيف  ”تاريخ اسلامي سنده“  ۾ چئن کان پنجن ميلن تائين ڏيکاري آهي.

(3) مسٽر ڀيرو مل پنهنجي سيرن جي ڪتاب  ”سنڌ جو سيلاني“  ۾ لکي ٿو ته  ”مڪليءَ جي ٽڪري ڪا ننڍي ڪانهي. ڊيگهه ۾ ڏهن ميلن کان به مٿي آهي ۽ پير پٺي وٽ بگهاڙ واهه جي وچ ۾ هئڻ سبب، اتي جي ٽڪريءَ کان ڇڄي، ڌار ٿي پئي آهي، ٽڪريءَ جي اُتاهين، ڪٿي مـُـنو سؤ کن فوٽ، ته ڪٿي ڏيڍ سؤ کن فوٽ آهي.“

(4) مسٽر ظفر قريشي نئين زندگي فيبروري 1950ع جي صفحي 39-40 تي رقمطراز آهي:  ”ٺٽي شهر کان ٻن ميلن جي مفاصلي تي مڪليءَ جو قبرستان آهي. هي هڪ اڌ پٿريلو دڙو آهي. هن جي پکيڙ ڇهه چورس ميلن ۾ ٿيندي.“

مٿين روايتن کي جيڪڏهن تحقيق جي نظر سان ڏسبو ته معلوم ٿيندو ته اهي صحيح نه آهن. مسٽر ڀيرومل جي ڪٿ ته ٽڪري ڏهه ميلن کان مٿي آهي، ڪجهه درست آهي. مخدوم محمد زمان  ”طالب الموليٰ“  سائين کي، ٺٽي مان 1916-1917ع جو نڪتل مڪليءَ جو جهونو نقشو هٿ آيو، جنهن جي ماپن مطابق مڪليءَ ٽڪريءَ جي ڊيگهه ساڍا تيرهن ميل آهي، جا بلڪل صحيح ۽ محقق آهي. ايڊورڊ ٿارنٽن پنهنجي تاليف  ”هندوستان جي اُتر اولهه واري گزيٽيئر“  (مطبوع سال 1844ع) ۾ ڪئپٽن ووڊ ڪينبري، برنس ۽ آئوٽرام جي حوالن سان، جو مڪليءَ جو احوال ڏنو آهي، سو ترجمو ڪري  هيٺ پيش ڪجي ٿو:

 ”سنڌ جي دوآبي ۾ ننڍين ٽڪرين جي قطار ويهه ميل ڊگهي آهي، جا اُتر طرف ٺٽي جي نزديڪ ۽ ڏکڻ طرف پير پٺي تائين آهي. هنن ٽڪرين جي اوچائي هڪ سؤ فوٽن کان مٿي نه آهي. هنن ۾ ڪورل ۽ چني جو پٿر سمايل آهي، هن کي کهرو مٿاڇرو آهي، جنهن تي سواءِ ڪن ننڍن ٻوٽن جي، ٻيو ڪجهه به نٿو اُڀري. هن جي ويڪرائي ڦاڪ چوويهه ڊگريون ۽ چاليهه آهي، ۽ ڊگهائي ڦاڪ اٺهٺ ڊگريون ۽ پنجونجاهه آهي.“

هاڻي ڏسون ته مڪلي ٽڪريءَ تي اهو نالو ڪيئن پيو.

مسٽر ڀيرو مل کي سير و سفر ڪندي، جهونڙن کان جيڪي معلوم ٿيو آهي، سو هن صاحب هيٺئين طرح لکيوآهي:

 ”سنڌ ۾ هن وقت، جيڪي آڳاٽا شهر آهن، انهن مان هڪڙو ٺٽو آهي، ۽ مڪليءَ جي ٽڪري، جا ان جي نزديڪ آهي، سا ان جو سينگار آهي. انهيءَ ٽڪري تي مائي مڪليءَ جي تربت آهي، جنهن ڪري اهو نالو پيو اٿس. چون ٿا ته سنڌ جا هاڪارا ماموئي فقير، جي اڳڪٿيون ڪري ويا آهن، ته  ”جڏهن ڪڏهن سنڌڙي توکي قنڌارئون جوکو“  وغيره، سي ڳچ وقت ٺٽي ۾ رهيا هئا ۽ کين ٻه ڀينرون هيون، هڪ مائي مڪلي ۽ ٻي قـُـّلڙي. بلڙيءَ جو ڳوٺ ٽنڊي محمد خان تعلقي ۾ آهي، جنهن جو پوءِ ذڪر ڪبو. ٻنهي ڀينرن جي نالي چون ٿا ته ڪماليت کي پهتل هيون. مائي مڪليءَ جي تربت، هن ٽڪريءَ تي هئڻ ڪري، هي سڳورو مڪان ليکيو ويو آهي، تنهنڪري آسپاس جا مسلمان، پنهنجا ماڻهو هتي پورين ٿا ۽ ذات ذات جي مسلمانن لاءِ جدا جدا مقام آهن. هن ٽڪريءَ تي سرڪاري جايون ٺهيل آهن ۽ گشتي عملدار هتي اچي رهندا آهن.“

مسٽر ڀيرو مل جي مٿئين احوال مان، هيءَ ڳالهه نئين معلوم ٿئي ٿي ته مائي مڪلي، ماموئي فقيرن جي ڀيڻ هئي. اهڙو اشارو، اڳ ڪنهن به ڪتاب ۾ ڏنل نه آهي، تنهنڪري هن کي ڪهاوت جو درجو ڏبو ۽ بس. تحفة الڪرام ۽ تحفة الطاهرين ۾ مڪليءَ جي نالي جي باري ۾ ٻه روايتون موجود آهن، جي هيٺ پيش ڪجن ٿيون:

1- قديم وقت ۾ هڪڙو وڏو بزرگ حج ڪرڻ ٿي ويو. مڪليءَ تي اچي لٿو. رات جو خواب ۾ ڏٺائين ته ڪعبو شريف سندس قيام جي هنڌ واقع آهي. بزرگ هن خواب کان ايترو ته متاثر ٿيو، جو بار بار چوڻ لڳو، ته  ”هذا مڪة لي“ !! يعني هي منهنجي لاءِ مڪو آهي. هي منهنجي لاءِ مڪو آهي. اهڙيءَ طرح هن هنڌ "مڪة لي" مان نالو مڪلي پئجي ويو.

2- ٻي روايت آهي، ته هڪڙي بي بي، مڪليءَ واري مسجد جي محراب جي پٺيان دفن ٿيل آهي. اِنهيءَ مسجد تي شيخ حماد جماليءَ  ”مڪلي“  يا  ”ننڍي مڪلي“  جو نالو رکيو. پوءِ انهيءَ مسجد تان ساري ٽڪريءَ تي نالو پيو. ياد رهي ته اها مسجد شيخ حماد جي حڪم تي ڄام تماچيءَ ٺهرائي هئي، جنهن کي هن جي دعا جي طفيل ، ڄام جوڻي کان تخت مليو.

مائي مڪليءَ جي تربت به باعث بحث آهي. هڪ ننڍي قبر، مسجد جي محراب جي بلڪل لڳ، ٻاهرين پاسي ٺهيل آهي، جنهن جي ڀرسان ماڻهن،  ”مائي مڪلي“  لکي ڇڏيو آهي. منهنجي ناقص سمجهه موجب، اها قبر مائي مڪليءَ جي نه آهي. مخدوم محمد زمان  ”طالب الموليٰ“  سائين جي نقشي مطابق، مائي مڪليءَ جي تربت مسجد جي اولهه طرف واري رانڪ ۾ آهي، جا اڳ ۾ تمام سهڻي هئي، مگر هاڻي ته شڪسته حال آهي. هن ۾ چند قبرون آهن ۽ چوڌاري بند آهي، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو، ته اتي ضرور ڪي زنانا عالم جون تربتون هونديون. اهڙي نموني، هن ٽڪريءَ تي  ”مڪلي“  ٽڪري نالو پيو.

جيئن ته ٺٽو ۽ ان جي ويجهڙائيءَ وارا مقام، ساموئي، ڪلان ڪوٽ وغيره سمن جي حاڪمن کان وٺي، گاديءَ جا هنڌ ٿي رهيا آهن، تيئن انهن حاڪمن مان گهڻن جون قبرون ۽ قبا، مڪليءَ تي آهن، جنهن مذڪور سڀني شهرن لاءِ، مرڪزي مقام جو ڪم ڏنو ٿي، انهن کان سواءِ، مڪليءَ تي تمام گهڻن اوليائن ۽ بزرگن جا مقبرا به آهن. مسٽر ظفر قريشيءَ پنهنجي مضمون  ”ٺٽي“  ۾، جنهن جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون، ڄاڻايو آهي ته، چوندا آهن ته:  ”هتي ڏهن لکن کان وڌيڪ قبرون آهن، جنهن ۾ وڏا وڏا مقبرا ۽ مسجدون آهن. انهيءَ قبرستان ۾، ٺٽي جا پراڻا حاڪم، عالم، درويش ۽ امير وزير دفن ٿيل آهن. انهن قبرن جي مصلن تان وفات جي تاريخن جا حال معلوم ٿين ٿا.“

مسٽر ظفر قبرن جو اندازو ڄاڻايو آهي، تنهن ۾ ڪجهه وڌاءُ آهي. مگر  ”قديم سنڌ“  ۾ مرزا قليچ بيگ تحفة الڪرام تان، هن طرح اخذ ڪيو آهي ته:  ”مشهور آهي ته سوا لک اولياءَ اتي آهن“

خواهه مسٽر ڀيرو مل، هن حقيقت کي اهڙيءَ طرح واضح ڪيو آهي ته،  ”ٽڪري تي قبرن جو ڪاٿوئي ڪونهي. چوندا آهن ته، ٺٽي ۾ سوا لک پير ٿي گذريا آهن.“

جيئن ته هيءَ ٽڪري پنهنجن مقبرن، مرقدن، رانڪن ۽ مسجدن سان سينگاريل، مسافرن جي رندن ۾ رونما آهي، تيئن هرڪو سيلاني هن جي زيارت کان سواءِ رهي نه ٿو سگهي. جيڪي به انگريز مستشرق عالم (orientalists) يا سيلاني، سنڌ سونهاري ۾ آيا آهن، تن هن عبرت خاني جي ضرور زيارت ڪئي آهي. هت اسين هڪ وڏي انگريز مستشرق عالم سياح  ”سر رچرڊ فرئنسز برٽن جي“  احوال مان ڪجهه حصو ترجمو ڪري، اوهان صاحبن جي خط خاطر پيش ڪيون ٿا، جو هن صاحب  ”سنڌ ري وزيٽيڊ“  جلد پهرين 142 صفحي کان 145 تائين ڄاڻايوآهي. هيءُ صاحب فرمائي ٿو ته  ”عيدگاهه جي پٺيان، قبن  ۽ مقبرن جا گونا گون قسم پسجن ٿا، جن مان گهڻا ڌرتيءَ جي زلزلي ڪري نابود ٿي ويا آهن ۽ ٻيا  ”وقت جي وائريندڙ پرن“  جي وسيلي، ناس ٿيڻ وارا آهن. هنن مان ٿورا ۽ تمام ٿورا آهن، جن کي هنن جي مجاورن ۽ پونيرن حفاظت ۾ رکيو آهي. گول گنبذ، ڪمانون، منارا، ڏيڍيون، دروازا ۽ ٿنڀن جون قطارون بي ڊول دڙن تي بيٺل آهن. پٿرن جا ڍير عريان ۽ برباد ڏسڻ ۾ اچن ٿا“.

"هتي هُتي جي گاهه جا ننڍا ٽڪر ۽ هوائن جي زور ڪري ٿوهرن جا وانڍا وَڻَ، ويراني جي ويرانيءَ ۾ پڻ اضافو ڪن ٿا. محلاتن، اميرن، ڄامن ۽ سيدن جي مقبرن جي ساخت تي ضرور سالن جا سال لڳا هوندا. ڪن ۾ وڏي گنبذ جي چوڌاري، ننڍڙن قبن جي قطار آهي، جي هيڪوٽي يا ٻٽي ستون بنديءَ تي بيٺل آهن. ٻيا وري وڏن پٿرن جي ديوارن اندر آهن، جن ۾ چورس صحن آهن ۽ ڌار ڌار رستن لاءِ دروازا آهن. ڪن ۾ وڏا مر مرين گنبذ آهن، جيڪي وري سـَـنهن سلوڻن ٿنڀن تي بيٺل آهن ۽ انهن مان گهڻا وري رنگين چمڪندڙ هالنڊ جهڙن سرن مان ٺهيل آهن، جي پراڻي روم جي سـِـرن سان شايد وڃي ڪلهو هڻندا."

مٿئين احوال مان اوهان کي چڱيءَ طرح اها پروڙ پئي هوندي ته ڪيئن نه مڪلي خسته دلين لاءِ، آماجگاهه ۽ پريشان روحن لاءِ، ورنهن آهي ۽ هن جو ثبوت اسان کي هڪ رانڪ تي اُڪريل بيت مان مليو جو هن طرح آهي:

زدست چرخ کج رفتار غدار
دلا تا چند از غم خسته کردي
بکوهستان بکلي شو دل زار
که از دنياي دون وا رسته کردي.

_________

---