|
سقراط،
سچ، ڪوڙ ۽ مان
سقراط – ”فلسفي کي آسمان تان لاھي زمين تي آڻيندڙ“؛ ”اٿينس جو
عقل ۽ دليل سان پيار جو مثال“؛ ڏاھپ ۽ فلسفي جو سڄي
عمر لاءِ ٻڌو عاشق – سقراط –
470 ق-م ۾ اٿينس، يونان ۾ ڄائو. سندس پيءُ جو
نالو سوفرونسڪس ھيو، جيڪو سنگتراش ھيو. سندس ماءُ جو
نالو فينريٽي ھيو، جيڪا دائپو ڪندي ھئي، کيس ھڪ ماٽيلو
ڀاءُ بھ ھيو، جنھنڪ جو نالو پئٽروڪلس ھيو. ھن جي شآدي
لڳ ڀڳ
50
ورھين جي عمر ۾ ٿي. سدنس زال جو
نالو زينٿپي ھيو. کيس ٽي پٽ ڄاوا، جن جا نالا
ليمپروڪلس، سوفروڪنسڪس ۽ مينڪسڪينس ھئا. جنڪ مان ننڍو
پٽ سندس موت وقت اڃا ٻالڪ ھيو. ارسطو مطابق سندس ٽئي
پٽ بيڪار
/
تڇ ثابت ٿيا.
شروعات ۾ ھن (سقراط) بھ پنھنجي پيءُ وارو پيشو اختيار ڪيو، چيو
وڃي ٿو تھ اٿينس شھر منجھھ، نمائش ۾ سقراط جا تراشيل
مجسما بھ ڏيکاريا ويندا ھئا. نوجواني واري عمر ۾ ھن
سائنس جي اڀياس ڏانھن بھ چاھھ ڏيکاريو. ڌرتي جي سڌي
فرش ۽ گول ھجڻ وارن مختلف مفروضن
/
علمن کي جاچيو ھئائين. ھي زينو فون
جي حسابي ڳجھارتن کان بھ واقف ھيو. سندس ٻھ مشھور
شاگرد افلاطون ۽ زينوفون ان ڳالھھ تي متفق آھن تھ ھو
جاميٽري ۽ ستارن جي علم جو چڱو خاصو ماھر ھيو. پر تن
ڏينھن ۾، فطري طور، گھٽ سماجي ۽ سائنسي ترقي ڪري کيس
سائنس رڳو مونجھارن ۽ ڳجھن جو ڳنڍو نظر آئي. ھن سوچيو
تھ ان کان وڌيڪ اتم جاکوڙ ۽ ڪاوش ڪا ٻي آھي جيڪا ڪرڻ
گھرجي، انسان، ان جي شعور، گڻن ۽ زندگي بابت ڄاڻ علم،
۽ سقراط باقي عمر بس انھيءَ ڪرت سان لڳو رھيو. ھو ھڪ
دفعو ڪائونسلر
/ سينيٽر بھ رھيو. اٿينس جي فوج ۾ سپاھي طور
مھمن ۾ حصو ورتائين. اٽڪل
70
سالن جي عرم ۾ مٿانئس ھيٺين الزامن
ھيٺ مقدمو ھليو.
1.
ھو نوجوانن جي ذھنن کي بگاڙي ٿو.
2.
ھو انھن ديوتائن کي نھ ٿو مڃي، جن کي رياست مڃي ٿي، پر
ٻين نون ديوتائن کي مڃي ٿو.
399
ق-م ۾ ”لادينيت“ جي ڏوھھ ۾ مٿس اھ
ومقدمو بس ھڪڙو ڏينھن ھليو ۽ کيس ڏوھي قرار ڏئي. موت
جي سزا ٻڌائي ويئي. سزا طور، زھر جو پيالو، کيس پنھنجن
ھٿن سان پيئڻو پيو.
سقراط، پاڻ ڪجھھ بھ نھ لکيو. سندس سمورا ويچار ھن جي ھڪ پياري
شاگرد افلاطون لکيا. اصل م استاد ۽ شاگرد وارو اھو
رشتو جيئن اڄ آھي. اھڙو معاملو سقراط سان نھ ھيو. ھن
ڪڏھن بھ سافسٽن وانگي، خانگي طور في جي بدلي ڪو نھ
پڙھايو. سو شاگرد لفظ ان معنيٰ ۾ نھ سمجھڻ گھرجي ۽
منھنجي خيال ۾ نھ ئي اھو لفظ استعمال ڪرڻ گھرجي. مان
ان ڪري ”شاگردن“ جي بدران، سندس ”چاھڻ وارا“ چوندس بھ
۽ لکندس بھ، انھن لاءِ جيڪي اڪثر ساڻس سنگت ۾ ساڻ
رھندا ھئا. افلاطون جون لکڻيون ”مڪالمن
/
گفتگو“ جي صورت ۾ اسان وٽ موجود
آھي ۽ اھي دنيا جي پھرين صف واري ادب ۾، شاھڪار طور
شمارجن ٿا.
اميراڻو بار افلاطون، سقراط کان
40 سال ننڍو ھو. لڳي ٿو تھ ھو ننڍي ھوندي کان
ئي سقراط کان واقف ۽ ھن سان واسطي ۾ رھيو ھوندو. ڇو تھ
سندس مامو ڪارميدس ۽ چاچو ڪرينياس، ان وقت کان وٺي،
سقراط وٽ ايندڙ ويندڙ ۽ ھن جا واقفڪار ھئا. جڏھن
افلاطون اڃا ڄاڻو بھ نھ ھيو.
ڊگھي بحث ۾ پوڻ کان سواءِ ئي اھا ھڪ مڃيل حقيقت آھي تھ افلاطون
ھڪ خيال پرست فلسفي ھيو. ھاڻي سقراط جي باري ۾ وري مان
اھا راءِ نھ ڏئي سگھندس تھ ڪو ھو مادي پرست ھيو. سقراط
خيال پرست بھ نھ ھيو. افلاطون بيشڪ ھيو. سقراط
DIALECTICIAN
ھيو،
RATIONALIST
ھيو. ھو انڌو عقيدي پرست نھ ھيو،
پر عقل ۽ دليل جي بنياد تي ھر ڳالھھ رکندو بھ ھيو ۽
مڃيندو بھ ھيو. ۽ ان ڪري ئي کيس موت جي سزا بھ ملي.
بھرحال، ڳالھھ افلاطون جي ھلي پئي. افلاطون کي ترجمو ڪندڙ عالم
/
اديب/
تاريخدان ان تي متفق آھن تھ
افلاطون اھڙيون ڳالھيون بھ سقراط جي واتان چورايون
آھن، جيڪي اصل ۾ سندس پنھنجا ويچار ھئا ۽ وري ڪن
ڳالھين جا بنياد تھ ھن سقراط کان ورتا، پر انھن کي
ايترو وڌايائين جو آخر اھي مٽجي پئي ويا. گڏوگڏ ٻيا
سبب بھ آھن. افلاوطن جو ھڪ مترجم ٽرڊينڪ لکي ٿو: ”اسان
کي اھا خبر آھي تھ آڳاٽي جڳ ۾ ڏاھن ماڻھن جا پوئلڳ يا
شاگرد پنھنجون لکڻيون اڪثر ڪري، پنھنجن استادن ڏانھن
منسوب ڪندا ھئا. ان ۾ سندن بدنيتي يا بي خيالي شامل نھ
ھوندي ھئي. پر ان ۾ سندن نيڪ جذبا ۽ مڃتا موجود ھوندي
ھئي تھ جيئن انھن مضمونن جي مصنفيت مستند ليکي وڃي.
انھن ڳالھين مان نھ اھو ظاھر ٿئي ٿو ۽ نھئي اھ سمجھي ويھڻ گھرجي
تھ افلاطون جي لکڻين ۾ سقراط جا ويچار بلڪل نھ، پر رڳو
افلاطون جا پنھنجا آھن. سقراط جي سوچ ۽ لوچ جو پڻ
بنياد ڇا آھي، جڏھن اھا اسان کي خبر ئي آھي تھ پوءِ
افلاطون جا مختلف مڪالما ڌيان سان پڙھڻ سان اسان کي
اھو اندازو بلڪل ٿي ويندو تھ افلاطون پنھنجي فلاڻي
ڳالھھ سقراط واتان چورائي آھي. ٻي ڳالھھ تھ سقراط ۽
سندس سوچن ۽ ويچارن جي تصديق سندس ھڪ ٻئي چاھڻ واري –
زينوفون وٽان بھ ٿئي ٿي. اھو افلاوطن وانگي وڏو دانشور
ڪو نھ ھيو. پر ھڪ سنئون سڌو ماڻھو ھو جنھن سقراط جون
يادگيريون ۽ سندس گفتگو پنھنجي ڪتاب ”ساروڻيون“ ۾
قلمبند ڪيون آھن ۽ گروٽي چواڻي تھ اسان جا ”اھي بھ ڀلا
ڀاڳ تھ ھن ٠سقراط) بابت اسان جا ٻھ شاھد، جيڪي ٻئي
پنھنجي ذاتي ڄاڻ جي بنياد تي ڳالھائن ٿا، سي ايتري
گھڻي حد تائين پاڻ ۾ متفق آھن.“
گروٽي جي ئي چواڻي ”اپالاجي محفوظ ترين مڪالمن منجھان ھڪ آھي“.
”ڏاھيون ڏک ڏسن“ ۽ ”پيار“ ٻھ اھڙائي ڊائلاگ آھن، جن کي
سرت سان پڙھڻ سان، سقراط، اسان آڏو چٽو ٿي اچي ٿو.
”ڏاھيون ڏک ڏسن“، سقراط جي عدالت ۾ ڪيل تقرير آھي، جنھن ۾ ھو
پنھنجي ويچارن جي حقيقت ٻڌائي ٿو ۽ ائين پاڻ تي لڳل
الزامن جي وضاحت ڪري ٿو. ھو پنھنجو بچاءُ نھ ٿو ڪري.
ھن پنھنجي سڄي تقرير ۾ معافي بھ نھ ورتي آھي. سبب، ھو
جنھن ڪرت سان سڄي عمر رھيو آھي، تنھن کي ڏوھھ سمجھي ئي
نھ ٿو ۽ جڏھن ڏوھھ ڪيو ئي نھ اٿائين تھ پوءِ معافي
ڇاجي؟ ھن تھ اٿينس وارن سان ڀلائيءَ جو ڪم ڪيو آھي. جو
کين سجاڳ ڪري سچ کي سمجھڻ لاءِ ڪوشش ورتي اٿائين. کيس
تھ ويتر انعام ملڻ گھرجي. ”معززو! موٽ ۾ مان ڀلا ڪھڙي
سزا تجويز ڪيان؟ ظاھر آھي جنھن جو مان لائق آھيان....
انعام جو..... منھنجي لاءِ اھو انعام وڌيڪ مناسب آھي.
پرائي
ٽ:۾ڻ:۾ ۾ مفت طعام ۽ قيام.....“
سقراط کي ان کان انڪار آھي تھ ھو ڪو سٺو مقرر آھي. پر ھو ھڪ
وضاحت ڪري ٿو. ”ھا جيڪڏھن مقرر مان سندن مراد سچ
ڳالھائيندڙ جي آھي تھ پوءِ مان ھڪ سٺو مقرر آھيان.“ ۽
جيئن تھ کيس ”پنھنجي مقصد، دڳ ۽ ويچارن جي سچائي ۾
يقين آھي.“ سو اوھان کانئس ”صرف سچ ئي ٻڌندؤ.“ اھو
پنھنجي ويچارن جي سچائي ۾ يقين، ھن کي جنون جي ڪيفيت
تائين پھچايو ڇڏي ٿو. کيس گھر ۾ ٽڪاءُ ڪونھي. شاھھ
لطيف سندس افعال ڏسي چوي ٿو ”مون کاھوڙي لکيا، گھرين
نھ گھارين“، پڙھھ ڦٽي ٿي، ڪوري شڪار تي چڙھي ٿو ۽ پوءِ
”سندس سڄو ڏينھن بازار، گھٽين، رستن ۽ اکاڙي
/
ڪثرت گاھھ ۾ گذري ويندو ھو.
جيتونيڪ ھو اڪثر اھڙن نوجوانن جي سنگت ۾ رھندو ھو،
جيڪي گڻن ۽ خصلتن جا مالڪ ھوندا ھئا، پر ھو اوتري ئي
چاھھ سان سياستدانن، شاعرن ۽ ڪاريگرن سان بھ. انھن جي
ڪرت ۽ ڌنڌي بابت، سندن پسنديده موضوع تي بحث مباحثو
ڪندو ھو. ھو ائين ڇو ڪندو رھيو؟ ڇو تھ ھن جي سمجھھ
مطابق ”اھا انسان لاءِ وڌ ۾ وڌ سٺي ڳالھھ ھوندي تھ ھو
روزانو گڻن، خصلتن ۽ ٻين اھڙين شين بابت بحث مباحثو،
جستجو ڪندو رھي.“ ڇو تھ ھن جي نظر ۾ ”بنا جستجو جي،
زندگي بيڪار آھي.“ ۽ ھن ويچاري جو. ھن زندگي، ھن
حياتي، ھن دنيا ۾ ڪيل پنھنجي جستجو مان بھ پيٽ نھ ڀريو
آھي. ھو انھيءَ تي اڪتفا نھ ٿو ڪري، ۽ موت کان پوءِ بھ
انھيءَ کي جاري رکڻ جي سڌ اٿس: ”۽ منھنجي لاءِ سڀ کان
اھم، سٺي ۾ سٺي ۽ خوشيءَ جي ڳالھھ اھا تھ مون کي ان
دنيا ۾ بھ اھڙو موقعو ملندو جو مان پنھنجي جستجو جاري
رکندي، اتي بھ ماڻھن کان آڏي پڇا ڪري. سندن امتحان
وٺان ۽ کين پرکيان تھ انھن مان ڪھڙو حقيقت ۾ ڏاھو آھي
۽ ڪھڙو ڏاھپ جو ڍونگ رچايون ويٺو آھي پر حقيقت ۾ ڏاھو
آھي ئي ڪونھ....“ پر ان ۾ مسئلو رڳو ھي آھي تھ جيڪڏھن
واقعي کيس، مري وڃڻ کان پوءِ اھڙو موقعو ملي. ڇو تھ
ماڻھو ائين چون ٿا، پر ھن کي پاڻ کي پڪ نھ آھي. ”جيئن
اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو، جيڪڏھن ائين سچ بھ آھي تھ سڀ
مري ويل اتي موجود ھوندا.“ ”شڪ – انڌو عقيدو نھ، پر –
شڪ، شروعات آح: شآ؟: ٽآ؟:ڻ ڦحڻ جي، جي اھڙي نيت بھ
آھي. مارڪس چيو: ”ھر شيءِ تي شڪ جي نگاھھ وجھو“ گوربا
چوف چئي ٿو: شڪ ڪرڻ سٺي ڳالھھ بھ ڪونھي، پر جيستائين
شڪ نھ ڪبو، سچائي تائين پھچي نھ سگھيو. ڇو تھ ان طريقي
سان ئي ڪنھن شيءِ جي مختلف رخن تي سوچ ويچار ڪري،
حقيقتن تائين پھچي سگھجي ٿو، يقين ڪرڻ ۽ ايمان آڻڻ کان
اڳ ۾، شڪ ۽ پڪ جي وچ ۾ ٿو. پنھنجي ھر جستجو جي، صرف ان
لاءِ تھ سچ
/ ھقيقت تائين پھچي ۽ ڏسو تھ سھي تھ پنھنجي
شڪ ۽ جستجو جي شروعات ڪري ڪٿان ٿو؟: ”ديوتا جو ان مان
ڇا مطلب آھي؟.... ڇو تھ مون کي پاڻ کي پوري ريت خبر
آھي تھ مان بلڪل ڏاھو نھ آھيان. پوءِ بھ ھن جي ان چوڻ
جو مطلب ڇا آھي تھ مان سڀني ماڻھن کان ڏاھو آھيان.“
”مون سوچيو تھ ڪنھن اھڙي ڏاھي کي ڳولي ھٿ ڪيان، جيڪو
مون کان وڌيڪ ڏاھو ھجي ۽ رڳو ائين ئي مان ديوتا کي
ڪوڙو ڪري سگھان ٿو.“ سچ لاءِ سڌ، سڪ، جستجو ۽ سرڪشي جي
اھا انتھا ۽ اوچائي آھي. ان کان وڌيڪ بلندي ڪا ٻي؟
مارڪس چيول: ”فلسفياني جاچ جوچ جي پھرين ضرورت ھڪ جرئتمند ۽
آزاد سوچ ۽ ذھن جي آھي.“ ۽ سقراط ھر شيءِ بابت وڏي
جرئت ۽ دليري سان پنھنجي ھڪ راءِ رکي ٿو ۽ ھن جو وري
پنھنجو ھڪ انداز بھ آھي ھو ھڪ اشارو ڏئي ٿو – جنھن جي
آڏو بس سوال جي نشاني آھي. چئي ٿو: ”موت ٻن شين منجھان
ھڪ آھي: يا تھ موت نيسٽي ئ نابودي آھي ۽ مئي کان پوءِ
ڪجھھ بھ نھ آھي.... يا وري جيئن ماڻھو چون ٿا تھ مون
کان پوءِ روح ھن جھان کان ٻئي جھان ڏانھن ھليو وڃي
ٿو.“ اوھان پاڻ سوچيو سمجھيو، مان ڪجھھ نھ چوندس، ”نھ“
ڄڻي ٿي ڄاڻ کي. ”مان رڳو اھو ٿو ڄاڻان تھ مان ڪجھھ نھ
ٿو ڄاڻان.“ ھو چئي ٿو ۽ وري پوءِ ھي اڻڄاڻ، اڻڄاڻ ئي
رھڻ بھ نھ نھ ٿو چاھي. ”مان ڄاڻڻ لاءِ ڪوشان آھيان.“ ۽
سچ ڄاڻڻ لاءِ اھا لوڙ ولوڙ ۽ لڇ پڇ کيس ڇا ٿي ڏئي؟ اھو
ئي جيڪو اھڙن جنوني ۽ مستن کي ملندو آ – الزام – پاڻ
ئي تھ ٻڌائي ٿو: ”اڳ ۾ ئي ٺھيل لڪيل الزام، جيڪي سڀني
فلسفين لاءِ ھميشه کان تيار ٿيا پيا ھوندا آھن.“
”آسمان جي اوچاين ۽ ڌرتي جي گھراين ۽ ڳجھن ۾ ھٿ ٿو
ھڻي.“ ”خدائن کي نھ ٿو مڃي“ اسان تي الزام، آندا جڳ
جيڻ جا – پر اھڙن الزامن کان پوءِ بھ سقراط ڪو مڙي ٿو.
رڪجي ٿو نھ، بلڪل نھ، جيستائين منھنجي سسيءَ ۾ ساھھ ۽
جسم ۾ جان آھي تھ پنھنجي ويچارن ۽ فلسفي جي پرچار کان
مورؤن نھ مڙندس.... ڀلي پوءِ مون کي انھيءَ ڪري ھڪ نھ
پر سؤ ڀيرا مرڻو پوي.“
مٿي اتي منھنجي، جي ڪوڙين ھون قلبار،
تھ واريو واريو وڍيان سسيءَ کي سو وار.
ڀلا ھن کي خبر نھ ھئي ڇا تھ ھن جي ائين ڪرڻ سان ڇا ٿي
رھيو آھي. برنارڊشا چوي ٿو: ھن کي اھا سڌ نھ رھي تھ
ائين ڪندي، ھن پنھنجي لاءِ ڪيڏي نھ دشمني ڪئي ھئي.....
۽ جڏھن سقراط
٧٠ سالن جي عمر ۾ بھ ايڏو اڻڄاڻ ۽ معصوم ھيو
تھ پوءِ تصور ڪيو تھ جون آف ارڪ
١٧
سالن جي ھوندي ڪيڏي نھ معصوم
ھوندي..... پر منھنجي خيال ۾ تھ جون آف ارڪ کي بھ خبر
ھئي تھ سندس الھامي آوازن جو نتيجو ڇا نڪري سگھي ٿو.
شھيد نذير بھ ڄاتو پئي تھ ھن کي سندس وابستگي ڪيستائين
پھچائي سگھي ٿي. سقراط کي بھ سڌ ۽ سرت ھئي. جيتوڻيڪ
سمجھيم پئي تھ ائين ڪندي. مون پنھنجي لاءِ وڏي دشمني
پيدا ڪري ورتي آھي. ”مان جنھن ڄاڻي واڻي ھڪ خاموش ۽
نکمڻي زندگي نھ گذاري آھي.“ ھن کي اھڙي سرڪشي جي نتيجي
۾ سزا جي پڪ ھئي، ”لاشڪ اھو ائين ئي ٿيڻو ھيو.“ پر سچ
کي ڇا ڪجي؟ - جنھن جي من ۾ کاٽ ھڻي ٿو. تنھن جو سارو
چين کڻي ٿو - ۽ لطيف چئي ٿو:
ان ڪئي عيان نھ ٿئي، ڪئي پروڙين ڪون،
سجي جيھي سون، منھن نھ پئي ماڙوھين.
سچل چئي ويو:
ماٺ ڪريان تھ مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر.
بس دير ڇا جي – مٿس الزام لڳو ”لاديني“ جو، ”سقراط جي
اھا ڪوشش تھ پنھنجا ويچار بجاءِ خدا جي مرضيءَ جي
بنيادن تي، عقل ۽ سبب جي بنياد تي ۽ دليلن سان ثابت
ڪري، تنھنجو اھو نڪتو تھ ھن جي فلسفي کي آقائن پاران
تنقيد جو نشانو بڻجڻو پيو ۽ کيس زھر جو پيالو پيئڻو
پيو، حڪمران طبقي جي نمائندن، انھيءَ آڳاٽي وقت ۾ بھ
اھو ڄاتو پئي تھ سبب ۽ تنقيدي سوچ، سندن خلاف ھڪ
طاقتور ھٿيار بڻجي، اڳواڻي ڪري سگھي ٿي.“ ڇو تھ سقراط
اھو بھ چيو پئي تھ (زينوفون اسان کي ٻڌائي ٿو) تھ ”حقي
واجبي بادشاھھ يا حڪمران اھو ماڻھو نھ آھي، حڪمراني
ڪرڻ جي سندي عصا جنھن جي ھٿ ۾ ھجي – نھ ئي اھو جنھن کي
چند نيچ قسم جي ماڻھن کڻي چونڊيو ھجي – نھ ئي اھو جنھن
عھدو ڪڻي جي ذريعي ماڻيو ھجي - ۽ نھ ئي اھو جنھن
پنھنجو پاڻ کي ٺڳي يا ڏاڍ جي بنياد تي. عوام مٿان پاڻ
ٿاڦيو آھي، پر رڳو اھو جنھن کي اھا ڄاڻ آھي تھ منصفاڻي
حڪمراني ڪيئن ڪجي.“ ۽ وڌيڪ اھو بھ تھ ھن يار ”پنھنجي
روزمره جي بحث مباحثي ۾ ويندي اٿينس جي وڌ کان وڌ
طاقتور (سياسي) ماڻھن کي بھ نھ بخشيو ھو.... سقراط
پنھنجو پاڻ کي اٿينسي جمھوريت لاءِ ناپسنديده شخص
بڻائي ڇڏيو ھو.... ھو چند فردن جي رعايتن ۽ مخصوص
مفادن جو حمايتي نھ ھيو.“ نتيجو اھو نڪتو تھ تنقيد ڪو
نھ وڻي. سچ پسند نھ آيو. ڇو تھ تنقيد سچ ڪوڙو ٿيندو
آھي.
(۽
خود تنقيد بھ-) سچ وڏو ڏوھاري آھي ۽ جنھن جي بھ ان سان
ياري ٿي آھي تنھن کي ڇڏيو نھ ويو آ- روز اول کان وٺي
اڄ تائين – سقراط کي بھ سٺو نھ ويو ۽ وڏي ڳالھھ تھ
سقراط خود ان سلسلي ۾ ڪيڏو نھ
CLEAR – HEADED
آھي: ”نھ ئي ميليٽس، نھ ئي اينيٽس، پر دنيا جي دشمني،
حسد ۽ گلا جيڪا ڪيترن ئي سٺن انسانن لاءِ موت جو فرشتو
بڻي آھي ۽ شايد اڃا بھ ڪيترن جي لاءِ بڻجي: اھو انديشو
بھ نھ اٿم تھ مان ڪو سندن آخري شڪار آھيان.“
سقراط کان وٺي نذير عباسي تائين – برونو ھجي يا بلاول، سرويٽس
ھجي يا منصور، جان آف ليڊن ھجي يا جون آف ارڪ، سرمد
ھجي يا انتونيو گويرا ڊي لاسرنا (چي گويرا)- سڀني سچ
جي چڙھتي
/
سوڀ لاءِ سر ڏنو. سچ مرندو ناھي.
امر ھوندو آھي. اھا سڀني کي سڌ ۽ پڪ ھئي. سقراط کي بھ
ھئي. ”مان ھنن کي ڪيئن يقين ڏياريان تھ مئل ماڻھو مان
نھ ھوندس.... ھنن کي ائين چوڻ نھ ڇڏجو تھ ڪو سقراط کي
پوري رھيا آھيو.... پيارا ڪريٽو! رڳو ائين چئو تھ
توھان منھنجو جسم دفنائي رھيا آھيو.“
بلي شاھھ اسان مرنا ناھين
گور پيا کوئي ھور
”سقراط جو موت ساڳئي وقت دنيا ڏانھن ھڪ نئين رخ جو جنم
ھيو، جنھن جو بنياد قسمت ۾ انڌي عقيدي ۽ خدا پاران
احتساب جي خوف جي بنياد تي نھ، پر ڄاڻ جي بنياد تي
رکيل ھو.“
سقراط سچ جو
symbol
آھي. سچ سقراط ۽ سقراط سچ آھي. سچ امر آھي، سقراط امر
آھي.
پيار/
محبت
/
عشق ڇا آھي؟ پڪ ڄاڻو مون کي اڃا
تائين خبر نھ پئي آھي. بھرحال ھر دؤر ۾ اھو عنوان بحث
۽ دلچسپي جو موضوع رھيو آھي، خاص ڪري نوجوانن ۾، ان
ڪيفيت کي ڇا چئجي، جڏھن نٽھڻ اس ۾، ٽاڪ منجھند جو
جھولو بھ جھولو نھ پر ٿڌڙي ھير محسوس ٿئي ۽ وري چنڊ جي
ٿڌي مٺي، اڇي کير جھڙي چانڊوڪي بھ اھڙي آنڌمانڌ، اٿل
پٿل، لڇ پڇ پيدا ڪري، تڙپائي، جلائي ڄڻ اھو چنڊ نھ پر
سج ھجي، جيڪو ساڙيندو ھجي.
توھان سان ڪڏھن ائين ٿيو آھي تھ ڪنھن جي موجودگي
/ ويجھڙائي، توھان جي دل ۾ لرزش پيدا ڪري،
جيئن صبح جي ھير جو جھوٽو، واھھ جي ڪڙ تي بيٺل ڪانھھ
جي ٻوڙي ۾ لرزش پيدا ڪندو آھي ۽ پوءِ توھان جي دل ان
بي ترتيب انداز ۽ آواز سان ڌڙڪي جيئن تيل واري ان پيھڻ
جي مشين جي سالينسر ۾ ٻڌل لوٽي، بي تربيت واڄٽ ۽ واڪا
ڪندي آھي. چپ ائين خشڪ تي ڏرا ڏئي ڦاٽي پون، جيئن
مينھن جو پاڻي سڪي وڃڻ کان پوءِ زمين ڏرا ڏئي ڦاٽي
پوندي آھي ۽ پاڻي اچڻ کان اڳ، شاخ جي تري وانگر سڪي
ٺوٺ ٿي ويل نڙي منجھان ڳيت تھ ٺھيو، پر ساھھ کڻڻ تي بھ
ائين محسوس ٿئي ڏکي پئي، ڄڻ ان مان ڪو ٻٻر جو سڪل
ڍنگھر گھليندو ھجي.
ڪڏھن توھان تي اھڙي ڪيفيت طاري ٿي آھي تھ اوھان ماڻھن کان الڳ
ٿلڳ، پري ڪنھن اھڙي سنسان ھنڌ وڃڻ چاھيو جيئن ڪو توھان
کي ڳولي بھ نھ سگھي.
اھڙي جوءِ وڃان
ڪمپيوٽرائيزڊ ريڊارن کان
ڳولھيو نھ لھان
۽ وري ڪڏھن ان جي ابتڙ، اوھان کي اڪيلائيءَ جو احساس
ستائي:
ھن رات جي تنھائي
ڄڻ گبرئيل گارشيا جو ڪتاب
ھڪ صديءَ جي اڪيلائي.
ڪڏھن توھان کان، توھان جي دل ائين کسڪندي، بي خبري ۾
کسجي وئي آھي، جيئن ٻاچ ۾ پاتل ڪو گھر گھلو ڇلو، موقعو
۽ مھل نھ ڏسندي، توھان کي سرت نھ ڏيندي، سرڪي ڪري
پوندو آھي.
اوھان سان ائين ٿيو آھي تھ يا تھ سڄو وقت چپ ئي رھيا ھجو يا
جيڪڏھن ڳالھايو ھجيو تھ ھيڏانھن ھوڏانھن جون کوڙ، ڍير
ڳالھيون ڪري ويا ھجو يا ساڳيون ڳالھيون وري وري ويٺا
ورجايو، پر اھو ڪجھھ نھ چئي سگھيو، جيڪو چوڻو ھجيو.
ڇا اھي ڪيفيتون اوھان تي گذري چڪيون يا اڃا بھ گذرنديون آھن؟ لڳ
ٿو توھان سڌ رکڻ واري صورتحال مان نھ گذريا آھيو، پر
ڪڏھن، سڌ ئي نھ رکڻ، واري ڪيفيت مان بھ لنگھيا آھيو؟
توھان کي ڪھڙي ڳالھھ جي پڪ آھي، ڪھڙي جي نھ آھي؟
”پيار“ ۾ پيار بابت بحث ٿيل آھي تھ اھ واصل ۾ آھي ڇا ۽ ان جي
قسمن ۽ منزلن تي بھ بحث آھي. لازمي طور پيار ڪندڙ
/ عاشقن تي بھ بحث نڪري ٿو، جيڪي بھ مختلف
قسمن جا ٿين ٿا. ڪي اھڙا بھ ٿين ٿا جيڪي سڄي عمر شادي
ڪرڻ تي مورڳو راضي ئي نھ ٿا ٿين تھ وري ڪي اھڙا بھ آھن
جيڪي نوجوان ڇوڪرن جي گھٽ عمر، عقل، اڻڄاڻائي ۽
ناتجربيڪاري جو فائدو وٺي کين بيوقوف بڻائي، ساڻن دغا
ڪندا ۽ ڌوڪو ڏيندا آھن.“ انھن ستن ڄڻن جي تقريرن کي
ڌيان سان پڙھڻ سان، اسان کي اڄ جي دؤر ۾ بھ ان معاملي
بابت ڪافي معلومات ۽ مشابھت ملي ويندي. سقراط جي تقرير
وضاحتي جامع ۽ اھم آھي جنھن ۾ جمالياتي پيار کان وٺي
ويندي، ڪنھن سرجڻھار کي پنھنجي تخليق سان جيڪو پيار
آھي، تنھن جو ذڪر بھ ڪيل آھي ۽ ڇا تھ بحث ٿيل آ! مان
ھتي رڳو ھڪ ڳالھھ جي وضاھت مناسب ۽ ضروري سمجھان ٿو.
(وڌيڪ
پڙهندا)
|
