حقيقت حال

[محمد جمن هالي جي شعري مجموعي ”سوز عشق“ تي لکيل حقيقت حال. هي ڪتاب 1963ع ۾ ڇپيو]

بت جو ڀريل، قد جو نه منڌرو نه ڊگهو، وچ ٿرو ڏاڍو ٺاهوڪو. رنگ جو پڪو پر دل جو بيحد نرم، سُنهاري ندارد، شهپرن جي ڇڙي ريک، جيڪا چپن مٿان لئي لاتيون بيٺي آهي. عمر جوانيءَ مان پار پَئي، اچي انهيءَ منزل تي پهتي آهي جتي، وارن ۾ پَريا پري کان پيار نظر اچن.

ترڪي ٽوپي سڄي ملڪ منجهان تَرڪُ ٿي وئي، ليڪن سندس مٿي تي اڃا به موجود. احمد موسيٰ جي مٺي در واري دڪان تان خريد ٿيل يا خدا ڄاڻي بابا مير محمد بلوچ جي ڇاپ مان ورتل، پر ڊبل شير گولي واري قيمتي ۽ ڪاري ڦندڻ سان. رنگ جي رتائين اهڙي لال. ڄڻ عاشقن جي رتوڇاڻ مان ڪنهن ويهي ڏاڍيءَ دلجمعيءَ سان رڱيو اٿس. بت تي صاف استري ٿيل پوشاڪ. پاپلن يا ٽوئل جي سفيد ڪالردار قميص، جنهن مٿان هلڪي رنگ جو شارٽ ڪوٽ، شلوار جهوڙيدار چُڻن سان بنهه ٺاهوڪي ۽ پيرن ۾ انگريز گرگابي.

پري کان لمندو لڏندو ايئن پيو ايندو، ڄڻ هاڻي پيالا پيون، پُر ٿيو ميخاني منجهان پيو اچي. منهن تي مشڪ ۽ مرڪ اهڙي مزيدار جو ڏسندي ئي، هيانءُ ٺري پوندو ۽ دل شاهدي پئي ڏيندي ته دولهه مڙس سان منهن ميل پئي ٿئي.

شادين مرادين تي سهرن ڳائيندي مايون چونديون آهن؛-

ڏند ادل جا، ماڻڪ موتي
او! اکڙن جوڙ بنايو!

سو سندس ڏند به جي ماڻڪ موتي نه تڏهن به، سپ جهڙا سفيد ۽ اهڙا هڪ ڪرا، جو ڪنهن محبوب جا هجن ها ته هوند، انهن جي واکاڻ مان شاعر ڍاپن ئي ڪونه ها. جڏهن ٽهڪ ڏئي کلندو ته گويا بادلن منجهان کوڻ تجلو ڏئي ورتو. اکيون چيريون، جن مان نيڪيءَ ۽ شرافت جو آب ۽ حجاب، صاف پيو بکي.

اهو آهي سروپا ميان محمد جمن هالي جو! جيڪو رهي ته ڪراچيءَ جي ڪنهن جهوني پراڻي محلي ۾ ٿو، پر وسي رسي ٿو سڄيءَ سنڌ جي دل ۾. ڌنڌا ٻه ڪندو آهي هڪ پنهنجي قوت گذر لاءِ ۽ ٻيو اهل دل جي روحاني غذا لاءِ. يعني گچ ۽ گاري جون ماڙيون ۽ محلات اميرن کي اڏي ڏيندو آهي ۽ شعر و سخن جي ڪاڪ محل جوڙيندو آهي، انهن آوارهه گرد انساني روحن لاءِ، جيڪي تائي تتيءَ جي تاب ۽ تپش کان درماندا ٿي، امن ۽ راحت خاطر وتندا آهن دلن جا وٿاڻ ۽ ڇانوهرا ڳوليندا.

ڪراچيءَ جي سنڌي شعر و سخن جي سڀا – اڄ جهڙي سخت سمي ۾ - جن چند پاڪ روحن جي سببان آباد ۽ شاد آهي، انهن منجهان هڪ محمد جمن هالو به آهي. جيڪو شريفاڻي گذر بسر جيتري رقم اوٽ رکي، باقي سڄي ڪمائي، سنڌي ادب ۽ سنڌي زبان جي ڀلائيءَ ۽ بهبوديءَ خاطر وتندو آهي ”چانهه پاڻيءَ“ ۾ خرچ ڪندو.

تنهن ڏينهن پنهنجي خاص لکيڻيءَ لوڏ سان، مرڪندو ۽ مشڪندو اچي مون وٽ پهتو. پنهنجي ڪلام جو مجموعو ”سوزِ عشق“  هٿ ۾ ڏئي حڪم ڪيائين ته؛ ان لاءِ آءُ پنهنجي راءِ لکي ڏيان. حڪم نادري هو! جيتوڻيڪ مٿي کنهڻ جي واند ڪان هئي ليڪن جواب جي مجال ڪٿي؟ سندس مرڪ اڳيان نه فقط پاڻ هٿيار ٿيڪي ويٺس بلڪ، منهنجي مصروفيتن به ائين کڻي آڻ مڃي جهڙيءَ ريت محبوبن جي مهن مقابل عاشقن جا ڇهه ڇڄي پوندا آهن.

ڪتاب وٺي رکيم. اڄ صبح جو بينڀراڪي وير اٿڻ سان ئي من تي مونجهه ۽ دل تي اداسي محسوس ٿي. سامهون مولانا جاميءَ جو ديوان رکيو هو، چاهيم ته روح ٻيءَ وجهان، کڻي جو کوليان ته مرڳوئي جيءُ جهوريءَ پئجي ويو. شعر هو:-

رفتي و من، ملازمِ اين منزلم هنوز
ز آبِ مزه بکوي تو، پا در گلم هنوز

ٻيو شعر هو:-

اي گشته، دل ز تيغ جفائي تو ام دونيم!
بامن دو دل مباش، که من يک دلم هنوز

دلن جا معاملا ۽ مسئلا اور ٿين ٿا. اِها دنيا ئي الڳ آهي، جتان جي هلي چلي الڳ ته جتان جا رسم ۽ رواج جدا. سو دل کي جيڪا ٽيڪ ملي سا ته گهوري اُلٽو مٿان ڄڻ ٽڪر ٽٽي پيو. جامي ڇڏي جمن کنيم، خيال هو ته ان جو ديباچو لکي دوست جو انگل به پورو ڪريان ۽ پنهنجو روح به ٻيءَ وجهان. ليڪن واءِ ناڪامي.

بهر کجا که رسيديم، آسمان پيدا ست

ان ۾ به ساڳي ڳالهه سامهون پئي:-

اسين اُداسي آهيون جنهن جا
مُحبُ اُهو، ڪينءَ مٽيئون يار!

....     ....     ....     ....

ڪينَ وڃن سي دليون ٻي در
جانب جيڪي جهٽيون يار!

جلدي پنون اٿلايم. وري به ڳالهه اها ئي:-

محبت مون کي سيکاري يار!
محبت کان تو، منهن آهي موڙيو
دلبر دل کي ڌُتاري يار!

محبت کان تو، منهن آهي موڙيو

....     ....     ....     ....

دل کي دلاسا، يار ڏنا تو
غير کان ناتا، منهنجا ڇنا تو!
هر هنڌ آهي يار ثنا تو
ڀر ۾ مون کي بيهاري يار!

محبت کان تو، منهن آهي موڙيو

....     ....     ....     ....

اوکيون اکيون، يار اَڙائي
سوليءَ تي، منصور چڙهائي!
باب بِرههَ جا، پَلَ ۾ پڙهائي
ماڻن مان مُکي ماري يار!

محبت کان تو، منهن آهي موڙيو

اڄ ڪو صبح ئي اهڙو هو، نه ڄاڻ سندس پنهنجي فطرت جو به لڙيءَ رات کان وٺي ڪو احوال دگرگون هو. وڌيڪ ورقن اٿلائڻ جي پچر کڻي ڇڏيم. سچي ڳالهه هيءَ آهي ته اڳتي ست ساري ڪونه سگهيس. اها ”حقيقت حال“ ٻڌي اٿم ته منهنجو دوست، مون کي معذور سمجهي معافي ڏيندو.

آزردهه دل، آزردهه کند انجمني را!

ڪراچي

21 مئي 1963ع                   حسام الدين راشدي

ديباچو

[جناب غلام علي الانه ”عاجز“ جي شعري مجموعي ”ڪي پڙاڏا ڪي سڏ“ تي لکيل ديباچو. هي ڪتاب سال 1981ع ۾ ڇپيو]

جناب جي. اَلانا جي شخصيت ۽ وجود حيرت ۾ وجهندڙ آهي. آءُ سندس انساني خوبين جو انهيءَ دور کان معترف آهيان جڏهن پاڻ 1930ع ۾ انگريزي ۾ هفتيوار اخبار ڪڍي ”سنڌ جدائي“ واري يڌ ۾ سنڌ جي ماڻهن سان همدوش ٿي بيٺو. پاڻ انهيءَ زماني ۾ ڪراچيءَ جي مسلمانن ۽ هتان جي انگريزي دان حلقه ۽ بحيثيت ليکڪ ۽ انگريزي نثر نويس جي نهايت مقبول ۽ هڪ خاص مقام جو مالڪ هو.

جيئن زمانو گذرندو ويو تيئن تيئن سندس ذهانت، قومي احساس، ۽ طبيعت جي گوناگون وصفن تان پردو هٽندو ويو ۽ معاصرن لاءِ سندس ذات حيرت ۽ اچرج جو باعث بڻجي وئي. الانا احب هڪ ئي وقت، صحافي، سياسي رهنما، پارليامينٽري زندگيءَ جو ڄاڻو، ڪراچي ڪارپوريشن جو ميئر، آغا خان جو وزير، الغرض سنڌ اندر خواهه پوءِ پاڪستان ۾ ڪابه حيثيت ۽ عزت اهڙي ڪانه هئي جيڪا هن صاحب نه ماڻي. هن فضا مان جڏهن ٻاهر جو رخ ڪيائين، تڏهن وري ڏسندي ڏسندي بين الاقوامي ادارن ۽ ايوانن ۾ ڇائنجي ويو. دنيا جي امن و امان ۽ انساني حقن لاءِ ڪيل جدوجهد ۽ ڪوشش، انهيءَ دور واريءَ سندس زندگيءَ جو درخشان ۽ يادگار باب آهي ۽ دنيا جي حلقن ۾ تسليم شدهه امر آهي.

انگريزي ادب سان سروڪار ته جوانيءَ کان ئي هيس ليڪن اسان کي تڏهن حيرت ٿي جڏهن مغرب ۽ دور مشرق جي ادبي حلقن، علمي ادارن ۽ موقر دانشگاهن سندس انگريزي نظم ۽ نثر جي قوت ۽ قلم جي زور کي تسليم ڪيو، ساراهيو ۽ کيس اعزاز ڏنا. اهو سڀ ڪجهه ڪو معمولي ڪارنامون نه آهي! اسان سنڌ جي رهاڪن ۽ پاڪستاني باشندن لاءِ سندس وجود ۽ سندس شخصيت واقعي افتخار جو سبب بڻجي پئي آهي.

مصنف جي حيثيت ۾ الانا صاحب جا ڪيئي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، جيڪي ادبي حيثيت سان نهايت ئي ممتاز مقام جا حامل آهن. ليڪن اهو سمورو ادبي ۽ علمي سرمايو انگريزي زبان ۾ آهي جنهن مان ممڪن آهي ته پنهنجي وطن جي ماڻهن پورو فائدو نه ورتو هجي. هن وقت الانا صاحب پنهنجي اباڻي زبان سنڌيءَ ڏانهن توجهه ڪندي پهريون ئي ڪتاب نظم ۾ مڪمل ڪيو آهي جيڪو آئندهه صفحن ۾ پڙهندڙن وٽ پيش ٿي رهيو آهي. مادري زبان هجڻ ڪري ان جو نثر شايد لکڻ سولو هجي، پر نظم سو به ڪلاسيڪي اصنافن ۾ چوڻ بيحد مشڪل ۽ تمام اوکو مسئلو آهي. ڪتاب کي ڏسي تسليم ڪرڻو پوي ٿو ته ذهانت ۽ ڏات خداداد ٿئي ٿي. جنهن کي نصيب ٿئي، جنهن کي ملي! هر ڪنهن جي وس ۽ اختيار جي شيءِ نه آهي. قدرت ضروري نه آهي ته سڀ سان فياض هجي.

ڪي پڙاڏا ڪي سڏ، الانا صاحب جي سنڌي ادب ۾ سندس دسترس جو مظهر اسان جي سامهون آهي. هي ڪتاب ٽن حصن ۾ وراهيل آهي، پهرين حصي ۾ بيت، ٻئي ۾ ڪافيون ۽ آخري حصو آزاد نظم تي مشتمل آهي. پهريان ٻه حصا ظاهر آهي ته اسان جي ڪلاسيڪي صنفن ۾ آهن، جن جو مدار خاص ماحول، روايتن، سنڌي تهذيب ۽ تمدن تي ٿئي ٿو ۽ جنهن ۾ خصوصي استعارا، تشبيهون، ۽ محاڪات ڪتب اچن ٿا. ازان سواءِ تصوف جي چاشني به انهن صنفن جو لازمي جزو ٿئي ٿي. اِهو سڀ ڪجهه اُهو ماڻهو ڪاميابيءَ سان پنهنجي ڪلام ۾ آڻي سگهندو، جيڪو انهيءَ خاص عرفاني ماحول ۽ زندگيءَ سان واسطو رکندڙ هوندو. الانا صاحب شهرن ۾ زندگي بسر ڪئي آهي. مغربي زبان ۽ ادب سان سندس سروڪار رهيو آهي. سندس ادبي مطالعو به بظاهر يورپي لٽريچر جو رهيو آهي. ليڪن حيرت ٿئي ٿي ته هن صاحب بيتن ۽ ڪافين ۾ انهن صنفن جي سڄي ساز و سامان کي ايڏيءَ قابليت ۽ ڪاميابيءَ سان ملحوظ رکيو آهي، جو يقين ٿئي ٿو ته هي اڪتسابي نه بلڪ وهبي ڪرشمو آهي. يعني:

اين سعادت بزور بازو نيست
تانه بخشند خداءِ بخشندهه!

الانا صاحب جي بيتن خواهه ڪافين ۾ اسلامي تعليمات، تصوف ۽ عرفاني رازن ۽ رمزن جا تمام گهرا اهڃاڻ ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جيڪي سندس فڪر جي سلامتي، اسلاميات جي اونهي مطالعي ۽ مشاهدي جو پتو ڏئي رهيا آهن. سموري ڪتاب ۾ ڪو به عامي خيال ۽ بزاري تصور ڪو نه آيل آهي، جيڪو سندس فڪر جي پختگيءَ ۽ طبيعت جي سلامت رويءَ جو دليل آهي.

ڪلام ۾ بنيادي طرح حضرت شاهه لطيف سچل سرمست جا روح ڪارفرما نظر اچن ٿا. شاعر انهن ٻنهي بزرگن جي رنگ ۾ رتل آهي. سٽ سٽ جي رڳ ۽ ريشي ۾ انهن جو عرفان محسوس ٿئي ٿو. مثلاً شروع واري بيت ۾:

سرور تون ستار، اجها عالم آسرا
دائم قائم تون سدا، ڏيهن جا ڏاتار
مالڪ، خالق، خلق جا، مڙني جا مختيار
پرور پالڻهار، مهر ڪر مسڪين تي!

حضرت شاهه جو روح ٻولي رهيو آهي اهڙيءَ طرح هيٺين بيتن ۾ به واضح طرح شاهه جو رنگ موجود آهي:

مٿين چند بيتن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته شاهه جو ڪيتري قدر نه شاعر جي ذهن ۽ فڪر تي قبضو آهي. اهڙيءَ طرح ٻيو اثر آهي مٿس سچل سرمست جو، جنهن جا اهڃاڻ به ڪلام ۾ گهڻي حد تائين موجود آهن.

چوي ٿو:

الانا صاحب جي هن ڪتاب جو اول تا آخر اهو ئي رنگ آهي. ساڳي مستي ۽ موج ڪافين ۾ به آهي. بهرحال سندس هيءَ سوکڙي سنڌي ادب لاءِ املهه تحفو آهي ۽ جهڙيءَ طرح هُن صاحب انگريزي ادب ۾ پنهنجو مقام پيدا ڪيو آهي. تهڙيءَ طرح سنڌي ادب جي تاريخ ۾ به هي ڪتاب پيش ڪري هن پنهنجي جاءِ ٺاهي ورتي آهي. جنهن لاءِ کيس جَسُ ۽ مبارڪون هجن!

ڪتاب جي ترتيب، تصحيح ۽ پروف ريڊنگ، اسان جي نوجوان اديب ۽ شاعر جناب عنايت بلوچ صاحب نهايت سليقي ۽ خوش ذوقيءَ سان ڪئي آهي جنهن ڪتاب جي معنوي ۽ صوري حيثيت جو حسن دوبالا ڪري ڇڏيو آهي. جزاڪ الله.

ڪراچي                              حسام الدين راشدي

13-1-1981

مهاڳ

عنايت بلوچ جي ڪتاب ”تند ڪٽارو ڪنڌ“ تي لکيل مهاڳ. ڪتاب سال 1981ع ۾ شايع ٿيو1947ع ۾ برصغير جو ورهاڱو ٿيو، سنڌ پاڪستان ۾ آئي، ۽ لکن جي تعداد ۾ غير مسلم آبادي هتان لڏي هندوستان هلي وئي. انگريزن جي راڄ ۾ هندن کي هتي نه رڳو اقتصادي برتري حاصل هئي پر ادب، ڇپائي، صحافت ۽ ادبي توڙي  سماجي تحريڪن ۾ به هو مسلمانن کان اڳتي هئا. جڏهن ملڪ نئون ٺهيو ته نئين مخلوق به اچي پهتي. هتي جا اصلوڪا رهاڪو انهيءَ انقلاب ۽ آباديءَ جي اُٿل پُٿل مان پيدا ٿيندڙ صورتحال، نتيجن جي اندازي ۽ اثرات کان نه آگاهه هئا ۽ تيار. سماج جو هر طريقو ۽ زندگيءَ جو هر شعبو متاثر ٿيو ۽ ڪيترن ئي سالن متحير رهيو. جتي لڏي ايندڙ آباديءَ کي مسئلن سان سابقو پيو اتي اصلوڪن رهاڪن کي به اڪيچار مشڪلاتن سان منهان منهن ٿيڻو پيو، جيڪو انقلاب يا وڏي ڦير ڦار جو قدرتي نتيجو ٿئي ٿو. انهيءَ سموري عمل جو ردِ عمل اسان جي زبان، ادب ۽ اديبن تي پيو جيڪو انهيءَ اوچتي آپدا لاءِ اڳواٽ تيار نه هئا تنهنڪري فوري طرح پاڻ سنڀالي نه سگهيا. مٿن اچرج، نااميدي ۽ نراسائيءَ جي ڪيفيت طاري ٿي وئي.

..........

ڪنهن انقلاب مان جتي نقصان پهچي سگهن ٿا اتي فائدن جي اميد به رکڻ کپي. انقلاب فقط نااميدي، مايوسي ۽ تباهيءَ جو نالو نه آهي بلڪ بيداري، جدوجهد ۽ سجاڳيءَ جو سنيهو به ٿي سگهي ٿو، يا کڻي چئجي ته هڪ جوڻ بدلائي الهوٽ ننڊ مان اٿي کڙي ٿيڻ ۽ نواڻ اچڻ جو پيغام به ٿئي ٿو، ۽ سنڌي ادب جي سلسلي ۾ ٿيو به ائين. نا اميدي ۽ بيوسيءَ جي سمنڊ مان آسري ۽ سجاڳيءَ جي هڪ اهڙي لهر اُڀري جنهن سنڌ جي ادبي دنيا کي سيراب ڪري ڇڏيو. ادب، فنونِ لطيفه ۽ آرٽ جي سڀني صنفن ۾ سجاڳي ۽ نواڻ جو دور (Renaissance) اچي ويو.

.......

سنڌ ۾ شاهه عبداللطيف عليہ رحمة جي روايتن جو تسلسل توڙي جو ڪڏهن به ٽٽو نه هو ليڪن ٽالپورن جي صاحبيءَ ۾ شهرن اندر ”غزل“ جي شڪل ۾ هڪ ادبي شوشو شروع ٿيو جيڪو ڪنهن به صورت ۾ سنڌ جي ذهن، فڪر، زندگيءَ ۽ روايتن جو حاصل ۽ حامل نه هو. غزل جي سڄي جوڙجڪ، ان جون سموريون تشبيهون، استعارا ۽ مال مواد فرضي ۽ اهڙيون هيون جيڪي سنڌ جي اکين نه ڪڏهن ڏ‎ٺيون ۽ نه ڪنن ڪڏهن ٻڌيون هيون. شهري شاعرن غزل چئي نه ڇڙو پنهنجو وقت ضايع ڪيو بلڪ سنڌ جي نازڪ ۽ صاف زبان ۾ گندگيءَ ۽ عفونت جا انبار ڪٺا ڪري ڇڏيا. اصل ۾ شهر جا شاعر پنهنجي تهذيب، تمدن، روايتن ۽ فڪري نزاڪتن کان يڪسر بيگانا ۽ هڪ اهڙي دنيا ۾ هروڀرو جاکوڙ ڪندا رهيا جنهن جو حاصل ڪجهه به نه هو، يعني سندن ”فرموادات“ ۽ ”ارشادات عاليه“ سنڌ ۾ نه مقبول ٿي سگهيا ۽ نه اهي اسان جي ادب ۽ ادبي تاريخ جو جزو بڻجي سگهيا. اهو هڪ نامعقول دور هو جيڪو ٽالپورن جي حڪومت کان شروع ٿيو ۽ انگريزن جي زوال واري زماني کان ٿورو اڳ پنهنجو موت مري ويو. افسوس فقط اهو آهي جو ڪاغذ ڪارا ٿيا ۽ وقت زيان ويو. اڄ نه انهن شاعرن جو ذخيرو قابِل قدر آهي ۽ نه اهي شاعر ڪنهن کي ياد ئي آهن.

.......

سنڌ کي پنهنجي تهذيب، پنهنجو تمدن ۽ پنهنجو فڪر آهي جنهن جي اظهار جا ادبي ذريعا به وٽس پنهنجا ۽ مخصوص آهن جن کي ڪافي ۽ ڏوهيڙو چئجي ٿو. انهن جا استعارا، تشبيهون ۽ تلميحون پنهنجون ۽ نج ملڪي آهن. اهي، جيڪي هتان جو ماڻهو اکين سان ڏسي ٿو، جن سان صدين کان سندس سروڪار آهي ۽ پيڙهين کان سندس پيچ پيل آهي. مسلسل نظم جو به سنڌ کي پنهنجو نمونو آهي جنهن ۾ داستان ۽ پنهنجي تاريخ جا ڪارناما بيان ٿيل آهن. تنهن کان سواءِ سر ۽ ساز به پنهنجا ته تند ۽ تنوار به پنهنجي آهي. باوجود هن جي جو سنڌ تي صدين تائين ڌارين جي قبضي جي پيڙا رهي، غيرن جو تسلط ۽ تمدن قابض رهيو، ٻاهرين جون رسمون ۽ رواج حاڪماڻي ڏاڍَ ۽ ڏَڍَ تي نافذ رهيا، ليڪن سنڌ ۽ سنڌين جي پنهنجي فطرت ۽ فڪر تي نه اثر انداز ٿي سگهيا ۽ نه انهيءَ کي زائل ڪري سگهيا. سنڌ جي حُسن جي پرک پنهنجي، عشق جو معيار جدا، محبوب جو تصور مخصوص ۽ انهيءَ سلسلي ۾ جذبن ۽ احساسن جو اظهار انتهائي نازڪ ۽ بازاري خواهه اوباش طرز کان پاڪ ۽ صاف ٿئي ٿو. سنڌي شعر ۾ ڪڏهن به عاميانه ۽ اخلاق کان ڪريل نه خيال هوندو ۽ نه تصور. ڳالهه توڙي جو مجاز کان شروع ٿيندي ليڪن انت وڃي حقيقي عشق سان ٿيندس.

.......

شهرن جي غلبي ۽ پنهنجي ادبي ورثي کان بيگانگيءَ سنڌي ادب تي جيڪو سڪتو طاهري ڪيو هو، هندن ۽ مسلمانن جي ڪجهه روشن خيال نوجوانن جي اک پٽڻ ۽ ڪوشش سان پاڪستان کان چند سال اڳ ٽٽڻ شروع ٿيو هو. انهن اديبن پنهنجي وڃايل روايت کي، جنهن جا مهندار شاهه سائين، سچل سرمست ۽ ٻيا ڪيترا ڪلاسيڪل شاعر هئا، وري نه فقط زندهه ڪرڻ جي ابتدا ڪئي بلڪ نئين زماني ۽ ايندڙ حالتن جو جائزو وٺي سنڌي شعر ۾ نواڻ پيدا ڪري، ان ۾ زندگي خواهه ملڪي ۽ سماجي ضروتن سان مطابقت پيدا ڪئي ۽ ان کي جاندار ۽ هڪ حقيقت جو روپ وٺرايو. ليڪن اڃا انهيءَ سجاڳيءَ جي ابتدا ئي هئي ته 1947ع وارو انقلاب آيو جنهن ۾ لڏپلاڻ هڪ دفعو وري ملڪ جي سڄي صورتحال سان گڏ ادبي ماحول تي به اثر ڪيو. نااميدي ۽ مايوسيءَ جو دور ٻيهر شروع ٿيو جيڪو هليو ته چند سال پر انهيءَ کان پوءِ هڪ غير معمولي ذهني ۽ فڪري انقلاب پيدا ٿيو. حقيقت ۾ اهو هڪ معجزو هو. ڪنهن کي به اميد نه هئي ته سنڌي شعر ۽ ادب انهيءَ بي سرو سامانيءَ جي حالت ۾ اُسري سگهندو، ليڪن آفرين آهي اسان جي نئين نسل جي جوان سال شاعرن ۽ اديبن کي جن نه فقط ڇڳل تندون وري گندي ورتيون پر پنهنجي سڄي ادب ۽ ثقافت کي نئين سر جوڙي حيرت ناڪ انقلاب آندو ۽ انهيءَ ورثي کي آسمان تائين پڄائي دنيا جي آبرومند زبانن جي بهترين ادب جي صف ۾ آڻي بيهاريو.

......

اهو سمورو انقلاب 30-32 سالن جي قليل مدت ۾ آندو ويو. هڪ فرد جو ارادو ۽ عزم به پنهنجي جاءِ تي اٽل ٿئي ٿو، پر جڏهن پوري قوم ڪو فيصلو ڪري ٿي ته پهاڙن کي به پنهنجي جاءِ تان هٽڻو پوي ٿو. اسان جي نئين نسل جي اٽل فيصلي به نا اميديءَ واريون حالتون ختم ڪري هڪ اهڙي دنيا پيدا ڪري ڇڏي جنهن تي زوال نه اچي سگهندو. هميشہ هميشہ لاءِ، انشاالله.

.......

هن وقت سنڌي ادب جي ڪا به اهڙي صنف نه آهي جنهن ۾ ترقي نه ٿي هجي يا نواڻ نه آئي هجي. انهيءَ سلسلي ۾ نه فقط پنهنجي پراڻين روايتن کي جياريو ۽ سنواريو ويو آهي پر سنڌي ادب ۾ خارجي اثرات ۽ رجحان به اهڙي انداز ۾ آندا ويا آهن جو اهي پنهنجا ٿا لڳن، جنهن لاءِ نوجوان نسل اسان سڀني جي مبارڪن جو مستحق آهي. هنن ٻن محاذن تي لڙائي لڙي ڪاميابي ۽ ڪامراني حاصل ڪئي آهي: هڪ ته غزل لا يعني صنف جي پوئلڳن کي، جيڪي لڪير جا فقير بڻيا ”مهانڊا ۽ مهندار“ شاعر ٿيا ٿي وتيا، ادبي ميدان مان هڪالي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو، ۽ ٻي يُڌ ادبي صنفن جي تاريخي روايت کي نئين سر زندهه ڪري ان کي اهڙي آبرومند مقام تي آندو جو اسان سڀني جو ڳاٽ اڄ اوچو ٿي ويو آهي. اها جدوجهد ۽ اها فتح، ڪامراني ۽ ڪاميابي هڪ لازوال تاريخي واقعو آهي جيڪو آئيندي جو مؤرخ نهايت فخر سان لکندو.

......

اڄ اسان جو ادب، اسان جو شعر، اسان جو افسانو، اسان جي تاريخ سڀ واقعاتي ۽ زندگيءَ جي روزاني روئداد سان وابستہ ۽ پيوست آهن. حادثن، نا اميدين، زندهه رهڻ جي ڪشمڪش ۽ مسئلن سان تصادم سڀني کي سجاڳ ڪري ڇڏيو ۽ اڄ نه فقط شهر پر ڳوٺ، وستيون ۽ واهڻ سڀ ادبي تحريڪ جا مرڪز ٿي ويا آهن. هر هنڌ هڪ ئي تند ۽ تار، هڪ ئي سر ۽ ساز آهي.

انهيءَ تحريڪ جي سلسلي ۾ جنهن کي اسان سنڌي ادب جو RENAISSANCE چئي سگهون ٿا، سوين ناميارا نالا اچن ٿا جن جو هتي ذڪر ڪرڻ هن ڪري ضروري نه آهي جو هر ادب دوست انهن کي سڃاڻي ۽ اهي هن وقت سج چنڊ وانگر سنڌ جي ادبي آسمان تي چمڪي رهيا آهن. مثلاً اسان جو نوجوان دوست ۽ نئين ٽهيءَ جو شاعر، عنايت بلوچ، جيڪو اڪتسابي نه بلڪ فطرتاً شاعر پيدا ٿيو آهي ۽ جنهن جي ڪلام جو مجموعو ”تند ڪٽارو ڪنڌ“ پڙهندڙن جي هٿن ۾ اچي رهيو آهي، انهيءَ سلسلي ۾ مثالي حيثيت جو حامل آهي. سندس ڪلام مان پڙهندڙ اندازو ڪري سگهندا ته سنڌ جي جوان سال شاعرن ڪيتري جاندار شاعري ڪري سنڌ ۽ سنڌي ادب جي اوجهل ٿيل آبروءَ کي اوج تي پهچائي ڇڏيو آهي.

......

عنايت بلوچ وڻندڙ ۽ سٻاجهي سڀاءُ جو نهايت مهذب نوجوان آهي. ادب سان دلچسپي ۽ شاعري کيس پنهنجي گهراڻي مان ورثي طور ملي آهي. هن انهيءَ خانداني روايت کي قائم رکندي جيڪا شاعري ڪئي آهي، اها دنيا جي ڪلاسيڪي توڙي جديد ادب سان هم دوش ڏسي سگهجي ٿي.

.........

سندس شاعريءَ ۾ الهام ۽ روح شاهه لطيف سائينءَ مان ورتل آهي ليڪن هن قديم ۽ جديد جو نهايت لطيف امتزاج پيدا ڪري پنهنجي ذهانت ۽ فطري شاعر هجڻ جو ثبوت ڏنو آهي.

عنايت بلوچ جي مزاج ۾ جيڪا ملائمت ۽ فطرت اندر جيڪا سٻاجهائي آهي، انهيءَ جو عڪس سندس شعر ۾ ئي ڏسي سگهجي ٿو. عنايت کي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن سان، ملڪ جي هر هڪ شيءِ سان بيپناهه محبت آهي. استعارا، تشبيهون ۽ تلميحون هن پنهنجي اوسي پاسي جون استعمال ڪري پنهنجي شعر کي مقامي ۽ ملڪي رنگ ۾ رچي ڇڏيو آهي، جيڪو هڪ ته فرضي ۽ غير فطري معلوم نه ٿو ٿئي، ٻيو ته انهيءَ سرمايي سندس شعر کي ملڪ جي لازوال ملڪيت بڻائي ڇڏيو آهي.

عنايت جو سمورو ڪلام ڪنهن نه ڪنهن تاثر جو نتيجو آهي. اهو ”شعر براءِ شعر“ نه پر ڪن حقيقتن، ڪن قلبي جذبن ۽ ڪن اکين ڏٺي ۽ فڪري محسوسات جو مظهر آهي. اهو ئي مکيه سبب آهي جو سندس شاعري لاءِ يعني لفظن جو انبار ۽ بي مقصد جملن جو ڍير نه بلڪ هڪ حقيقت ۽ زندگيءَ سان مطابقت رکندڙ ادبي گفت و شنيد آهي.

حسن ۽ عشق انسان جي فطرت جو هڪ اڻ ڇڄندڙ انگ آهي. جڏهن انهيءَ جو اظهار عنايت بلوچ ڪري ٿو ته ان ۾ به سنڌ جي تهذيب، معاشري جي قاعدن ۽ انهن خاص لفظن ۽ جملن کي آڻي ٿو جيڪي اسان جي پنهنجي ملڪيت آهن. سنڌ سندس وطن آهي جنهن سان محبت سندس ايمان جو جزو آهي. انهيءَ جذبي کي ”ويڙها وسن“ ۽ ”وطن ڏي سلام ۽ پيغام“ ۾ محسوس ڪري سگهجي ٿو. ساڳئي وقت سڄي دنيا جي انسانن سان جيڪو ابدي ناتو ۽ رشتو آهي. جيڪو اسان سنڌين جو نصب العين آهي. اهو به برابر سندس روح ۾ رچيل آهي جنهن جو اظهار هن ”مان انسان آهيان“ ۾ ڪيو آهي.

عنايت جي شاعري زندگي، واقعن ۽ سفر کان متاثر آهي. هي حساس شاعري جتي جتي ويو آهي ۽ جن واقعن سندس احساسن کي جهنجهوڙيو آهي انهن جو هن بي اختيار نظم ۾ اظهار ڪيو آهي. جيئن هڪ مصور ڪو منظر چٽي، اهڙيءَ طرح هن انهيءَ احساس کي نظم ۾ مجسم ڪيو آهي. ليڪن بنيادي طرح سندس شاعريءَ جو ماحصل مختلف صورتن ۾ مجموعي طرح اهو آهي جيڪو هن هيٺ نظم ۾ ٻڌايو آهي:

اَڄ آديسي اچڻا آهن
ڏيئا روشن رکڻا آهن

 

هوشو، هيمون، دُولَهه دودا
مانجهي مور نه مرڻا آهن

رات کُٽي ٿي، باکَ ڦُٽي ٿي
ڀاڳَ اسان جا ورڻا آهن
سانڊا هاڻي سوگهو آهين
توسان ليکا ڪرڻا آهن
ڪنهن جو ڏوهه نه آهي پيارا
پنهنجا ڪرڻا ڀرڻا آهن
ڇَپر نيٺ ته ڇيتيون ٿيندا
ٽَڪر آخر ٽرڻا آهن
شاهه جي ڌرتي، منهنجا توسان
لکيل مرڻا، پرڻا آهن

ڀايان ٿو ته اسان جي هن نوجوان شاعر جي ذهن ۾ انهيءَ وقت شاهه جو هي شعر تري آيو هو:

”جهونا ڳڙهه جُهرندو، پوندي جهانءِ جهروڪ ۾“

.........

آءُ هن شاعر لاءِ ٻيو ڇا چئي سگهان ٿو سواءِ هن دعا جي ته رب ڪريم سندس دل جون مرادون پوريون ڪري ۽ زندگيءَ جون ڪامرانيون کيس نصيب ٿين. سندس وجود سنڌ، سنڌي ادب ۽ سڄي انسان ذات لاءِ هڪ قيمتي وَٿَ آهي. سنڌ جي ادبي تاريخ کيس جيءَ ۾ جايون ڏيندي.

60 علي رضا هائوس،

الحمرا سوسائٽي                     حسام الدين راشدي

ڪراچي

15 جولاءِ 1981

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ