جيتوڻيڪ  ان وقت تائين پاڪستان پوريءَ طرح سان پنھنجو رخ موڙي آمريڪي اثر جي حلقي ۾ داخل ٿي چڪو ھو، ان جي باوجود جيڪي ملحوظات آمريڪي اقتصادي امداد وارين پاليسين ۾ ھوندا ھئا، سي جيئن جو تيئن ساڳيائي رھيا. سال ٥٥-١٩٥٤ع جي مالي سال لاءِ امداد جي حصھ  رسيءَ لاءِ مسٽر ڊلس چيو تھ سڀني  کان وڏي خرچ جي اڪيلي امداد- ٽيھھ ڪروڙ چوھتر  لک ڊالرن  جي ڪل رقم مان ساڍا اٺ ڪروڙ ڊالر-ھندستان لاءِ مخصوص  آھي، ۽ ھن آمريڪي ڪانگريس کي تاڪيد ڪئي تھ نئين دھلي ۽ واشنگٽن  جي درميان  خارجھ پاليسيءَ تي اختلافن ھئڻ جي باوجود، اھا درخواست منظور ڪئي وڃي. پنڊت نھروءَ جي تعريف، ”ھڪ اھڙي رھنما طور جنھن پاڻ کي  حڪومت  جي جمھوري نظام لاءِ وقف  ڪري رکيو ھو،“ ڪرڻ کان پوءِ ڊلس وري چيو :

اسان جو عقيدو آھي تھ اقتصادي ترقيءَ لاءِ ھندستان جي عظيم ڪوششن جي حمايت  ٿيڻ گھرجي . اسان کي ياد رکڻ گھرجي تھ آزاد قومن  جي درميان خيالن جي اختلاف  جي گنجائش ھوندي آھي. اسان کي ھندستان  جي عوام  جي قومي ترقيءَ ۾ مدد ڪرڻ جي  پنھنجي  خواھش کي ڪنھن عارضي اختلاف کان، خواه اھو ڪيڏوئي اھم ڇو نھ ھجي، مغلوب  ٿيڻ جي  اجازت نھ ڏيڻ گھرجي – اھو تمام ضروري آھي تھ اسين پنھنجي مدد کي جاري رکون- ٻئي ڪنھن سبب  ڪري نھ، تھ ھن سبب ڪري ئي سھي تھ اسين انھيءَ طرح سان پنھنجو دورانديشانھ ذاتي مفاد پورو ڪريون . جمھوري ادارن تان ماڻھن جو ڪڏھن  اعتماد ھليو ويو تھ اھو اسان لاءِ وڏو المناڪ  ڏينھن  ھوندو .(1)

(١) مارچ سن ١٩٥٦ع تي مسٽر ڊلس نئين دھليءَ ۾ ھڪ پريس ڪانفرنس ۾ چيو تھ کيس  ڪو سبب نظر نھ ٿو اچي تھ پاڪستان کي آمريڪي ھٿيارن جي فراھمي  ننڍي کنڊ ۾ ھٿيارن جي ڊوڙ شروع ڪرڻ جو سبب بڻبي . ھن خاص طور تي، ٻين معاملن کان ھٽي،  ھندستان کي يقين  ڏياريو تھ :

   ”ھندستان کي پنھنجي ليکي ھر طرح سان مطمئن رھڻ گھرجي تھ  انھن  ھٿيارن کي سندس  خلاف ڪنھن بھ اڳرائيءَ واري انداز ۾ استعمال  نھ ڪيو ويندو . پاڪستان کي معلوم آھي تھ  جيڪڏھن ائين ٿيو تھ آمريڪا سان ان جي سٺن ناتن جو ھڪدم خاتمو اچي ويندو ۽ ھو اھو بھ ڄاڻي ٿو  تھ جيڪڏھن ھندستان ڪنھن بھ اڳرائي جو شڪار ٿيو تھ اقوام متحده جي چارٽر جي تحت آمريڪا ان جي مدد ڪندي.“(1)

   ٣١- مارچ ١٩٥٩ع تي   بيروني  امداد جي سلسلي ۾ صدر آئزنھاور ھڪ خصوصي پيغام ۾ اعلان ڪيو تھ جيئن جيئن اسين ميزائيلي ھٿيارن جي دؤر ۾ داخل ٿينداسون، تيئن تيئن  اجتماعي سلامتيءَ جو مسئلو گھٽ نھ،  پر ھيڪاري وڌيڪ اھميت اختيار ڪندو ويندو . انھن دوست ملڪن کي جن  جي سر زمين تي اھڙا ڪيئي ھٿيار نصب ڪيا ويندا، سندن فوجن ۽ انھن جي بچاءَ لاءِ آمريڪي امداد جي مسلسل خاطري  درڪار رھندي . ھن چيو تھ آزاد دنيا جي ٻين ميمبر ملڪن طرفان ڪي ٻھ سئو پنجاھھ اڏا ”اھم جنگي ھنڌن تي، جن مان اڪثر  بلڪل ضروري آھن، ” آمريڪي فوجن جي استعمال لاءِ مھيا ڪيا ويا آھن . صدر اصرار سان چيو تھ :

”ڊالر جي مقابلي ۾ ڊالر ڳڻيندي اسين باھمي  سلامتيءَ جي پروگرام تي خرچ ڪرڻ سان،  پنھنجي لاءِ معقول فوجي حيثيت حاصل ڪري چڪڻ کان پوءِ، پنھنجين فوجن تي ٻئي خرچ برداشت  ڪرڻ بنسبت، گھڻي قدر وڌيڪ جنگي حفاظت خريد ڪري سگھون ٿا. “

باب  چوٿون

چين جي خلاف ھندستان جي

آمريڪا کان امداد وٺڻ

آمريڪا جي پاليسي  فوجي معاھدن جي نظريي جي بنياد تي جيئن  تھ مضبوطيءَ سان ٻڌل ھئي، ان ڪري ھن ڳالھھ ۾ ڪنھن حيرت جي گنجائش ڪانھ ھئي تھ  ڇھين ڏھاڪي وارن سالن جي دوران پاڪستاني –آمريڪي تعقات ۾ اضافو ايندو رھيو، تان جو سنھ ١٩٥٨ع ۽ ١٩٥٩ع جي اوائل ۾ اھي انتھائي عروج تي پھتا، جڏھن تھ ھندستان ۽ چين جا تعلقات اوچتو خراب ٿي ويا. آمريڪا ۽ پاڪستان جي تعلقات کي لداخ جي لڙاين دوران ھلڪا  جھٽڪا لڳا ۽ ڪجھھ وڌيڪ سخت جھٽڪا ان وقت لڳا، جڏھن ھندستان ۽ چين جي سرحدي جڳھڙي ۾ شدت پيدا ٿيڻ لڳي. انھن واقعن ۾ آمريڪا کي ھڪ وڏو نئون موقعو نظر آيو—ھندستان تي  پنھنجي اثر رسوخ وجھڻ جي ديرينھ آرزوءَ جي تڪميل جو.

١٩٥٩ع واري سال، ھڪ دور جو خاتمو ۽ ٻئي جو آغاز ٿيندي ڏٺو. مسٽر منظور قادر ان وقت پاڪستان جو پرڏيھي وزير ھو ۽ آءٌ نيويارڪ ۾ اقوام متحده جي جنرل اسيمبليءَ ۾ پاڪستاني وفد جي سربراھي ڪري رھيو ھوس. اتان کان مون ھن کي خط لکي چتاءُ ڏنو تھ لداخ وارو ٽڪراءُ ننڍي لنڊ ۾ ڪيترين ئي تبديلين جو سبب بڻيو. ڊلس جو دور ختم ٿي چڪو ھو ۽ حالات ھڪ اھڙو نئون رخ اختيار ڪري رھيا ھئا، جو ٥٨، ١٩٤٥ع واري دور جي بي لچڪ ڊپلومسي  آئينده لاءِ موزون  نھ پئي رھي سگھي. پنجين اوائلي ڇھين ڏھاڪي جون حالتون قطعي طور بدلجي  چڪيون ھيون . يورپ بدلجي رھيو  ھو ۽ سو ويت يونين ۾ پڻ تبديليون اچي رھيون ھيون، ۽ دنيا ڊلس وارن جامد اصولن کان ھٽي ڪئمپ ڊيوڊ جي جذبي طرف وڌي رھي ھئي. اِھي، ۽ ايشيا ۽ ٻين ھنڌن تي رونما ٿيندڙ ڪي ٻيا حالات آمريڪا جي خارجھ پاليسيءَ ۾ مڪمل تبديليءَ ۽ نظرثانيءَ جي تقاضا ڪري رھيا ھئا. اھي تبديليون پاڪستان  جي تعلقات کان گھڻو اڳي رونما ٿيون. انھيءَ وقت جي حڪومت جيڪا اڳين حڪومتن جي مقابلي ۾ آمريڪا  کي وڌيڪ ويجھي ھئي، نفسياتي طور تي پنھنجو پاڻ کي انھن تبديلين جي مطابق بدلائڻ لاءِ تيار  نھ ھئي، جيڪي جنگ  کان بعد وارين آمريڪي پاليسين جي جمود  مان پيدا ٿيون ھيون.

انھيءَ تبديليءَ جي وسعت جو اندازو اقتصادي پيماني سان ھن طرح  لڳائي سگھجي ٿو تھ ٣٠-جون ١٩٥٩ع يعني آزاديءَ کان ٻارھن سال پوءِ تائين، ھندستان کي مليل آمريڪي اقتصادي امداد جو سرڪاري تخمينو ھڪ ارب ساڍا ستر ڪروڙ ڊالر ھو، جنھن مان ٽيانوي ڪروڙ  ڊالر زرعي شين جي صورت ۾، ۽ ستر ڪروڙ چاليھھ لک ڊالرن جي امداد ٻين صورتن ۾ ڏني ويئي. انھيءَ رقم جي ڀيٽ ۾، ١٩٥٩ع کان ١٩٦٣ع واري عرصي ۾ ان کي چئن ارب  ڊالرن جي امداد ڏني ويئي.

مئي سن ١٩٥٩ع ۾ سينيٽر وائلي سمٿ، جيڪو ان وقت ڏکڻ-اوڀر ايشيا جي دوري تان واپس موٽيو ھو، خارجھ تعلقات واري ڪاميٽيءَ اڳيان ھيٺيون بيان ڏنو :

”نھروءَ ۽ ان جي  قريبي صلاحڪارن  سان ڳالھائڻ  کان پوءِ منھنجي ذھن ۾ ھن ڳالھھ جي متعلق ڪو بھ شڪ ڪونھي تھ انھن کي سرخ چينين ۽ سرحدن تي سندن ڪاررواين جي باري ۾ ڪجھھ قدر  فڪر مندي ھئي . . . آمريڪا جي نقطھ نظر کان اھا ھڪ اميد ڀري علامت آھي تھ ھندستان  جي حڪومت سرخ چين جي ڪاررواين کان  ڪجھھ قدر تشويش ۾ آھي، ۽ جيئن ڪن ليڊرن  طرفان مون کي سمجھايو ويو، ان کي ھن ڳالھھ جو احساس  آھي تھ سرخ چين ھڪ مطلق نظام جي تحت صنعتڪاريءَ ۾ وڏي پيشقدمي ڪئي آھي، جڏھن تھ  ھندستان   جي ترقي ھن ڪري سست رھي آھي، جو ان جو ارادو اھوئي رھيو آھي تھ ھو فقط جمھوري طور ۽ طريقن ۽ ھندستاني قانون ساز اداري جي پوري مواقفت سان ڪم ڪندو.“

انھن سماعتن ۾ شايد پھريون ڀيرو پاڪستان کي ملندڙ فوجي امداد تي نڪتھ چيني ڪئي ويئي، جيتوڻيڪ  آخري ڳالھھ اھائي طئي ٿي تھ امداد پنجن سالن لاءِ ساڳيءَ سطح تي جاري رکي وڃي . پر ھندستان کي چين جي خلاف مضبوط بنائڻ  جي اھميت تي زور ڏنو ويو. آمريڪي سينيٽ جي تعلقات خارجھ ڪاميٽيءَ طرفان آگسٽ ١٩٥٩ع ۾ مرتب ڪيل دستاويز بعنوان “آمريڪي پرڏيھي پاليسي“ ۾ ھيٺ ذڪر ڪيل مقصد واضح ڪيا ويا:

١-ايشيا  جي ترقي پذير  ملڪن ۾ تعاون جي رفتار کي  تيز ڪرڻ لاءِ ٻھ-طرفي امداد جو استعمال .

٢-آمريڪا جي فوجي، سياسي ۽ اقتصادي مقصدن جي حوالھ سان ايشيا  ۾ مقامي فوجي طاقتن ۽ آمريڪي اڏن جي ڪارڪردگيءَ جو نئين سر  جائزه وٺڻ.

٣-ڪميونزم جي خلاف علاقائي يڪجھتيءَ کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ واسطيدار ملڪن جي شموليت .  ھندستان ۽ پاڪستان جو ذڪر انھيءَ باري ۾ خاص طور ڪيو ويو.

جڏھن آمريڪي پاليسين ۾ تبديلين جي تشڪيل ٿي رھي ھئي، تڏھن آمريڪي نقاد پھريون   ڀيرو معاھدن جي نظام ۽ انھن ۾ پاڪستان جي شموليت جي خلاف تنقيد ڪري رھيا ھئا. ”يونائيٽيڊ اسٽيٽس اِن ورلڊ افيئرس ١٩٥٩ع “ ۾  مسٽر رچرڊ . پي. اسٽيبنس چيو، ”حقيقت ۾ ١٩٥٩ ع ۾ سيٽو جي تشڪيل ايشيا ۽ ڏکڻ –اوڀر ايشيا کي سياسي طور گھڻيءَ حد تائين اھڙيءَ طرح  تقسيم  ڪري ڇڏيو، جھڙيءَ طرح بغداد پئڪٽ کي ھڪ سال کان پوءِ  وچ اوڀر کي تقسيم ڪرڻو ھو. “(1) اوتري قدرئي آمريڪا ۾ ھندستان ۽ ٻين غيرجانبدار ملڪن کي امداد ڏيڻ جي ضرورت وڌيڪ  محسوس ٿيڻ لڳي . مسٽر اسٽيبنس اڳتي ھلي چوي ٿو :

” ايشيائي معاملات جو مطالعو ڪندڙ ٻين  گھڻن ماڻھن محسوس ڪيو تھ ھن ٻئي ميدان – يعني صحتمند قومي معاشرن جي تعمير ڪرڻ ۾ فوجي دفاع جي ميدان  جي مقابلي ۾ وڌيڪ اھم ۽ تڪڙي ڪم ڪرڻ جي ضرورت ھئي، جنھن تي آمريڪا کي ڇھين ڏھاڪي ۾ وڌيڪ  توجھھ ڏيڻ لاءِ مجبور ٿيڻو پيو ھو. گھٽ ۾ گھٽ انھيءَ پوئين ميدان ۾ وڌيڪ  وسيع محاذ تي ڪارروائي ٿي پئي سگھي، ڇاڪاڻ تھ انھيءَ  علائقي ۾ واقعي غيرجانبدار ملڪ پڻ عام طرح غير فوجي مقصدن لاءِ اھڙي غير ملڪي امداد قول ڪرڻ لاءِ تيار ھئا، جنھن سان  ڪي ” ڌاڳا ڳنڍيل“ نھ ھجن، ۽ جيڪا اھڙن شرطن تي حاصل ٿي سگھي، جيڪي انھن جي  پنھنجي  وقار جي مطابق ھجن . اھي سڀ ملڪ، افغانستان کان وٺي فپائين تائين، ھن حقيقت کان باخبر  ھئا تھ جديد مملڪتن جي حيثيت ۾، سندن ترقي ۽ واڌاري  جي راھھ ۾ ناموافق اقتصادي ۽ سماجي حالتون رڪاوٽ وجھي رھيون ھيون . . . . . . . گھڻائي  مغربي مبصر جي پنج سالھ ترقياتي رٿائن جي ھڪٻئي پٺيان ڪامياب  تڪميل  کي نھ فقط ھندستان، پر ايشيا جي آزاديءَ جي مقصد لاءِ فيصلھ ڪن اھميت جو حامل سمجھي رھيا ھئا . . .

ھندستان  کي سندس  ساڍن ايڪيتاليھھ ڪروڙ ماڻھن جي آدم شماريءَ سان، جنھن ۾ ھر سال ستر  لک ماڻھن جو اضافو ٿي رھيو ھو، وڌيڪ تيز اقتصادي ترقيءَ جي ضرورت  ايتريقدر تھ گھڻي ھئي، جو آمريڪا ان جي ڪميونسٽ ۽ آزاد ملڪن، ٻنھي کان امداد حاصل ڪرڻ تي ناراضگيءَ جو اظھار  مشڪل ئي ڪري پئي سگھي . خصوصا جڏھن ھندستاني اھڙا ڪيئي ثبوت ڏيئي چڪا ھئا تھ اھي پنھنجيءَ آزاديءَ تي ڪنھن بھ صورت ۾ حرف اچڻ نھ ڏيندا(1) .

 نومبر ١٩٥٩ع ۾ لداخ واري سرحدي جھڳڙي  چيني- ھندستاني اختلافن جي گنڀيرائيءَ کي ثابت ڪري ڇڏيو ۽ صدر آئزنھاور  کي ايشيا جي دورھ ڪرڻ تي آماده ڪيو. جنھن ۾ ھن چين ۽ ھندستان جي درميان سرحدي تڪرار جي پس منظر ۾ پنڊت نھروءَ سان علاقائي مسئلن جي باري ۾ تبادلھ  خيالات ڪرڻ پئي چاھيو . صدر  انھن ڳالھين جي نتيجي  تي اطمينان جو اظھار ڪيو ۽ ھن آمريڪا ۽ ايشيا جي اِنھيءَ  عظيم  ترين  جمھوريت جي  درميان بھتر مفاھمت جي دور  جي آغاز جي اميد ظاھر ڪئي . جنوري ١٩٦١ع ۾ سينيٽر جان –ايف-ڪينيڊي آمريڪا جو صدر بنيو . ھو انھن آزاد خيال ڊيموڪرئٽڪ سينيٽرن منجھان ھڪ ھو، جن   ڪميونزم جي خلاف صدر آئزنھاور جي معاھدن واري جامد پاليسيءَ جي قيام جي دانشمنديءَ ۾ شڪ  شبھي جو اظھار ڪيو  ھو . ھن  خيال قيام جي دانشمنديءَ ۾ شڪ شبھي  جو اظھار  ڪيو ھو . ھن جي خيال  ۾ انھيءَ قسم  جو نظام، نھ فقط دقيانوسي ۽ پراڻو ھو، پر ان سان گڏو گڏ اھو غير ڪميونسٽ دنيا تي آمريڪا جي اٽر و  رسوخ   کي گھٽائڻ جو سبب پڻ بنجي پئي سگھيو . سينيٽر جي حيثيت ۾، ڪينيڊي انھيءَ صورتحال تي جيڪا سندس راءِ ۾ ھندستان کي نظر انداز ڪرڻ برابر ھئي، پنھنجي ناخوشيءَ جو اظھار ڪري چڪو  ھو، ڇو تھ ھن جي خيال ۾ ايشيا اندر  ڪميونزم کي حد اندر روڪي رکڻ جي آمريڪي حڪمت عمليءَ ۾ ھندستان  کي محوري حيثيت حاصل ھئي . ھن ٢٥-مارچ ١٩٥٨ ع تي پنھنجن انھن خيالن جي وضاحت ھن لفظن ۾ ڪئي :

”جناب صدر صاحب !اچو تھ  ايشيا کنڊ جي صورت جو پنھنجي ذھن ۾  ھڪ دفعو  ٻيو تصور ڪريون . ھڪ طرف ھندستان آھي، جنھن جي آدمشماري چاليھھ  ڪروڙ آھي، ۽ ٻئي طرف چين آھي، جنھن ۾ ذري گھٽ سٺ ڪروڙ  انسان آباد آھن . اسان کي ھندستان جي غير جابنداريءَ وارين ڳالھين کان منجھڻ  نھ گھرجي . اسان  کي ياد رکڻ  گھرجي تھ اسان جي قوم پنھنجي اوسر  واري تعميري دور ۾ اوڻيھين صديءَ جي وڏن  بين الاقوامي  تنازعن ۾ عدم مداخلت جي پاليسي اختيار ڪئي ھئي. جيڪڏھن دنيا جي نئين سر اسرندڙ  غير جانبدار قومن کي سندن  بنيادي قوتن کي حقيقي اقتصادي بھتريءَ جي پروگرامن ۾ جذب ٿيڻ جو موقعو ملندو تھ سڄي مغرب جي  مفادن  لاءِ انھيءَ کان وڌيڪ فائديمند ٻي ڪا بھ ڳالھھ ڪا نھ ٿيندي .

فقط اِھوئي ھڪ بنياد آھي، جنھن تي ايشيائي ۽ آفريڪي قومون اھو سياسي توازن ۽ سماجي استحڪام حاصل  ڪري سگھن ٿيون، جيڪو ڪميونسٽ  دخل اندازيءَ جي خلاف  کين حقيقي بچاءُ مھيا ڪندو . اسان جي دوستيءَ کي فوجي معاھدن يا ”مغرب جي ٽڪيٽ تي ووٽ ڏيڻ “ جي برابر نھ ٿيڻ گھرجي . ائين ڪرڻ، انھن ملڪن  کي فقط ھڪ- جماعتي طرز حڪومت جي وڌيڪ ويجھو وٺي وڃي ٿو يا دنيا ۾ اھڙا ويڇا پيدا ڪري ٿو ، جو اھو مقامي جنگين جي امڪانن کي گھٽائڻ بدران، منجھن اضافي جا امڪان پيدا ڪري ٿو .