باب ٽيون

ورھاڱي ۽ ھندستان جي غير جانبداريءَ

ڏانھن آمريڪي رويو

پاڪستان کي، ھڪ ايشيائي ۽ ترقي پذير ملڪ ھئڻ جي ڪري پنھنجي پر ڏيھي پاليسي، عالمي صورتحال جي مطابق اھڙي  ترقي پسندانھ ۽ دانشمندانھ قومي مفاد جي بنياد تي ترتيب ڏيڻي پوي ٿي، جنھن ۾ عالمي امن ۽ انصاف جو جذبو سمايل ھجي. پاڪستان ھڪ نظرياتي رياست آھي يا  وڌيڪ صاف لفظن ۾ چئجي تھ اھا ھڪ اھڙي رياست آھي، جنھن کي پنھنجو نظريو  آھي. ننڍي کنڊ جي مسلمانن لاءِ پاڪستان خدا جي طرف  کان پيدا ڪيل جذبي جو نتيجو آھي، ۽ خود اراريءَ   جي حق  ذريعي حقيقت ۾ منتقل ٿيل، انصاف ۽ مساوات جي نظريي  جو اظھار آھي. ان مخصوص نوعيت جي لحاظ کان پاڪستان جون ڪي خصوصي ذميواريون آھن. ان کي  لازمي طور اھڙي حيثيت اختيار ڪرڻي پوي ٿي، جيڪا ان کي  عالمي امن جي استحصال ۽ سڀني لوڪن ۽ سڀني قومن لاءِ ھڪجھڙائيءَ جي حصول خاطر سندس حقيقي ذميوارين کي پوري ڪرڻ ، ۽ ساڳئي وقت تي خود پنھنجي مسئلن کي منھن ڏيڻ جي اجازت ڏئي.

ننڍي کنڊ جا مسلمان ڌارين جي تلسط کي ختم ڪرڻ ۽ ھڪجھڙائي حاصل ڪرڻ جي جذبي سان سرشار ٿي پنھنجي لاءِ ھڪ جدا ملڪ حاصل ڪرڻ لاءِ اٿي کڙا ٿيا ۽ اھي پاڪستان حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. جيتوڻيڪ ڪي اھڙا بھ ماڻھو آھن جيڪي ننڍي کنڊ جي ورھاڱي تي اڃا بھ افسوس ڪري رھيا آھن، ان جي باوجود ھيءَ حقيقت بلڪل واضح آھي تھ ملڪ جي ورھاڱي کان سواءِ، تقسيم کان اڳ واري ھندستان ۾ رھندڙ ڪي بھ مسلمان انھن قدرن جي  حفاظت ڪرڻ جي قابل نھ رھن ھا، جن کي اھي اعلي ٰ ترين، ۽ تسلط کان آزاد دنيا لاءِ اڻٽر سمجھن ٿا.

عملي طور سڄو ھندستان قديم زماني ۾ شھنشاھ اشوڪ جي دؤر ۾ متحد ھو، ۽ بعد ۾ وري مغل سلطنت جي انتھائي  عروج واري زماني ۾ ھڪ ھو، جڏھن اورنگزيب جو  فرمان ننڍي کنڊ  جي ھڪ ٻيءَ ڪنڊ تائين ھلندڙ ھو. ٻِي کنڊ جي ھڪ ڪنڊ کان ٻيءَ ڪنڊ تائين ھلندڙ ھو. ٻي حالتن ۾ اھو اتحاد ماڻھن جي مٿان زوريءَ  مڙھيل ھو. مختلف ٻولين وارو ھندستان، ھڪٻئي سان ٽڪرائيندڙ ثقافتن جو طاقتور معجون مرڪب ھو، جن کي شھنشاھي نظامن  ھڪٻئي  سان ڳنڍي رکيو ھو. ھيءَ ھڪ واحد قوميت جي سرچشمي مان ڦٽي نڪرندڙ ثقافت ۽ اتحاد جو معاملو ڪو نھ ھو. درحقيقت قوميت يا ھڪ وڏي قوم ھئڻ جو تصور، جيئن اسين ان کي سمجھون ٿا، گھڻو پوءِ پيدا ٿيو. انگريزن پڻ ھندستان کي اتحاد ڏنو، جيڪو انھن کان اڳ اشوڪا ۽ اورنگزيب  وانگر، ملڪ جي مٿان زوريءَ مڙھيل ھو. پوئين دؤر وارو اھو اتحاد پنھنجي نوعيت جي لحاظ کان حيرت انگيز حد تائين گھڻ-رنگي قسم جو ھو، ڇاڪاڻ تھ ملڪ جي ڪجھھ حصن تي سڌيءَ طرح حڪومت ھلائي ٿي ويئي ۽ ٻين حصن تي نواب ۽ راجائون حڪمراني ھلائي رھيا ھئا، جيڪي عھدنامن ذريعي  شاھي تاج سان وابستھ ھئا. ان جي باوجود، انگريزن جي حڪومت جي دؤر ۾ ئي ھندستان جي شعور  ۾ قوميت جي ٻج ڦوٽھڙو کائڻ شروع ڪيو. ڏيڍ سئو سالن جي عرصي ۾ اھا توقع نھ پئي ٿي سگھي تھ انھيءَ ٻوٽي جون پاڙون پوريءَ طرح سان مضبوط ٿي وينديون. ان جي باوجود، برطانوي حڪومت قومي شعور ھڪ واحد ۽ ناقابل تقسيل اڪائيءَ ۾ نھ، بلڪ ٻن طاقتور مختلف قومن ۾  بيدار ڪيو، جن مان ھر ھڪ وٽ  پنھنجو جدا مذھب ھو، جدا ثقافت ھئي، ۽ مختلف امنگون ھيون.

ننڍي کنڊ جي برطانوي فتح کان پوءِ، انگريزن ڏيڍ صديءَ کان وڌيڪ عرصي تائين ان کي ٻين طاقتن جي حريص نگاھن کان زبردست ڪوشش سان محفوظ رکيو. فرينچن ۽ پورچوگيزن کان علاوه، جن جي قبضي ۾ تمام ٽڪرا ھئا، ننڍي کنڊ جو سڄو سامونڊي ڪنارو ٻين طاقتن لاءِ بلڪل بند ڪيو ويو. ھڪ ڇيڙي تي ھماليھ جبل آسمان سان ڇوٽيون گسائي رھيا ھئا ۽ اھڙيءَ طرح ملڪ جي علحدگيءَ جي اھڙي اثرائتي ضمانت  ڏئي رھيا ھئا، جھڙي مھاساگر ڏيئي رھيا ھئا، ھماليھ جبلن جي ھن پار، جيڪي بھ روايتي ناتا قائم ھئا، تن کي فاتحن ” تاج جي انتھائي منور ھيري“ جي علحدگي کي مڪمل ڪرڻ لاءِ ٽوڙي ڇڏيو. انگريزن ھندستان کي اسرار ۽ وھم، عجيب و غريب اختلافن، مختلف مذھبن ۽ ويڙھيو سردار ۽ نوابن جي سر زمين طور ڏٺو. اھو،  اڇي چمڙيءَ واري ماڻھوءَ لاءِ دنيا  کي مھذب بنائڻ جي سندس مھم ۾ سڀني کان وڌيڪ ڳرو بار ھو. انگريزن قوم ٻين بيٺڪي طاقتن  کي ختم ڪرڻ کان پوءِ انسان سازيءَ  جي نيڪ مھم کي پوري ڪرڻ لاءِ اڪيلي سر قدم وڌايو . سنھ ١٩٥٧ع واريءَ جنگ جو نتيجو ، جنھن کي ” ھندستاني بغاوت“ جو نالو  ڏنو ويو، ماڻھن جي جذبي کي انتھائي وحشيانھ نموني سان دٻائڻ  جي صورت ۾ نڪتو. ان جون جوابي ڪارروايون ۽ سزائون ايتريقدر ھيون، جو سامراجي برطانيھ جي اختياريءَ واري  پرواني ۾، ايندڙ ڪيترن ئي سالن تائين ڪنھن بھ عوامي بغاوت سان ڪو خلل پيدا نھ ٿيو. برطانوي تلسط جي خلاف، ٻي حقيقي عوامي بغاوت، خلافت ھلچل ئي ھئي. انھيءَ اسلامي تحريڪ کي مسٽر  گانڌيءَ ڏاڍي ھوشياريءَ  سان ڪانگريس جي  طرفان قومي آزاديءَ جو مطالبو ڪرڻ لاءِ استعمال  ڪيو. ڪيترن ئي سالن تائين گانڌيءَ جي قابل رھنمائيءَ ھيٺ ميدان ڪانگريس جي ھٿ ۾ رھيو. نيٺ، آزاديءَ لاءِ جدوجھد ۽ انڊين نئشنل  ڪانگريس ھم –معني ٰ اصطلاحن جي حيثيت حاصل ڪئي. ان کان گھڻو پوءِ مسٽر محمد علي جناح، مسلم ليگ جي جھنڊي ھيٺ ننڍي کنڊ جي مسلمانن لاءِ  خود اختياريءَ جي حق لاءِ ھلچل جو آغاز ڪيو. انگريز مسلمانن جي ورھاڱي واري مطالبي جا مخالف ھئا. پاڪستان جي حصول   واري جدوجھد ۾ مسٽر جناح کي، جيڪو ھاڻي قائداعظم جي نالي سان سڏجڻ  لڳو، انگريزن ۽ انڊين نئشنل ڪانگريس جي ٻِـِٽي مخالفت سان منھن  ڏيڻو پيو. ”ڦوٽ وجھو ۽ حڪومت ڪريو“ جي نسخي وارو  بيٺڪي دؤر، ھاڻي جديد بيٺڪن واري دور لاءِ جاءِ خالي ڪرڻ لڳو، جنھن کي ”متحد رکو ۽ حڪومت ڪريو“ جي نئين نسخي کي آزمائڻ ۽ عمل  ۾ آڻڻ جي ضرورت  ھئي . بدلجندڙ حالات ۽ انھن سان ٺھڪندڙ جديد بيٺڪن  جي تقاضائن کي وڌيڪ تجارتي منڊين جي استحصال ڪرڻ  ۽ ڪميونزم جي حد دخلين جي  خلاف بچاءَ لاءِ ننڍي کنڊ جي اتحاد جي ضرورت ھئي. ھيءَ انديشو محسوس ڪيو پئي ويو تھ ننڍي کنڊ کي تقسيم ڪرڻ جو مطلب  ٿيندو، ” ورھاڱو ڪيو ۽ وڃايو .“ اھڙيءَ طرح ڪچي مال جي وسيع منڊين تائين پھچ ۾ رڪاوٽون پونديون، ۽ روس جي ننڍي کنڊ ۽ ھندي مھاساگر کي پنھنجي قابو ۾ رکڻ جي قديم  آرزو جي خلاف انھيءَ خطھ جو بچاءُ ڪمزور ٿي پوندو. انھيءَ دليل جي بنياد تي انگريزن  پڇاڙيءَ تائين ورھاڱي جي خلاف ڪوشش جاري رکي.

جيڪڏھن انگريز ھندستان کي ھڪ ”متحد“ ملڪ جي صورت ۾ ڇڏي وڃن ھا، تھ اڄ ننڍي کنڊ ۾ چار پنج قومي مملڪتون موجود ھجن ھا. ان وقت انگريزن لاءِ انتخاب، ھندستان کي ھڪ متحد ملڪ جي حيثيت ۾ ڇڏي وڃڻ يا ان کي ٻن ملڪن جي صورت ۾ ورھايل  ڇڏي وڃڻ جي درميان نھ، بلڪ ھندستان کي ٻن قومن جي حيثيت ۾ ورھائي ڇڏڻ يا ان کي ٽڪرا ٽڪرا ٿي گھٽ ۾ گھٽ چئن پنجن مملڪتن ۾ ورھائجي وڃڻ لاءِ ڇڏي وڃڻ ۾ ھو، پاڪستان جي تخليق، ھندستاني قوميت جي نمايان صورت اختيار ڪرڻ جي  عمل ۾ مدد ڏني آھي. جيڪڏھن ھندستان ۾ پاڪستان جي خلاف نفرت ڦھليل نھ ھجي ھا، تھ ھندستان لاءِ ان جي مختلف ٻولين ڳالھائيندڙ صوبن کي ھڪٻئي کان ڇڄي ڌار ٿيڻ کان روڪڻ انتھائي دشوار ڪم ٿئي ھا. ھاڻي بھ صورت اھا آھي تھ پاڪستان جي خلاف بغض  ھئڻ جي باوجود ھندستان پنھنجي غير معمولي اتحاد کي ڏاڍي مشڪل سان ۽  مس مس قائم رکي  سگھيو آھي. اھا وڏي اھميت واي ڳالھھ آھي، جنھن کي انھن  پرڏيھي طاقتن  کي ياد رکڻ گھرجي، جيڪي پاڪستان ۽ ھندستان جي درميان اثرائتو پرچاءُ آڻڻ لاءِ ڪوشش  ڪن ٿيون. ”ڪميونسٽ خطري“ کي وڌيڪ اثرائتي نموني ۾ منھن ڏيڻ لاءِ ھڪ ناقابل ِ تقسيم ننڍي کنڊ کي وجود ۾ آڻڻ بدران، ممڪن آھي تھ ان جا ٽڪرا ھر طرف پکڙجي ڪن عالمي طاقتن جي مقصدن کي بربارد ڪري ڇڏين. صاف لفظن ۾ ان جو مطلب ھيءُ آھي تھ پاڪستان  کي جذب ڪرڻ جي ڪوشش، موجوده ھندستان ھيڪڙائيءَ جي انت آڻڻ جو سبب بڻجي سگھي ٿي. اھڙي انتشار مان اھي  سڀ تباھڪن  نتيجا نڪري سگھن ٿا، جن کان مغرب پاڪستان  کي ھندستان سان  ڪنفيڊريشن بنائڻ تي مجبور ڪرڻ سان بچڻ چاھي ٿو.

اھي ماڻھو جيڪي پاڪستان جي اصولي روح کي نھ ٿا سمجھن ۽ جن جو قوميت جو تصور رسمي علائقائي سببن تي بيٺل آھي، تن انھيءَ جذبي کي سمجھيوئي ناھي، جنھن پاڪستان جي تحريڪ کي جنم ڏنو. اھا تحريڪ، جيڪا دراصل مساوات  لاءِ ھڪ عظيم جدوجھد ھئي، جنھن ۾ مسلمانن وحدت تي آزاديءَ کي ترجيع ڏني. اھڙا ماڻھو پاڪستان جي اقتصادي  ۽ دفاعي قوت ِ برداشت، بلڪ خود ان جي وجود تي تڪڙو ڪري فتوي ٰ ڏيڻ جا  عادي آھن. اھي ھن ملڪ  تي  دور کان نظر وجھندي ۽ ان جي بنيادن جي پوري ڄاڻ نھ رکندي ھن فيصلي تي پھچي وڃن ٿا تھ جيڪڏھن ھيءُ ھڪ ئي ۽ سڄو سارو ننڍو کنڊ رھي ھا تھ انھن جي عالمي مفادن ۽ مقصدن کي سمجھڻ وڌيڪ فائديمند ثابت  ٿئي ھا.  اھي ھن حقيقت کي سمجھڻ ۾ ناڪام رھن ٿا تھ پاڪستان جو اھوئي وجود، جيڪو ننڍي کنڊ جي ٻن ڇيڙن تي ھڪ ناقابل ِ تقسيم قوم جي صورت ۾ ٻنھي طرفن ڏانھن توازن قائم رکيو بيٺو آھي، ڀارت جي وحدت جو باعث آھي. جيڪڏھن پاڪستان جي متوازن ساھميءَ جي انھن ٻن پڙن  مان ڪو ھڪ بھ، ھڪ يا ٻئي طرف  ڏانھن جھڪي پيو تھ ھندستان جو توازن پڻ متاثر ٿيڻ کان سواءِ نھ رھي سگھندو. اھڙن  پرڏيھي مفادن لاءِ جيڪي ننڍي  کنڊ جي ٻن قومن ۾ ورھاڱي کي شڪ  و شبھي جي  نظرن سان ڏسن ٿا، ھيءَ پوئين صورتحال ڪيتريقدر نھ وڌيڪ ناپسنديده ثابت ٿيندي؟

پاڪستان جي مسئلن ۽ ان جي داخلي حيثيت جي تفصيلي اندازي ڪرڻ لاءِ،  آزاديءَ کان اڳ ۾ ۽ آزاديءَ کان بعد ننڍي کنڊ ۾ ٿيندڙ واقعن جي ارتقا ۽ ٻنھي ملڪن ڏانھن عظيم طاقتن جي رجحان تي ٻيھر غور ڪرڻ ضروري آھي. ان لاءِ آغاز جو مناسب نقطو ننڍي کنڊ ڏانھن عطيم طاقتن جو اھو رويو آھي، جيڪو انھن ان  وقت اختيار ڪيو ھو، جڏھن ھندستان ۽ پاڪستان آزاديءَ جي چانئٺ تي اچي پھتا ھئا.

جرمنيءَ  کي اڳيئي تباھھ و برباد ڪيو ويو ھو ۽ فرانس  پنھنجي شڪست جي بي آبروئي ۽ بيعزتيءَ ڪري فوري طور پنھنجي اڳوڻي عالمي اھميت دوباره حاصل ڪرڻ جي حيثيت ۾ نھ ھئي. ھن اتحادي  طاقتن جي امداد سان ڏکڻ- اوڀر ايشيا ۽ آفريقا ۾ پنھنجين بيٺڪن تي وري قبضو ڪرڻ چاھيو. چين، جپان جي ھٿان بري طرح چٻجي  چڪو  ھو، ان ھوندي بھ چيانگ ڪائي شيڪ ھندستان جي آزاديءَ  ۾ دلچسپي ورتي ھئي. پر برطانيھ ھن کي بري طرح  سان ٺڪرائي ڇڏيو، ڇاڪاڻ تھ انگريزن  ھن جي ڪوشش کي سندن سلطنت جي معاملن ۾  اجائي دخل اندازي ٿي سمجھيو. جنرلسمو ۽ سندس بيگم ھندستان جو دؤرو ڪيو ۽ ھندستاني اڳواڻن سان ڳالھيون ڪيون، جنھن کان پوءَ  مسٽر نھروءَ 12  فيبروري 1942ع تي قديم ھندستاني ۽ چيني تھذيبن جي قريبي ناتن ۽ واسطن جو ذڪر ڪيو ۽ ھڪ وڏي وفاق جو خاڪو پيش ڪيو، جنھن ۾ ھندستان، چين، ايران ۽ آسپاس جا ڪجھھ ٻِيا ننڍا ملڪ شامل ڪيا ويا، جنھن جو مقصد انھن ملڪن جي آزاديءَ کي قائم رکڻ ۽  عالمي امن جي قيام ۾  مدد ڏيڻ ھو، مسٽر چرچل، جنرلسمو، چيانگ ڪائي شيڪ ۽ مادام چيانگ ڪائي شيڪ جي ھندستان جي دؤوري جو ذڪر ھيٺين لفظن ۾ ڪيو :

”ھنن جي دوري جو مقصد جپان جي خلاف ھندستان جي راءِ عامھ کي سازگار بنائڻ ھو، ۽ جپان جي شڪست جي اھميت  تي، دنيا لاءِ عام طرح ھندستان ۽ چين لاءِ خاص طرح زور ڏيڻ ھو، ھندستان جي پارٽي اڳواڻن انھيءَ موقعي کي جنرلمسو جي ذريعي برطانوي حڪومت تي دٻاءُ وجھڻ لاءِ استعمال ڪيو تھ اھا ڪانگريس جي مطالبن اڳيان جھڪي وڃي.

”جنگي ڪابينھ، شھنشاه معظم جي حڪومت جي نمائندن ۽ ميشرس گانڌي ۽ نھرو(1) جي درميان ھڪ پرڏيھي ملڪ جي سربراھھ جي، ھڪ طرح غير جانبدار ثالث طور مداخلت ڪرڻ جي ڪوشش سان اتفاق ڪري نھ ٿي سگھي.“

 مسٽر چرچل، جنرلمسو کي ھن ڳالھھ تي آماده ڪيو تھ ” اھڙي وقت ۾ جڏھن اتحاد جي بيحد ضرورت ھئي، انھيءَ مسئلي تي زور نھ ڏي.“

سو ويت يونين جنگ مان ھڪ فتحمند عظيم طاقت جي حيثيت ۾ اڀري ھئي، پر ان جو ننڍي کنڊ سان عملي طور ڪو بھ رابطو ڪو نھ ھو ۽ اتان جي سياسي صورتحال متعلق ان جي ڄاڻ اڻپوري ھئي. ان کان علاوه، ان جي وڌيڪ  دلچسپي مشرقي يورپ ۽ جرمنيءَ جي مستقبل سان وابستھ ھئي. ان کي ايشيا ۾ جيڪا بھ دلچسپي ھئي، تھ اھا ايران  جي اترين حصن، جپان جي علائقن ۽ چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ ۽ ڪومنٽانگ جي درميان اقتدار جي داخلي ڪشمڪش ۾ ڦاٿل چين تائين محدود ھئي. ھن جي معنيٰ  اھا ناھي تھ سو ويت يونين کي ھندستان ۾ ڪا بھ دلچسپي ڪانھ ھئي، بلڪ ڪي ٻيا معاملا اھڙا ھئا، جيڪي پھرين توجھ جا طلبگار ھئا. پھرين ضروري ڳالھھ اھا ھئي تھ سرد جنگ جي آزمائش جو مقابلو ڪيو وڃي، جنھن جو مرڪزي نقطو يورپ ھو. برطانيھ جنگ برابر کٽي ھئي، پر ان ۾ ھن جي  طاقت گھڻي قدر گھٽجي ويئي ھئي. ڪجھھ عرصي لاءِ ان مغرب جي ترجمان جي حيثيت محض تاريخي حقائق جي بنياد تي ھئي. جنگ  جي خاتمي کان گھڻو اڳي اھا حقيقت ظاھر ٿي ويئي ھئي تھ ھن کان پوءِ آمريڪا مغرب جي قيادت جي ذميداري سنڀاليندي ۽ برطانيھ پٺتي رھجي ويندو. پھرين مھاڀاري لڙائيءَ کان بھ اڳي سن ١٩١٣ع ۾، برطانيھ ۾ رھندڙ آمريڪي سفير مسٽر والٽر ايڇ، پيج صدر ولسن کي لکيو ھو : ”دنيا جو مستقبل اسانجو آھي......... ھي انگريز پنھنجو سرمايوخرچ ڪري رھيا آھن.......ھاڻي سوال آھي تھ اسان دنيا جي قيادت جي سلسلي ۾ ڇا ڪنداسون جڏھن اھا اجھوڪي اجھو واضح طور اسان جي ھٿن ۾ اچڻ واري آھي؟ ۽ اسين انگريزن ڪي جمھوريت جي انتھائي بلند فائدن لاءِ ڪھڙيءَ طرح استعمال ڪري سگھنداسون؟(1)”سن ١٩٢٠ع ۾ ھڪ آمريڪي ليکڪ، لڊويل ڊيني پنھنجي ڪتاب ”آمريڪا ڪانڪرس برٽن“ (آمريڪا برطانيھ کي فتح ڪري ٿو ) ۾ ھن نتيجي تي پھتو: ”اسين ھڪ وقت تي برطانيھ جي بيٺڪ ھئاسون، ھاڻي گھڻو وقت نھ گذرندو تھ اھو اسان جي بيٺڪ ھوندو. نالي ۾  نھ، بلڪ درحقيقت، مشينن برطانيھ کي دنيا جي مٿان طاقت عطا ڪئي ھئي. ھاڻي اڳي کان بھتر مشينون آمريڪا کي دنيا ۽ برطانيھ جي مٿان طاقت ڏيئي رھيون آھن. . . برطانيھ کي آمريڪا جي خلاف ھاڻي ڪھڙي طاقت آھي؟ يا سڄي دنيا جي حيثيت ئي ڪھڙي آھي؟