|
(8) سفرنامہ (1260هه) مير نصير خان
ٽالپور: مير نصير خان جنهن پنهنجو تخلص ”جعفري“
رکيو هو ۽ شاهنامي جي بحر جو دلداه هو، جيتوڻيڪ
سندس شعر جو موضوع جنگ نه هو، پر ان وزن ۾ مثنويون
چوندو هو. انگريزي تسلط بعد جڏهن ڪلڪتي ۾ وطن کان
پري هو ته پريشانين ۽ سفر جي تڪليفن سبب هي مثنوي
چيائين.
بنام خدايي کہ جان آفريد
ازو گشت سختي و نرمي پديد
فرستاد از لطف پيغمبران
کہ گمراه نگردند تا انس و جان
(خدا جي نالي سان شروع جنهن ساه پيدا ڪيو. ان کان ئي ڏک سک ظاهر
ٿين ٿا. لطف سان پيغمبرن کي موڪليائين، ته جيئن
انسان ۽ جن گمراهه نه ٿين).
پڄاڻي:
بکن جعفري شکر صبح و مسا
کہ موليٰ علي هست مشکل کشا
کہ آسان کند مشکل ما تمام
سخن ختم کردم و اين والسلام (25).
(جعفري صبح ۽ شام شڪر ڪر. مولا علي مشڪل ڪشا آهي، سو اسان جون
سڀ مشڪل آسان ڪندو).
(9) مثنوي سفرنامہ (1260هه) مير نصير خان ٽالپور: هي سفر بابت
ٻي مثنوي آهي، ان جو موضوع ۽ بحر ساڳيو آهي.
ابتدا:
بنام خدايي کزونقش بست
درون دو عالم هر آنچہ کہ هست
پس از حمد يزدان جان آفرين
کنم نعت پيغمبر پاک دين
***
کنون باز گويم همہ حال خويش
بيان سازم اکنون، ز احوال خويش
ازين پيش گفتم يکي داستان
نمودم در او مختصر هم بيان
انگريزن جنهن وقت ميرن کان تاج ۽ تخت ورتو ۽ شاهي خزاني مان
ارڙهن ڪروڙ رپيا لٽيا، ان بابت شعر چوي ٿو:
بوقتي کہ از ما بگرديد هور
بغاوت ببردند هزده کرور
و هم ملک و ناموس ما سر بسر
ببردند در دوستي بيخبر
(اسان کان جڏهن زمانو ڦريو. ملڪ، ناموس ۽ ارڙهن ڪروڙ رپيا
لٽيائون. اسين بيخبر رهياسون، اهو سڀ ڪجهه دوستيءَ
۾ لٽيائون).
پڄاڻي:
بکن جعفري شکر هردم مدام
بہ آل محمد عليہ السلام (26).
(جعفري سدائين شڪر ڪر. آل محمد عليه السلام ئي بهتر آهي).
(10) جدائي نامہ (1260هه) مير صوبدار خان: هي مثنوي به مير
صوبدار خان وطن کان پري عزيزن جي ياد ۾ چئي.
ابتدا:
خدا يا شب هجر را ساز روز
ز داغ جدايي دل من مسوز
بيفروز چون صبح صادق چراغ
گل جان من بشگفان باغ باغ
(اي خدا، هجر جي رات کي ڏينهن ڪر. جدائي جي داغ کي منهنجي دل
مان نه پار. صبح صادق وانگر ڏيئو ٻار. منهنجي جان
جو گل باغ وانگر کول).
پڄاڻي:
بيا مطربا! زخمہ بر زن بعود
بياراي مجلس ببانگ سرود
سرودي کہ زيد خوشتر بود
شکر خا چوگفتار دلبر بود (27).
(11) مثنوي مؤمن (1271هه) مير عباس علي خان مؤمن (وفات 1273هه):
هي ٻياسي بيتن واري مثنوي مؤمن هڪ واقعي جي تعريف
۾ چئي آهي.
ابتدا:
بنام الاهي که گردان سپهر
بر افراخت و افروخت ناهيد و مهر
فردوسيءَ جو ذڪر:
ز فردوسيءَ طوسيءِ پاک دين
بيارم دو ابيات با آفرين
چنين اِست رسم سراي فريب
گهي بر فراز و گهي برنشيب
*
چو مي گويد آن مرد داناي طوس
کہ نظمش سراسر بود چون عروس
درختي کہ تلخ است ويرا سرشت
گرش در نشاني بباغ بهشت
ور از جوي خلدش بهنگام آب
بہ بيخ، انگبين ريزي و شهد ناب
سر انجام گوهر بکار آورد
همان ميوہء تلخ بار آورد
ز بد گوهران بد نباشد عجب
نشايد ستردن سياهي ز شب
ز ناپاڪ زاده مداريد اميد
کہ زنگي بشستن نگردد سفيد
زبد اصل چشم بهي داشتن
بوه خاک در ديده انباشتن
چہ خوش گفت رستم بہ اسفند يار
دوران دم کہ بودند، در کار زار
کہ در راه من برستيزهه مريز
کہ من خود يکي مايہ ام درستيز (28).
(12) رزم نامہ نادر شاهه (قبل 1271هه) مير محمد علي بهرور (وفات
1278هه): هن مثنويءَ ۾ هڪ سؤ ڇهه بيت آهن. ڪرنال
جي جنگ ۽ نادر شاهه طرفان دهلي فتح ڪرڻ جو احوال
”جهانڪشاي نادري“ تان ورتل آهي (29).
(13) رزم نامہ شير (1271هه) مير محمد علي بهرور: هي مثنوي به
بهرور ڪلڪتي ۾ رهڻ وقت چئي. ان ۾ شينهن جي شڪار جو
بيان آهي.
آغاز:
سپاس آن خدايي کہ شير آفريد
پي رزم شيران، دلير آفريد
فردوسيءَ بابت چوي ٿو:
کند مور بر شير نر چيره دست
زپشتہ دهد مالش پيل مست
درين باب فردوسيءَ نيک نام
چہ خوش گفت بيتي بہ حسن کلام
زم موري دهد مالش نره شير
کند پشہ بر پيل جنگي دلير
پڄاڻي:
بماند همين نسخہ در روزگار
ز مير محمد علي يادگار (30).
(شال مير محمد عليءَ جو هي نسخو زماني جو يادگار رهي).
(14) شاهنامہ سنڌ (1310هه) مير حسن علي ٽالپور (وفات 1324هه):
هي مير صوبدار خان جي فتحنامي جو سنڌي ترجمو آهي ۽
شاهنامي جي بحر ۾ آهي. جيڪي واقعا فتحنامي ۾ نه
آهن، اهي به هن ۾ اچي ويا آهن. ترجمو آزاد ۽ موزون
آهي (31).
(15) شهنشاهه نامہ (1318هه) مير حسن علي خان: هي حملهء حيدريءَ
جو شاهنامي جي بحر ۾ سنڌي ترجمو آهي (32).
(16) قادري نامہ (1326هه) پير علي اصغر راشدي (وفات 1354هه): هن
جو مصنف اسان جي راشدي خاندان جو بزرگ هو. پاڻ
راشدي خاندان جي تاريخ کي شاهنامي جي بحر ۽ نظم ۾
آندو اٿس. سنڌي ۽ فارسي شعر چوندو هو ۽ خوشنويس به
هو. مثنويءَ ۾ هزار بيت آهن. سندس هٿ اکرين اڻ
پورو نسخو مون وٽ موجود آهي.
ابتدا
تو قادر ترا قدرت و قادري
تو مي آفريني، تو مي پروري
(تون قادر، توکي ئي قدرت ۽ قادري آهي. تون پيدا به ڪرين ٿو ۽
پالين به ٿو).
فردوسيءَ جي پيروي هن ريت ڪئي اٿس:
عرب را بجايي رسانيد کار
کہ گشتند دهقانها شهر يار
کسي قصر کسري بکسر آوريد
کسي پاي برمسند روم ديد
يتيم آمد و شهرياري گرفت
نہ امداد از کس، نه ياري گرفت
(عرب جو اهڙو ڀاڳ وريو جو ديهاتي بدو به بادشاهه بنيا. ڪنهن
ڪسري جي محلات ٿي ڀڳي ته ڪنهن روم جي تخت تي پير
ڌريا. جيتوڻيڪ يتيم آيو ۽ بادشاهي ورتائين، ته به
ڪنهن کان مدد نه ورتائين).
مرا از بسي سال بود اين خيال
به تحرير چيزي کشم از مقال
و ليکن، نه چو طوسيءِ پاکزاد
ز کاووس وکسري کنم قصہ ياد
*
چہ حاجت کہ شاهان ستايي کنم
نه من مفلسم تا گدايي کنم
(بادشاهن جي تعريف ڇو ڪريان. سڃو ناهيان جو پنندو وتان).
بہ طمع زر از بادشاهان عهد
شرنگ آوريدند بر جايي شهد
*
همہ فکرتم را تو صائب نما
چو فردوسيءِ طوسيم دل گشا (33).
(17) تاريخ حڪمرانان لس ٻيله (1341هه) محمد سليمان: هي لس ٻيلي
جي مختصر تاريخ شاهنامي جي نموني ۽ بحر ۾ آهي
(34).
آغاز:
بنام خداييکہ سلطان اوست
خلايق همہ زير فرمان اوست
خداييکہ او قادر مطلق است
خداييکہ او رازق برحق است
(الله جي نالي سان شروع جو بادشاهه آهي. سڀ مخلوق سندس حڪم جي
ماتحت آهي. اهو خدا قادر مطلق آهي. اهو خدا رازق
برحق آهي).
پڄاڻي:
بہ بين قدرت قادر ذوالجلال
چنين بخت و دولت پذيرد زوال
(قادر ذوالجلال جي قدرت ڏسو، جيڪو ئي بخت ۽ دولت کي زوال ڏئي
ٿو).ڪتاب جي لکجڻ جو سال:
بده سيزده صدفزون چهل يکي (1341هه)
شده ختم اين داستان اند کي (35).
(18) شاهنامه (1347هه) محمد عاقل: فردوسيءَ جي شاهنامي جو سنڌي
نثر ۾ ترجمو آهي. پير صبغت الله راشديءَ جي حڪم
سان، هيءُ ترجمو مولوي محمد عاقل عاقلي ڪيو، ته جي
ماڻهو فارسي نه ٿا ڄاڻن، اهي هن شاهڪار جي مطلب ۽
مقصد کان محروم نه رهن. دراصل عاقلي ان کي اٺن
جلدن ۾ پورو ڪرڻ ٿي گهريو، ليڪن اڃا پهريون جلد
تيار ٿيو هو، جو پير صاحب ۽ مولوي عاقلي ٻئي جهان
ڇڏي ويا. ڪتاب جو قلمي نسخو سنڌي ادبي بورڊ ۾
موجود آهي.
شاهنامي جا ڪجهه قلمي نسخا:
سنڌ ۾ شاهنامي جي مقبوليت ۽ عظمت جو احوال مٿي آيو آهي. جنهن
مان ظاهر آهي ته سنڌ کي شاهنامي جي قلمي نسخن سان
مالا مال هجڻ کپي، پر ائين نه آهي جو ان جا ڪجهه
سبب آهن.
جنهن ڏينهن کان فارسيءَ جو رواج گهٽيو ۽ نئون نسل مشرقي علمن
کان بيگانو رهيو، تڏهن سوين ڪتاب ۽ ذاتي علمي
خزانا فارسي نه ڄاڻڻ ۽ توجہ نه هجڻ ڪري، برباد ٿي
ويا ۽ اها علمي تباهي شاهنامي سان به لاڳو رهي.
شاهنامي جي تتبع بابت جن تاريخي شاهدين جو ذڪر ڪيو اٿئون، انهن
مان به معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ ۾ شاهنامي جي مقبوليت
جي ڪري، ايراني واپارين کي به شوق جاڳيو ته اهي
قلمي نسخا سنڌ مان خريد ڪري، اميرن ۽ بادشاهن کي
سوکڙي ڪري ڏين ۽ انعام وٺن. جنهن وقت هند جا
تيموري بادشاهه سنڌ تي مڙهجي ويا ۽ پنهنجا والي
مقر ڪيائون، ته انهن والين مان هر هڪ پنهنجي دور ۾
اها ڪوشش ٿي ڪئي ته، وقت جي بادشاهن کي بهترين
سوکڙين جي ذريعي خوش رکن. ان ڪري جنهن جي به نظر
تي ڪا اهڙي چيز چڙهي ته، اها آگري ۽ دهلي ٿي
موڪليائون. ظاهر آهي ته شاهنامي جا نسخا ان چڪر جي
ور چڙهي ويا. اهڙن اميرن مان هڪ جي باري ۾ جهانگير
لکي ٿو:
”جمادي الاول 1013هه، مصطفيٰ خان ٺٽي جي حاڪم شاهنامو ۽ شيخ
نظاميءَ جو خمسو تصويرن سان، جيڪي تصويرون ماهر
استادن ٺاهيون، ٻين تحفن سان گڏ سوکڙي ڪري موڪليا
۽ منهنجي نظر مان گذريا“ (36).
جنهن وقت اصفهان کي افغانن تاراج ڪيو، جو ڪجهه به انهن کي هٿ
لڳو، بنا ڪنهن ڊپ جي پاڻ سان کڻي ويا. گهڻو پوءِ
اهي هت آڻي، سنڌ جي اميرن کي وڪرو ڪري ڏنائون.
اهڙن ذخيرن ۾ شاهنامو به هو. انهن مان هڪ نسخو
اصفهان کان آيو، جو اڄ به حيدرآباد ۾ ٽالپوري
ڪتبخاني ۾ موجود آهي.
اهڙي لٽيل مال مان گهڻو سون، چاندي ۽ جواهرات ۽ نوادارت، ميان
نور محمد خدايار خان سنڌيءَ خريد ڪيا. جنهن وقت
نادر شاه، ميان جي خزاني کي ضبط ڪيو ۽ نوادارت هٿ
ڪيا ته، انهن مان ايران جو به گهڻو سامان سڃاتو
ويو. بيان واقع، ۾ آهي ته:
”هن افساني جو لکندڙ سامان ۽ مال جي محاسبي وقت حاضر هو. گهڻيون
چيزون صفوي بادشاهن جون هيون سي سڃاتيون ويون.
جانچ کان پوءِ خبر پئي ته قنڌار جا افغان جنهن وقت
ايران جا حاڪم هئا، انهن اهي اڻ لڀ شيون ۽ سوکڙيون
چوڌاري وڪرو ٿي ڪيون“ (37).
گلدستہ نورس بهار، به ان ڳالهه جي تصديق ڪئي آهي:
”بهترين ۽ ناياب شيون هنن ڪميڻن جي هٿ لڳيون ته، اهي هندوستان
ملڪ جي حدن ۾ آڻي اڌ قيمت ۾ وڪڻي ٿي ڇڏيائون“
(38).
نادر شاهه به ميان نور محمد ڪلهوڙي جو ڪتبخانو زوريءَ کڻي ويو ۽
جنهن جو پاڻ مرڻ گهڙيءَ تائين افسوس ڪندو رهيو ۽
”منثورالوصيت“ ۾ به ان جو ذڪر ڪيو اٿس (39). خبر
ناهي ته هن علمي ذخيري جون ڪهڙيون شيون پاڻي
لنگهندي گم ٿيون ۽ ڪهڙيون ايران پهتيون (40).
ان ريت سنڌ جا ڪتبخانه هر دور ۾ تباهه ۽ برباد پي ٿيا آهن.
ارغونن (927-962هه) سنڌ جي تختگاهه ٺٽي ۽ ٻين شهرن
کي جي علمي مرڪز هئا لٽيو ۽ ساڙيو ۽ سومرن توڙي
سمن جي ذخيري کي تباهه ڪري ڇڏيو،. ترخانن جي دور
(962-1001هه) ۾ پرتگالين جي هٿان ۽ ان کان پوءِ
گهرو لڙاين ۽ هندوستان جي تيمورين ۽ ترخانن جي
ڪشمڪش سبب ۽ جو ڪجهه ارغونن ۽ ترخانن پاڻ سان علمي
ذخيرو هرات ۽ بخارا مان آندو هو، اڳين تباهي کان
پوءِ جو ڪجهه بچيو هو، سو اسان جي هٿن مان نڪري
ويو. ان کان پوءِ ميرن ٽالپورن جا ڇهه يا ست
بهترين گڏ ڪيل ڪتبخانه انگريزن جي ور چڙهيا يا وري
اهي ولايت کڻي ويا.
اڄ به سنڌ جي ٻهراڙين جي ڳوٺن واهڻن ۾، جيڪي علمي مرڪز هئا،
فارسيءَ جو ذخيرو موجود آهي، پر جيئن ته ان علمي
ذخيري جي ڳولا ۾ دلچسپي نه ورتي وئي آهي، ان ڪري
ان متعلق پوري ڄاڻ نه ملي سگهي آهي. ڪنهن وقت اهڙي
ذخيري تائين رسائي ٿئي ته بيشڪ شاهنامي جا ڪيئي
ناياب نسخا ملي سگهن ٿا. هت شاهنامي جي چند نسخن
جي لسٽ ڏجي ٿي، جن کي سرسري طورتي ڏٺو ويو آهي(1).
(الف ڪراچيءَ جي قومي عجائب گهر جي ڪن نسخن جو احوال:
1. شمارو3/913-
NM.1957-
شاهنامي جو آخري اڌ آهي. صفحا 196، ڪتابت جي تاريخ
2 محرم 752هه ۽ ڪاتب محمد بن عبدالڪريم بن محمد بن
ابولحسن الفقيري تبريزي، پهرئين اڌ جي خبر نه ٿي
پوي. ڪيفيت هن ريت آهي.
(الف)
الله اڪبر، از نايب اموال نواب غفران پناه ابوي داخل عاريت خان
شد – حررهه احسن الله بن ابوالحسن المخاطب بظفر
خان (41).
(ب) عبارت وسطي:
........وديره صاحب محمد عمر خانجيو از دست خود هشت صد بوجہ
تمام اموال سرکار کردهه ديگر زحمتي کہ رفتہ در
شمار نياورده تا بغايت هيفدهم ذي الحج 1192 هجري.
(ج) مالکہ، مهر، کتاب شاهنامہ معرفت مولوي محمد الياس صاحب
بقيمت مبلغ پنجاه روپيا خريد نمودهه شد در
1276....
(هه) دو مهر بالا و دو پايين و درميان آنها، در حاشيه بيضي اين
نوشة نصف دوم از کتاب شاهنامہ از گفتار سلطان
الشعرا فردوسي عليہ الرحمة.
2. شمارو 181NM.
– ڪاتب فقير مير علي مشهدي، ص 576، تاريخ 995هه
هيءُ نسخو اصل قومي عجائب گهر جي ملڪيت آهي، ليڪن
هن وقت عارضي طور لاهور جي قلعي ۾ آهي.
3. شمارو
–NM. 1958-23/3
صفحا 680 ڪاتب علي رضا قهپايي.
ڪتابت 20 ربيع الثاني 1077 هه، نسخو مڪمل آهي.
4. شمارو
–NM. 1957-881
صفحا 536- ڪن جاين تان کٽل آهي. هن نسخي ۾ ٻئي
ڪنهن ڪاتب لکيو آهي ته هيءُ ابوالقاسم فردوسي
طوسيءَ جو شاهنامو، شهنشاهه نورالدين جهانگير
بادشاهه جي دور ۾ پورو ٿيو. بقلم عبدالله ڪتاب
شاهي 1029هه.
5. شمارو 31،
–NM.
صفحا 634- هن نسخي تي ٻئي ڪنهن صاحب لکيو آهي ته
هي نسخو ماه رمضان سن 746هه ۾ ملڪ ايران جي شهر
شيراز ۾، ڪاتب احمد خان جي هٿان لکجي پورو ٿيو.
شاهنامي تي خان حفظ الله جي فرمائش تي ٻه سؤ روپيا
خرچ ٿيو.
6. شمارو 621-1962-NM-
513 صفحا، 53 تصويرون، هي نسخو گهڻو سينگاريل آهي.
(ب) سيدالله بخش شاهه ٽنڊي محمد خان واري جو ذخيرو.
ڪنهن وقت هتي زبردست علمي خزانو هو، پر هاڻي زماني جي دستبرد
ان ذخيري کي برباد ڪري ڇڏيو آهي. سيد الله بخش
شاهه انهن مان ڪجهه قلمي نسخا پاڻ وٽ محفوظ ڪيا
آهن. شاهنامي جو هڪ اڻ پورو نسخو وٽس موجود آهي.
(ج) ميرن جو ذخيرو:
حيدرآباد جي اميرن تالپورن جي باقي بچيل علمي ذخيري ۾ ڪجهه ڪتاب
آهن. هي ذخيرو خاندان جي پونير ڊاڪٽر مير نور محمد
خان ٽالپر، استاد شبه شعبه رياضي سنڌ يونيورسٽيءَ
وٽ محفوظ آهي (42). هن ڪتبخاني ۾ به شاهنامي جو هڪ
نسخو آهي، جنهن ۾ ڪل 1111 صفحا آهن. مينا ڪاري ۽
نقش نگاري ۾ بي مثل آهي. ان جو واسطو تيموري عهد
سان آهي. گمان آهي ته هي نسخو اصفهان کان لٽجي
وڪري لاءِ هت پهتو، ڇو ته منجهس هڪ جاءِ تي
دارالسلطنت اصفهان چٽو لکيل آهي.
(د) انجمن ترقي اردو ڪراچي
(1) شمارو 3-ق.ف 255، صفحا 1232، ڪتابت سن 11 هجري.
(2) شمارو 3-ق.ف 256 صفحا 474، منڍ ۽ پڇاڙي کٽل آٿس. گهڻو ڪري
12 صدي هجريءَ جو نسخو آهي.
(هه) ڊاڪٽر حميده کهڙو.
ڊاڪٽر حميده کهڙي جي ذخيري ۾ به شاهنامي جو خط نستعليق ۾ هڪ
سينگاريل نسخو موجود آهي. تاريخ ڪتابت نامعلوم.
حاشيا ۽ واڌارو:
(1) مقالات الشعرا، ص 77.
(2) ايضاً، ص 78.
(3) تحفة الڪرام، ص 296 (راشدي ايڊيشن)
(4) ايضاً، ص 301.
(5) مهراڻ جون موجودن، ص 67.
(6) Employed a poet…. To record them in verse
like ferodzi, and called the book in rival
distinction to his immortal work the Shah Nameh,
the futteh Nameh. The Futteh Nameh is rehearsed
in durbar, and many of the courtiers mark their
adulation, by committing the most fulsome
passages to the memory. (A visit to the court of
Sindhi, P. 47, footnote).
(7) مير نصير خان قرآن مجيد جا ٻه نسخا آستانه قدس
رضويه (مشهد) ۾ رکايا جي خطاطي ۽ ميناڪاريءَ جي
لحاظ کان بي مثال آهن. ڏسو: رهنمائي گنجينہ قرآن
گلچين معاني، ص 311. انگريزن کان شڪست کائي مير
نصير خان کي بمبئي ۽ بنگال ڏي جلاوطن ڪيو ويو هو.
(8) تڪمله مقالات الشعرا، ص 105.
(9) ايضاً، ص 105.
(10) ايضاً، ص 94.
(11) ايضاً، ص 94.
(12) ايضاً، ص 666، ص 667
(13) مقالات الشعرا، ص 163.
(14) تکمله مقالات الشعرا، ص 3.
(15) ديوان عظيم، ص 207 (طبع سنڌي ادبي بورڊ 1962ع).
(16) سنڌي ادبي بورڊ ۾ نسخو آهي، جنهن تي سال 1166هه لکيل آهي.
(17) سن 1261هه جو لکيل نسخو سنڌي ادبي بورڊ ۾ آهي. ان ۾ 187
صفحا ۽ هر صفحي تي 50 بيت آهن. ڪاتب غلام حسين بن
غلام حيدر سبزپوش.
(18) مقالات الشعرا، ص 494. هي شاعر نادر شاهه سان گڏجي سنڌ ۾
آيو هو.
(19) نادر جي حملي بابت شعر ”منشور الوصيت“ ۾ ڏسو (ص 89-96).
(20) مثنويءَ جي شعرن مان معلوم ٿئي ٿو ته امير حسين خان لزڪي
نسب جي حڪم سان احمد شاهه درانيءَ جي دور ۾ لکيا
ويا. چوي ٿو:
ز تاريخ نادر شہ نامدار
دلش خواست نظمي شود استوار
بہ فرمان آن سپهر پر هنر
کهن خامہ فکر افکنده سر
***
بسر بردم اين داستانِ دراز
به اقبال آن داور سرفراز
رصناع شاهان صفوي نزاد
پي خامہ قاسمي کرده ياد
”شهنشاهه نامہ“ بان آب وتاب
شد از نور توصيف او چهر تاب
***
سخن سنج خان عدالت شعار
کہ باشد بہ دولت خراسان مدار
چو از قدرداني درين انجمن
شکوهش در آورد روي بمن
***
چو زد قرعہ نظم اين داستان
بنام من آن سرور راستان
در اقصاي ايران بنظم سخن
مرا يافت ممتاز ازين انجمن
حسن خان ڏي اشارو ڪري ٿو:
بفرمايش خان لزکي نسب
کہ شد نظم ايند استان را سبب
زلزکي نزاد آن ملک فراه (کذا)
بزرگي سزاوار تخت و کلاه
بيکدست تيغ و بدستي قلم
ز دولت بملک خراسان علم
***
خراسان از و يافتہ زيب و زين
بدولت سرفراز نامش حسين
ز ايوان شہ صاحب اختيار
بملک خراسان رعيت مدار
***
بتحرير اين داستان شگرف
اساسي بر افگند از صوت و حرف
درين روزگار فراغت گداز
کزين نظم شد خامہ ام سرفراز
بہ هر هفته بيشتر ازسہ روز
بپروردم از فکر شب را بہ روز
ازين پيش در معرض ماه وسال
سپهر ستمگر ندارم مجال
بدين ضابطہ چار ده ماه پيش
بکردم کنون صرف اوقات خويش
***
بشکرانہ ام بخش جام نبيد
کہ ”تاريخ نادر“ بہ پايان رسيد
پس از الف وصد چونکہ هفتاد دو
نورديد اين جرگہ چار سو
بماه ربيع نخست اين مقال
بسر برد اين کلک فرخنده حال
(21) قومي عجائب گهر ڪراچيءَ جو نسخو اهي، جنهن جي آخر ۾ سن
1184هه ۽ 1192هه جون مهرون لڳل آهن.
(22) هي نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتبخاني ۾ آهي. ان ۾ 103 صفحا ۽
هر صفحي تي 32 ۽ 33 بيت آهن.
(23) مطبع سنڌي ادبي بورڊ، ص 16-17.
(24) يوسف نالي شاعر مير صوبدار جي درٻار سان لاڳاپيل هو. هن
”فتح نامہ“ جي ماده تاريخ هن ريت چئي آهي:
کنون فتح نامہ بنظم آوريد
برنگين مضامين و طرز حسن
امير زمان صوبدار جهان
کہ چون او نباشد شهي در زمن
***
همہ جنگ هاي پدر شرح وار
بيان کرد يکسر ز سر تابہ بمن
***
پي سال تاريخ تصنيف او
خرد خواستم رهبر آمد بمن
سروش نکو فال فرخنده نام
بگفتا: عجب شمع بزمِ سخن
شاعر يوسف ڪجهه قصيدا مير موصوف جي ساراهه ۾ ساڳئي بحر ۾ چيا
آهن. ڏسو سندس ديوان: ص 478-490. ديوان جو قلمي
نسخو راقم جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي.
(25) هي مثنوي ”تڪمله مقالات الشعرا“ ۾ ڇپيل آهي. ص 710.
(26) هي مثنوي پڻ ”تڪمله“ ۾ ڇپيل آهي. ص 717-726.
(27) هن جو نسخو ٽالپوري ڪتبخاني حيدرآباد ۾ موجود آهي.
(28) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 748-755.
(29) ايضاً، ص 732.
(30) ايضاً، ص 732-747.
(31) ڪجهه سال اڳ هن مثنويءَ جو اختصار سنڌي ادبي سوسائٽي ڇپيو
آهي.
(32) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 569. اصل نسخو ٽالپورن جي ڪتبخاني
۾ آهي ۽ 405 صفحن تي مشتمل آهي.
(33) تڪلمه مقالات الشعرا، ص 444، ص 787-811.
(34) پاڪستان کان اڳ لس ٻيلي (بلوچستان) ۾ رياست جو حاڪم هوندو
هو.
(35) هن جو هڪ نسخو منهنجي ڪتبخاني ۾ آهي.
(36) توزڪ جهانگيري، نولڪشور، ص 351، تحفة الڪرام، ص 392.
(37) بيان واقع، عبدالڪريم، ص 57 (ايڊٽ: ڊاڪٽر ڪي. بي. نسيم.
ريسرچ سوسائٽي آف پاڪستان، لاهور 1970).
(38) نورس بهار، قلمي ص 75، ۽ تاريخ ڪلهوڙا، جلد 1. ص 446
(اردو).
(39) منشورالوصيت. ص 15. ”سفاڪ ناپاڪ (نادر) سنڌ ملڪ ۾ آيو ۽
اسان جو ڪتب خانو ۽ ڪتاب کڻي ويو.“
(40) بيان واقع. ص 59. ”اتان جڏهن قنڌار روانو (نادر) ٿيو ته
ڪرشڪ درياهه مان گذرندي. هندوستان مان آندل ڪجهه
سامان، پاڻيءَ جي آفت سبب تباهه ٿيو.“
(41) احسن الله خان، ظفر خان، تخلص احسن (وفات: 1073هه)، پٽ
ميرزا ابوالحسن تربتي (وفات 1042هه)، شاعر صائب جو
سرپرست ۽ ممدوح توڙي ٻين شاعرن جو محسن، ديوان جو
صاحب ۽ ڪجهه مثنوين جو مصنف. ڏسو: شعراي کشمير، ص
26-75 (جلد 1، ڪراچي 1967ع).
(42) افسوس جو ڊاڪٽر مير نورمحمد خان ٽالپور اٽليءَ ۾ 20 مئي 1975ع تي دل جي دوري پوڻ ڪري گذاري ويو. جنهن جي وفات جو
راقم کي دلي صدمو پهتو آهي.
-------------
|
