انتقالي مشاهدي وارا عڪس (synaesthetic imagery)- مثال طور: پرين جي پرديس مون کي مينهن ميڙيا، سانوڻ پسي سرتيون سڄڻ ساريو مون، جهڙ نيڻون نه لهي ڪڪر هون نه هون، ساريون سپرين کي لڙڪ ڳلن تي پون، مينهان ۽ نينهان ٻئي اکر هيڪڙي، ڍٽ ڍري پٽ پييون پاسي پارڪر.

ٻڌڻ واري مشاهدي وارا عڪس (Auditory imagery)- مثال طور: تاڙا تنوارين، گڙي ٿو گمان ۾ آيو ڪي آيو، ڪڻڪن ڪانڌ چت ڪئو جهڙ پسيو جهڻڪن، سڻي رڙ رعد جي ڪليون ٿيون ڪنبن.

حرارت واري مشاهدي جا عڪس (Thermal imagery)- مثال طور: ڪانڌ تنهنجي پاندريءَ سيء مران سڀ رات، ڪامل ڪپاهن ۾ ٻئي ٺار ٺران.

حواسن کي لطف ڏيڻ وارا عڪس (Gustatory imagery)- مثال طور: مينهان ۽ نينهان ٻئي اکر هيڪڙي، جهڙ نيڻنئون نه لهي، ڪڪر هون نه هون، بادل ٿي بيهان جي آگم اچڻ جا ڪرين.

هنن عڪسن کان سواءِ ڪي اهڙا عڪس به آهن جن ۾ ڪنهن به حواس کان مدد نه ورتي ويئي آهي. هنن عڪسن جو واسطو تصور ۽ سوچ سان آهي. مثال طور: سارنگ کي سعيو تو کي سعيو نه ٿيو، گڙي ٿو گمان ۾ آيو ڪي آيو. ڏسجي ٿو ته هنن عڪسن جو واسطو دل جي ڪيفيتن سان آهي- ”ساريو سپيرين کي لڙڪ ڳلن تي پون“، دل جي اڌمي جو اظهار ڪري ٿو. اهڙيءَ ريت ”سي مر رويو رون جن مسافر سپرين“ به دل جي حالت ۽ غم ۽ اوندهه جو تصور ظاهر ڪري ٿو. هن طرح سنڌي ٻوليءَ جي نظم توڙي نثر مان عڪس جا انيڪ مثال پيش ڪري ٿا سگهجن.

عڪس اهو احساس آهي، جيڪو ڪنهن تحرير يا تقرير جي اظهار مان ڪنهن لفظ يا لفظن جي ميڙ جي مدد سان اڀري اچي. عڪس پنجن قسمن جا ٿين ٿا، جن جو بنياد نظر، آواز، بوءِ، ذائقي ۽ محسوس ڪرڻ تي ٿئي ٿو. پر عڪس جي معنيٰ پرچار ۽ ڏيتي ليتيءَ جي ٻوليءَ ۾ اها آهي ته عڪس اها شيءِ آهي، جنهن ۾ واپرائڻ واري طبقي جون سڀ خصوصيتون موجود آهن يا جنهن ۾ پيداوار يا ڪنهن عوامي مشهوريءَ واري ماڻهوءَ جون سڀ خصوصيتون موجود هجن.

اسان جو دور عڪس ۽ عڪسي اثر پيدا ڪرڻ وارن جو دور آهي. عڪس جو عام ٻوليءَ يا شاعريءَ وارو اڀياس جيڪو اسان مٿي ڏنو آهي، اهو هاڻي هن دور ۾ اڻ پورو اڀياس آهي، ڇو ته عڪس جو وڏو استعمال هاڻي شاعريءَ کان ٻاهر به ٿئي ٿو- شاعريءَ کان ٻاهر وارن عڪسن جو استعمال هاڻي واپار ۽ ڏيتي ليتيءَ جي باري ۾ اختيار ڪيل پرچار Advertising ۾ ٿئي ٿو. هن قسم جي پرچار جو اسان جي سماجي زندگيءَ تي تمام وڏو اثر پوي ٿو. کاڌو پيتو، ڌنڌو، صحت، سياست، اخلاق، آداب، ۽ وندر جا طريقا سڀ هن پرچار کان متاثر ٿين ٿا. پرچار جي ٻوليءَ ۾ به ٻوليءَ جون اهي عام خصوصيتون ٿين ٿيون، جيڪي هونئن عام رواجي ٻوليءَ يا معياري ٻوليءَ جون ٿين ٿيون. معياري ٻوليءَ ۾ اسان انهيءَ ڳالهه جو اڀياس ڪندا رهيا آهيون ته لفظ انسان جي تجربي جي ”معنيٰ ڪيئن ٿا ادا ڪن. انهيءَ خيال کان اسان ڏٺو آهي ته ٻولي انسان جي تجربي (ذاتي توڙي سماجي) جو هڪ رڪارڊ آهي.

پرچار جي ٻوليءَ کي سمجهڻ لاءِ به باريڪ سوچ جي ضرورت آهي. ان ٻوليءَ کي چڱيءَ ريت سمجهڻ لاءِ هيٺ ڏيکاريل ڳالهين جي ضرورت آهي:

جو ڪجهه به چيو وڃي، ان کي پوريءَ ريت سمجهڻ.

جو ڪجهه به چيو وڃي، ان کي بامقصد طور تي دهرائڻ.

جو ڪجهه به چيو وڃي، ان جي قيمت معلوم ڪرڻ.

مختلف طريقا ٻڌائڻ.

نوان ۽ تخليقي طريقا ٻڌائڻ.

هنن طريقن کي تحريري صورت ۾ آڻڻ.

ليکڪ جي اصل مقصد کي سمجهڻ.

پرچار جي ٻوليءَ ۾ عڪس جي وصف هن ريت ٿي سگهي ٿي، ”عڪس پرچار جي ٻوليءَ ۾ عوام جي انهيءَ تصور (Concept) کي چيو ٿو وڃي، جنهن ۾ ڪنهن واپرائڻ واري طبقي، پيداوار، ڪوٺيء ۽ عوامي شخصيت جون خاص خصوصيتون موجود هجن“ (63). ڏيتيءَ ليتيءَ جي باري ۾ پرچار ڪندڙ ادارا معنيٰ وارا جيڪي طريقا ڪم آڻين ٿا، انهن ۾ تصويرون، اهڃاڻ، نشان، آواز ۽ لفظ اچي ٿا وڃن.

هن طرح شخصيتن، واپار جي شين، فرمن يا ڪوٺين ۽ وڪرو ڪندڙ يا خريد ڪندڙ طبقن جو هڪ تصور قائم ٿئي ٿو، جنهن کي پڻ عام طور تي عڪس (Image) سڏيو ٿو وڃي. هن طرح سماجي طور تي اظهار جي مڙني وسيلن مان هر هڪ کي پنهنجو پنهنجو هڪ عڪس ٿئي ٿو، جيڪو واپرائڻ واري طبقي (Class of Consumers) کي متوجهه ڪري ٿو. اهڙيءَ ريت وڏا وڏا فرم به اهڙا طريقا ڪم آڻين ٿا. هن طرح پرچارڪ ۽ عوامي رابطي وارا ٻيا ادارا به پنهنجي لاءِ ”سودمند تصور“ پيدا ڪرڻ جون ڪوششون ڪن ٿا.

اهڙيءَ ريت سماجي زندگيءَ جي ٻين مامرن جهڙوڪ آزادي (Freedom)، جنسي تسڪين، جسماني آرام، وندر، آرٽ، محبت ۽ مقبوليت جا سودمند تصور (Fovourable images) قائم ڪرڻا پوندا آهن، جن جي لاءِ نهايت ئي موزون ٻوليءَ جو استعمال انتهائي ضروري ٿئي ٿو. جنسي تسڪين وارو عڪس عورت جي سينگار وارن طريقن ۽ چست لباس، عضون جي اگهاڙي هئڻ، سئنڊل جي کڙيءَ جي ڊگهائي، سيني جي اڀار جي سطح ۽ چال جي وسيلي مقرر ٿئي ٿو. هرڪا عورت هنن طريقن سان پنهنجو هڪ تصور، عڪس يا مزاج قائم ڪري ٿي.

پرچار جي ٻولي اهڙيءَ ريت جذبات جي ٻولي آهي، جيڪا اهڙا طريقا ڪم آڻي ٿي، جن جي ڪري اسان اعتبار ڪريون ٿا، ۽ خريد ڪريون ٿا. اها ٻولي لفظن جو اهڙو ممڪن ۽ موزون استعمال ڪري ٿي. اهڙن طريقن جي زود اثر کان بچڻ جو وسيلو صرف اهو آهي ته اسان ٻوليءَ جي جادوءَ واري اثر کي سمجهون.

اهڙيءَ ريت ڪتابن شايع ڪرڻ وارن (Publishers) وٽ وري پڙهندڙن جو ڪو نه ڪو تصور (Image) ٿئي ٿو. اسان جي سماجي زندگيءَ ۾ هر اخبار، رسالي، ڪتابڙي، سلسلي ۽ پوسٽر مان انهيءَ قسم جو عڪس معلوم ڪري ٿو سگهجي- مهاڳ، پيش لفظ، ايڊيٽوريل يا اداريو ۽ تعارف سڀ پڙهندڙن جي باري ۾ قائم ڪيل هڪ تصور يا عڪس (Image) ظاهر ڪن ٿا.

تصور يا عڪس ڪي سياسي قسم جا به ٿين ٿا. ’لنڪن، جي لاءِ مشهور آهي ته هن ڪڏهن به اهڙي تصوير ڪڍائڻ پسند نه ڪئي، جنهن ۾ هن کي مرڪندي ڏيکاريو وڃي- توڙي جو آمريڪا جي هن کان اڳ وارن صدرن ۾ هن جو شمار خوش طبع صدرن ۾ ٿئي ٿو. اهڙيءَ ريت لنڪن جو هڪ عڪس يا تصور قائم ٿيو، جنهن هن لاءِ هڪ ”آزادي ڏيارڻ“ واري جو تصور يا عڪس فراهم ڪيو. اهڙيءَ طرح ’روزويلٽ، جنهن کي ٽي دفعا صدر چونڊيو ويو، ان جو تصور اهڙو هو، جنهن مان هو عام آدميءَ جو دوست ۽ طرفدار (Defender) معلوم ٿيندو هو. هن طرح هڪ سمجهدار سياستدان پنهنجي ڪنهن ”سودمند تصور“ قائم ڪرڻ کان سواءِ عملي طور تي ڪامياب ٿي نه ٿو سگهي. هنرمند سياستدان جي ٻوليءَ ۾ چار ڳالهيون ضرور ملن ٿيون- اهي هي آهن:

آسرا ۽ دلاسا (Promises)

خبردار ڪرڻ وارا لفظ (Warnings)

ايلاز منٿون (يا معافيون وٺڻ) (Appeals)

دڙڪا ۽ دهمان (Threats)

’شرباش، ٻڌائي ٿو ته هنرمند سياستدان عام طور تي ڇهه طريقا آزمائيندو رهيو آهي، اهي هي آهن:

سونهري دلاسا (جيئن هٽلر ۽ مسولنيءَ چيو هو ته هو عوام کي سلطنتون حاصل ڪري ڏيندا).

اُڌاري عزت حاصل ڪرڻ (جيئن قبرن تي چادرون چاڙهڻ، وڏن ليڊرن سان گڏ فوٽو ڪڍائڻ، جهنڊو مقرر ڪرڻ، گهٽين، جاين ۽ بازارن تي پنهنجا نالا لکائڻ، ربن ڪٽيندي فوٽو ڪڍائڻ).

پنهنجائپ جو تصور ڏيڻ، (سادي ۽ سڌي سنئين عوام جي آڏو سندن ئي مسئلن، گهرجن، ضرورتن ۽ تقاضائن تي ڳالهائڻ سان اهو تصور ڏنو ويندو آهي ته ڳالهائڻ وارو ڄڻ سندن ئي دوست، پاڙيسري ۽ همدرد آهي- هن طرح ٻارن کي پيار ڪرڻ، نوڪرن کي عيد مبارڪ ڏيڻ، جلسن ۾ تاڙين وڄائڻ وارا طريقا به هن ئي اصول تحت اختيار ڪيا ويندا آهن).

لنوائي وڃڻ، (هن طريقي ۾ ڳالهائڻ وارو پاڻ کي حملي کان بچائڻ جي خاطر، ڳالهائڻ ۾ ذميواري قبول ڪرڻ کان نٽائي ويندو آهي ته جيئن مٿس حملو نه ٿئي ۽ ساڻس اختلاف رکي نه سگهجي).

اتحاد جو عوامي مظاهرو، (هن طريقي ۾ عوامي نفسيات کي پنهنجي فائدي جي خاطر استعمال ڪيو ويندو آهي- نعرو Slogan هن جو عام مثال آهي).

چڙهنديءَ جو پاسو هئڻ. (هن ۾ کليءَ جيپ ۾ مظاهرو ڪرڻ، آڱرين سان وڪٽريءَ جو مظاهرو ڪرڻ ۽ ٻيا اهڙا طريقا ڪم آندا ويندا آهن، جن مان ائين معلوم ٿيندو آهي ته ڄڻ مظاهري ڪرڻ وارو فاتح ۽ ڪامياب انسان آهي).

عڪس جي هن مٿي آيل ذڪر مان معلوم ٿئي ٿو ته عڪس اسان جي سماجي، معاشرتي، سياسي، ڪاروباري، علمي ۽ اشاعتي زندگيءَ ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪري رهيو آهي. عڪس جو هي پهلو هڪ اجتماعي پهلو آهي، جيڪو ٻوليءَ جي اسلوب کان سواءِ ان جي معنيٰ جي طاقت جي تبديل (Shift) ۽ فائديمند استعمال (Exploitation) سان تعلق رکي ٿو. هن طرح عڪس جو مامرو اڀرندڙ ۽ وڌندڙ (Evolutionery) آهي، ۽ ان جي جدا جدا طريقن ۾ ٻوليءَ جي جدا جدا عملي صورت جو اظهار ٿئي ٿو. هن طرح عڪس ٻوليءَ جي معنيٰ کي وڌائڻ، عام ڪرڻ، اثرائتو بنائڻ ۽ ڪارائتو بنائڻ جو تمام وڏو ڪم ڪري رهيو آهي. سنڌي ٻوليءَ جو هن قسم جو اڀياس انتهائي اهم ۽ دلچسپ آهي.

14- معنيٰ ۽ ان جا مونجهارا (Ambiguities)-

هن وقت تائين اسان معنيٰ جي انهن دائرن مان لنگهيا آهيون، جن ۾ لفظ، عڪس، اهڃاڻ، ڪلچر، سماج ۽ خود سنڌي ٻوليءَ جي پنهنجي لئه اچي ويا آهن. هن کان اڳتي اسان انهن معنائن تي به ويچار ڪنداسون جيڪي گهڻو ڪري منجهائيندڙ ۽ وڏي رولي ۾ وجهڻ واريون آهن.

هن باري ۾ رچرڊس جو ڪتاب ”عملي تنقيد“ به پڙهڻ جهڙو آهي. رچرڊس جي هنن ٻنهي ڪتابن ۾ به ”معنيٰ جي معنيٰ“ جيان معنيٰ جا ڪي سوال بحث هيٺ آيا آهن.(64)

معنيٰ جو مونجهارو جنهن کي اسان انگريزيءَ ۾ (Ambiguity) سڏيو آهي (۽ جيڪو لفظ واقعي ادب ۾ انهيءَ ئي معنيٰ لاءِ ڪم آيو آهي)، تنهن جو بنياد لئٽن ٻوليءَ مان نڪتو آهي ۽ معنيٰ ان حالت ۾ اٿس ”ٻنهي طرفين وٺي ويندڙ“ (Driving both ways) (65)

الف: هن حالت ۾ ”مونجهارو“ اها شيءِ آهي، جنهن ۾ ڪو نثر جو ٽڪرو يا ڪا حقيقت اهڙيءَ ريت بيان ڪئي وڃي، جو ”ان جي معنيٰ ۾ شڪ جي گنجائش موجود هجي“(66).

ب: اهڙيءَ ”ريت مونجهاري“ جي معنائن کي ڪيترن ئي ٻين طريقن سان به واضح ڪيو ويو آهي- اهي هن هيٺ ڏجن ٿا:

مونجهارو اهو ارادو آهي، جنهن ۾ ڪيترين ئي ڳالهين جو مفهوم اچي ٿو وڃي.

”ونجهارو ان کي ٿو چئجي، جو توهان جو جيڪو مطلب آهي، ان تي توهان پاڻ ئي ڪو فيصلو ڪري نه سگهو.“

مونجهارو انهيء ڳالهه جو امڪان آهي ته ”هڪ“ يا اها نه ته ”ٻي“ يا ”ٻيئي“ معنائون سچيون آهن.

مونجهارو اها حقيقت آهي، جنهن مطابق هڪ جملي يا بيان (statement) کي تمام گهڻيون معنائون آهن.

ظاهر آهي ته هن حالت ۾ استعارو، تشيبهه، عڪس، اهڃاڻ، طعنو، ڌنڪ، مذاق- انهن سڀني ڳالهين ۾ مونجهارن جو امڪان ٿي ٿو سگهي. هاڻي ڏسڻو آهي ته انهيءَ حالت ۾ ڇا ڪجي يعني معنيٰ کي مڪمل طور تي يا حقيقي طور تي انهن ڳالهين جي مدد سان ڪيئن سمجهجي- برابر مونجهارو هڪ نقص (Fault) آهي، پر مونجهارو ٻوليءَ جو هڪ اڻ ٽر ۽ بنيادي پهلو (به) آهي.

ٻوليءَ جي مونجهاري جي سوال تي ۽ معنيٰ جي وڳوڙ جي سوال تي تفصيل سان بحث ايمپلسن صاحب (W. Empson) ڪيو آهي. ان جو ڪتاب ”معنيٰ جي مونجهاري جا ست قسم“ 1931ع ۾ شايع ٿيو هو. هن جيڪي اُهي ست قسم ڏنا آهن اهي هن هيٺ ڏجن ٿا:

هڪڙي لفظ جون هڪڙي وقت ۾ گهڻيون معنائون.

وڌيڪ معنائون رڳو هڪ معنيٰ جي پٺڀرائي ڪن ٿيون.

ٻه خيال هڪٻئي سان ڳنڍيل ٿين ٿا ۽ سياق ۽ سباق ۾ موزون معنيٰ رکن ٿا، پر ڳو هڪ لفظ ۾ گڏ اچن ٿا.

هڪ ئي بيان ۾ يا تحرير ۾ يا وڌيڪ معنائون هڪٻئي سان ڪو واسطو ڪونه ٿيون رکن، پر ته به ٻيئي گڏجي ليکڪ جي دل ۾ ڪا وڏي مونجهاري واري ڪيفيت پيدا ڪن ٿيون.

تشبيهه به هڪ مونجهارو آهي، ڇو ته ان جو ڪنهن به هڪ شيءِ سان واسطو ڪونهي، پر ٻن شين ج وچ ۾ اچي ٿي ۽ ان وقت اچي ٿي جنهن وقت ليکڪ هڪ شيءِ کان ٻيءَ متوجهه ٿئي ٿو.

اهو مونجهارو به اهم آهي، جنهن ۾ ڪا تحرير پنهنجي ليکي صاف ڪانهي، ۽ ان حالت ۾ لاچار ٿي پڙهڻ وارو پنهنجو هڪ تصور يا معنيٰ پيدا ڪري، ۽ وري انهن سڀني معنائن جو هڪٻئي سان به ڪو واسطو نه هجي.

ڪي به ٻه معنائون تحرير يا ڪتاب ۾ سراسر جدا هجن، ۽ اهڙيءَ ريت ليکڪ جي ذهن ۾ به گڏيل تاثر جيڪو قائم ٿيل آهي اهو ذرو ذرو ٿي ٿي ويل هجي.(67)

تحرير جون هي غلطيون، جيڪي هت بيان هيٺ آيون آهن، تن مان گهٽ ۾ گهٽ ايترو ضرور معلوم ٿيندو ته اسان مان تمام ٿورا ماڻهو تحرير جي فن جا ڄاڻو آهن يا ٿي سگهن ٿا. خبر ئي نه ٿي پوي ته لکندي لکندي معنيٰ جي سائنس جا لاهه ڪڍندا ٿا وڃون ۽ اهڙيءَ ريت اندر ئي اندر ڳجهه ڳوهه ۾ پنهنجي ٻوليءَ کي وڏو نقصان پهچائيندا ٿا وڃون.

معنيٰ واري مونجهاري واري ڳالهه انهن ماڻهن لاءِ ڏاڍي اهم آهي، جيڪي نثر جو اسلوب (Style) سڌارڻ گهرن ٿا، ۽ نثر جون تاريخون لکڻ گهرن ٿا. اميد آهي ته هنن جي اڳيان اسلوب جي سوال سان گڏ ۽ ٻوليءَ جي تمام خوبين سان گڏ اهو سوال به اڀري ايندو رهندو ته ڏسن ته ليکڪ پنهنجو پورو مطلب ڪيتريء حد تائين پيش ڪري سگهيو آهي.

هن سلسلي ۾ ٻوليءَ جي باري ۾ رچرڊس جيڪي ٻه خيال ادبي تنقيد جي اصولن ۾ ڏنا آهن، انهن ٻن مان آءُٗ ڀانيان ٿو ته اسان کي وڏو فائدو پهچندو. رچرڊس، ڇاڪاڻ ته بنيادي طور تي ٻوليءَ جو وڏو ماهر هو ۽ معنيٰ جي سائنس جو ته ڄڻ ابو هو، ان ڪري هن جا جذباتي (Emotional) ۽ سائنسي (Scientific) معنيٰ وارا ٻه نظريا اسان جي وڏي رهنمائي ڪري سگهن ٿا. (68)

هيءَ ڳالهه مان هن ڪري ٿو لکان ته جو مٿي مون سوال اٿاريو آهي ته آخر ”مونجهارن“ جي انهيءَ دنيا ۾ اسان صحيح ٻولي ڪيئن ٿا لکي سگهون. ان جو جواب اسان کي رچرڊس وٽان ملي ٿو. مختصر ڳالهه ايتري آهي ته انساني ذهن جا ڪي مامرا ٿين ٿين ٿا، جن کي عام رواجي، اسلوبي، جذباتي، ارادي، ٽوني ۽ ٻين اهڙن معنائن سان بيان ڪري سگهجي ٿو.

اسلوب (Style)-

هاڻي هن جاءِ تي معلوم ٿي ويندو ته نثر جي تاريخ لکڻ وارن عالمن جي لاءِ اسلوب جو وڌيڪ اڀياس ڇو ضروري هو- بيشڪ اسڪاٽ، مري ۽ ريڊ جي (Scot, Marray and Herbert Reed) پڙهڻ مان اسان کي پتو پئجي ويو هو ته اسلوب ڇا کي چئجي، پر ڇا اهو علم ئي نثر کي سمجهڻ لاءِ ڪافي آ؟ اسان کي گهرجي ته اسان عڪس، اهڃاڻ، نشان، اسلوب، علامت، ۽ ان سان گڏ معنيٰ جي سائنس جا به جديدترين وسيلا پڙهون، ۽ نه رڳو ايترو پر معنيٰ کان سواءِ نثر جي سمجهڻ جي لاءِ اسان کي Semiotic پڙهڻي پوندي ۽ اهڙيءَ ريت آءُٗ ڀانيان ٿو ته Linguistics جون ٻيون شاخون به اسان جي اڀياس هيٺ اينديون.

(جڳائي ته ائين ته هڪڙو ۽ فقط هڪڙو ماڻهو نثر جي تاريخ لکي پر ويهن سالن کان شروع ٿئي ۽ سٺ سالن تائين لکي، ٻيو ماڻهو اهڙيء ريت ٻوليءَ جي تاريخ لکي، ٽيون ماڻهو ادب جي تاريخ لکي، ۽ چوٿون ماڻهو سماج جي تاريخ لکي: نظم ۽ سماج جون تاريخون ته شايد ائين ڪو هڪ ماڻهو لکي به نه سگهي. اهڙيءَ ريت ادب جي تاريخ به هڪ وڏو مامرو آهي.)

اسلوب جي باري ۾ جيڪي ٻه ٽي ڳالهيون عام ۽ صاف آهن، سي هي آهن:

اسلوب رڳو لکڻ جي ڍنگ يا خاص ڏانءَ کي ڪونه ٿو چئجي.

ڪيولرام، ميوارام، صاحب سنگهه، ڪوڙومل، ڀيرومل، ميران محمد شاهه، مرزا قليچ بيگ، علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر بلوچ، راشدي ڀائر، علي بابا، شيخ اياز، نسيم کرل، غلام رباني، جويو صاحب، ڊاڪٽر دائودپوٽو، قمر شهباز، ۽ ٻيا به ڪيترائي خاص اسلوب جو نثر لکي ويا آهن يا لکن ٿا. پر ڇا انهيءَ خاص اسلوب جي ڪري اسان انهن کي اسلوب نواز (stylist) سڏينداسون يا بهترين نثر لکڻ وارو سڏينداسون! اهي ٻه سوال جدا جدا سوال آهن. اسلوب نثر جي خصوصيت (Quality) ناهي. اسلوب نثر جي ”ادا“ (A particular way) آهي، جنهن سان ماڻهوءَ جي سوچ جو تعلق آهي (يا چون ٿا ته خود سڄي ماڻهوءَ جي وضع قطع جو ان سان تعلق آهي). پر درحقيقت اسلوب نتيجي طور پاڻ ۾ معنيٰ جي سائنس واريون ڳالهيون رکندو ته خيال ۾ آڻي سگهبو، نه ته نه. معنيٰ جي سائنس جي باري ۾ مٿي هن مضمون ۾ گهڻو آيو آهي- لفظ، علامت، اهڃاڻ، ڪلچر، عام ڳالهه ٻولهه، تحقيقي ٻوليء جي معنيٰ، شعر جي نثر واري معنيٰ، عڪسي معنيٰ، استعاري معنيٰ، تشبيهه واري معنيٰ، ۽ ٻيون سڀ معنائون- ويندي معنيٰ جي معنيٰ تائين- پوريون پوريون، ڪم آيون، ۽ انهن معنائن کي هڪ مخصوص اسلوب جي اندر رکي، تحرير هيٺ آندو ويو، ته اهو عمل اسلوب چئبو: اسلوب جو سوال بنيادي طور معنيٰ جو سوال آهي.

 طرز يا اسٽائل اهڙي شيءِ به نه آهي، جيڪا ٻاهران آڻي ٻوليءَ جي مٿان مڙهي وڃي. طرز ته خود ٻولي آهي. جهڙي ٻولي اهڙي طرز، ٻوليء جي طرز جدا جدا ٿئي ٿي. جا شيءِ هڪڙيء ٻوليءَ ۾ ”حسن ۽ اثر“ (effect and beauty) جو سبب آهي، سا شيءِ ٻيء ٻوليءَ ۾ هڪ اوڻائي ٿي سگهي ٿي.(69)

اسلوب جي باب ۾ طنز، مزاح ۽ ڪک رکي ڳالهائڻ وارو سوال ڏاڍو اهم آهي، ڇو ته هن قسم جي اسلوب ۾ مونجهاري هئڻ جا امڪان وڌيڪ موجود ٿين ٿا. عام رواجي طور تي ”مونجهارو“ انهيءَ کي ٿو چئجي، جنهن جو اظهار ته ٿئي ٿو، پر انهيءَ اسلوب ۾ ٿو ٿئي جنهن ۾ طنز، مزاح ۽ ٽوڪ ڌنڪ وڌيڪ ٿئي ٿي. ڪک رکي ڳالهائڻ (Deceit) به ”مونجهاري“ جو امڪان وڌيڪ ٿئي ٿو.

”مونجهاري“ جو امڪان نثر ۾ به رهي ٿو ته نظم ۾ به، پر ٻنهي حالتن ۾ گهڻو ڪري اُن جو تعلق ٻوليءَ جي اڻپوري ۽ اجائي، غيرضروري ۽ غيرموزون استعمال سان رهي ٿو.

’بولٽن، پنهنجي ڪتاب ۾ معنيٰ جي غلط استعمال يا اڻپوري استعمال جا ڪي سبب آهن. هن هيٺ هاڻي انهن جو ذڪر اچي ٿو.

مرجوري بولٽن (Marjori Boulton) پنهنجي ڪتاب ۾ اهڙين ڳالهين جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهي ڪهڙا سبب آهن، جن جي ڪري ڪو خيال، ڪو ”پيغام“، پوريءَ ريت سمجهه ۾ نٿو اچي.

بولٽن جو رايو آهي ته ”سمجهڻ“ جو عمل موزون ۽ پورو تڏهن آهي، جڏهن ڪو يا لفظن جو ڪو ميڙ، جيڪا معنيٰ ڳالهائيندڙ يا لکندڙ وٽ رکي، اها ساڳي معنيٰ ٻڌندڙ ۽ پڙهندڙ به سمجهي وڃي. (70)

مرجوريءَ جي ڪتاب جي ٽئين حصي ۾ ”غلط فهميءَ“ (اڻپوري سمجهڻ) جا ڪي سبب بيان ڪيل آهن، اهي هن ريت آهن:

لفظن جو غير موزون استعمال (Mal- apropism). ڪي ماڻهو پنهنجي قابليت ڏيکارڻ لاءِ وڏا ۽ ڏکيا لفظ يا ڌاريء ٻوليءَ جا لفظ استعمال ڪندا آهن، توڙي جو انهن لفظن جي موزون استعمال ۽ پوريء معنيٰ جو کين علم نه هوندو آهي.

وصفن جي وچ ۾ فرق (Difference of Definition). ڪن حالتن ۾، هڪ ئي لفظ جون جدا جدا وصفون لکيون وينديون آهن. مثال طور: حريت، غداري، وطن دوستي، بي ايماني، ايمانداري ۽ مردانگيء جهڙا عام لفظ به ڪن حالتن ۾ جدا جدا وصفن هيٺ آندا ٿا وڃن. اهڙيءَ حالت ۾ انهن جو پورو مطلب سمجهڻ مشڪل آهي.

حالتن جو فرق (Difference of Association). ٻوليءَ جو صحيح استعمال وقت، حالت، درجي، ضرورت، جنس ۽ تجربي پٽاندر ٿيندو آهي. هنن ڳالهين کي خيال ۾ رکڻ کان سواءِ لفظن جو يا ٻوليء جو استعمال غلط ٿو ٿئي. اهي حالتون جن جو لحاظ تمام ضروري آهي، سي هي آهن:

(الف) سماجي درجو: ڳالهائڻ ۾ ٻن ڌرين جي سماجي درجي جو فرق ضرور معلوم هئڻ گهرجي.

(ب)    نسل: جيڪي لفظ هڪ نسل ۽ عام طور تي ڪم اچن ٿا، سي ٿي سگهي ٿو ته ٻيئي نسل اچڻ تائين مٽجي ويا هجن، ڇو ته لفظ مٽبا ٿا رهن.

(ج)    جنس: ڳالهائڻ ۾ مرد ۽ عورت يا نر ۽ ماديءَ جي جنس جو فرق رکڻو آهي.

(د)     ڌنڌو يا ڪاروبار: ڪاروبار ۾ هڪ ئي لفظ ڏيندڙ لاءِ هڪ معنيٰ ٿو رکي ته وٺندڙ لاءِ ٻي.

(هه)    ذاتي تجربو: ڪن حلقن ۾ ڪن ماڻهن کي ذاتي طور تي ڪن لفظن لاءِ نفرت يا ڪن لاءِ محبت ٿئي ٿي- هن ڳالهه جو مدار سندن تجربي تي آهي.

(و)     گار گند وارا لفظ: هن حالت ۾ لفظ اصل معنيٰ يا سندن مقام کان هٽائي، اڻ سڌي طريقي سان ڪم آندا ويندا آهن، ۽ اهڙيءَ حالت ۾ اهي پنهنجي اصلي معنيٰ ڪانه ٿا ڏين. مثال طور: ڄٽ“ واڻيو، حرامي، بي مان، ڪڃر، ۽ ٻيا اهڙا لفظ گارين جي حالتن ۾ پنهنجي اصل معنيٰ کان ٻاهر ڪم ڪن ٿا.

اهڙيءَ ريت ٻوليءَ جي غلط استعمال (Mis-use) جا ڪي ٻيا سبب به ٿين ٿا-

مثال طور: (71)

پرچار (Advertising). اسان وٽ لطيفو مشهور آهي ته ڪنهن ويچاري کي ڪو گڏهه وڪڻڻو هو، جو گڏهه منڊو هو ۽ زور بار جو جڏو هو. ڪاهي ويو پڙيءَ تي، ته دلال سان ڳالهه ڪيائين، ۽ هن کي ڪجهه باسي، کيس گڏهه وڪڻي ڏيڻ لاءِ ايلاز ڪيائين. دلال ڪمائيءَ لاءِ مٿا مونا ڏيڻ لڳو ۽ چوڻ لڳو: ”گڏهه ناهي، اصل گهوڙي جهڙو آ. ماڻس ڪنهن وڏي ۽ عمدي نسل جي هئي ۽ پڻس کي ڊڪ توڙي بار ۾ ڪنهن نه ماريو. اتفاق سان اڄ وڪامي ٿو. مالڪ کي نڀاڳ آ، نه ته ههڙيون شيون ڪير ٿو ڪڍي! هيءَ دولت ڪنهن ڀاڳ واري جي گهر ويندي. اچو واڪ ڏيو، نه ته مالڪ هيءَ شيءِ موٽائي گهر وٺي ويندو.“ گڏهه جي مالڪ جڏهن هي ٻڌو، تڏهن ٽل ڪري دلال کي چيائين، ”يار، ڇڏ کڻي، مون کي ڪهڙي خبر ته گڏهه اهڙو ڀلو آ! هاڻي آءُ ڪونه وڪڻندس.“ ڏٺو ويندو ته دلال ته گڏهه جي باري ۾ جو ڪجهه به چيو سو ٻوليءَ جو غلط استعمال هو، پر وقت تي اهو ضروري هو. اهڙيءَ ريت هن دور ۾ روزانو هزارين پرچار جا نمونا ملن ٿا، جيڪي ٻوليءَ جي اجائي ۽ غلط استعمال جا مثال آهن.

اهڙا ڪي ٻيا مثال هي آهن: سائنٽيفڪ صابڻ ڌوئڻ جو طريقو؛ توهان جي حريت اسان جي عزت؛ هر گهر جو مقبول مشروب؛ فئشن جي دنيا ۾ جديد ترين تحفو؛ تمام وڏن ماڻهن جو قلم وغيره.

جذباتي ٻولي، ڪاوڙ، شرم ۽ لڄ جي حالت ۾ يا گار ڏيڻ جي حالت ۾ جذباتي طور تي جا ٻولي ڪم اچي ٿي، سا اڪثر ٻوليءَ جي غلط استعمال جهڙي ٿئي ٿي.

ساڳي ڳالهه وري وري چوڻ. هن طرح لفظ وري وري چوڻ سان بدلجي ٿا وڃن، تان جو جملن جو مطلب ئي ڦري ٿو وڃي.

مقرر ٿيل جملا يا نعرا (Slogans). مقرر جملي جا مقصد ٿين ٿا- (الف) وري وري چوڻ سان اثر ويهارڻ، (ب) ڏکيءَ ڳالهه کي آسان بنائڻ؛ پر عام طور تي هنن مان ڪو به مقصد پورو ڪونه ٿو ٿئي. هنن جملن جا مثال ڪي هي آهن: محبت انڌي آهي، هڪ تندرستي هزار نعمت، ڪوڙي تي لعنت، وغيره.

پراڻا ۽ کٽل جملا ۽ لفظ. هنن لفظن يا جملن ۾ اهي لفظ به شامل آهن، جن جو تمام گهڻو استعمال انهن کي اڻ وڻندڙ بنائي ٿو ڇڏي ۽ پوءِ ٻڌڻ وارن يا پڙهڻ وارن وٽ هنن لفظن يا جملن لاءِ هڪ قسم جي حقارت (Distaste) پيدا ٿئي ٿي.

هروڀرو قبول ڪرڻ وارا لفظ (Taking for granted). اسان وٽ هائو، ٺيڪ، برابر، بيشڪ، وهه وا، ۽ بلي بلي ۽ ٻيا اهڙا لفظ ان وقت ڪم اچن ٿا، جڏهن اسان ڪنهن به ڊيگهه يا اعتراض کان سواءِ ڪنهن ڳالهه کي نٽائڻ خاطر هروڀرو تلسيم ڪرڻ يا مڃڻ جو اظهار ڪريون ٿا. هن حالت ۾ به ٻوليءَ جو استعمال غيرموزون ٿئي ٿو.

جهيڙي جهڳڙي جي ٻولي (Language of quarrles). جهيڙي جي ٻولي به جذباتي ٻولي ٿئي ٿي ۽ ان جو استعمال به غيرموزون ٿئي ٿو، ڇو ته جهيڙي جي حالت ۾ لفظن جي معنيٰ جو پورو حق ادا ڪونه ٿو ٿئي.

ٻوليءَ جي غلط ۽ اڻ پوري استعمال جو هڪ مثال ڪرٽ گولڊاسٽين (Kurt Goldstein) وٽ به ملي ٿو. چوي ٿو: ”ذهني طور تي پريشان فردن وٽ ٻوليءَ جي باري ۾ سجاڳي يا صفائي ڪانه ٿي ٿئي- انهن وٽ ٻولي ڪانه ٿي ٿئي- انهن وٽ رڳو لفظ ٿين ٿا، ۽ رڳو لفظن کي ٻولي چئي نٿو سگهجي.“(72)

هن طرح ٻوليءَ ۾ معنيٰ جي مونجهاري يا معنيٰ جي اڻ پوري هئڻ جو هڪ وڌيڪ دليل به ملي ٿو.

15- سڄي ڀاڱي تي سرسري نظر:

ڪتاب جي هن آخري ۽ پنجين حصي ۾ اسان جن ڳالهين تي خاص بحث ڪيو آهي، اهي آهن:

علم معنيٰ Semantics جي عمومي نوعيت.

علم علامت Semeiotics جي عمومي نوعيت.

نشان، علامت ۽ اهڃاڻ- هڪ گڏيل بحث.

سنڌي ٻوليءَ ۾ نشان، علامت ۽ اهڃاڻ جي حيثيت.

قديم سنڌي سماج ۽ ماحول ۾ نالو، نشان ۽ اهڃاڻ ۽ علامت.

سنڌي ٻوليءَ جو پراڻو سماج ۽ ان جو تجربو ۽ ان جو ماحول.

سنڌي ٻوليءَ جا پهريان آواز ۽ انهن جي مدد سان جوڙيل لفظ، نالا ۽ اسم.

عڪس ۽ معنيٰ.

معنيٰ ۽ ان جي باري ۾ ڪي مونجهارا (Ambiguities).

ڏٺو ويندو ته هن طرح اسان هن باب ۾ سنڌي ٻوليءَ جي سڄيء تاريخ کي سرسري طور تي بحث هيٺ آڻيندي، ان جي معنيٰ جي لحاظ کان، ان جي تمام ضروري نمونن جو اڀياس ڪيو آهي. هنن نمونن ۾ ”نشان“ جي حيثيت کي بنيادي حيثيت ڏيندي، اسان  باقي علامت ۽ اهڃاڻ کي ٻوليءَ جي ارتقا جي سلسلي ۾ تمام اهم ڪڙين جي حيثيت ڏني آهي. اهڃاڻ جي اڀياس ۾ اسان خاص طور تي اهو بحث ڪندا آيا آهيون ته ان جو اثر اسان جي ادب تي گهاٽو آهي. هن باري ۾ اسان پنهنجي عظيم شاعريءَ مان اهڃاڻ جي جدا جدا نمونن لاءِ مثال ڏنا آهن. هن طرح عڪس جي معنيٰ جي باري ۾ پيدا ٿيندڙ ڪن مونجهارن جو ذڪر ڪندي، اسان ڄاڻايو آهي ته نثر توڙي نظم ۾ ڪن سببن جي ڪري معنيٰ پوريءَ ريت ادا نٿي ٿئي.

خاص طور تي هي سڄو ڀاڱو سنڌي ٻوليءَ جي ان صلاحيت جي اڀياس سان تعلق رکي ٿو، جنهن جو بنياد ”معنيٰ“ تي آهي. معنيٰ جي هن اڀياس مان اسان کي پنهنجي ٻوليءَ جي ان ڪردار جي خبر پوي ٿي، جيڪا هوءَ جدا جدا نمونن سان پنهنجي سماج ۾ ادا ڪري ٿي.

حوالا

Roucke Joseph, S. (and Associates): “Social Control”, Second Edition (an East West Edition), D. Van Nastrand Company INC: (N. Y.), 1962, p. 224.

See Max Mueller: “The Science of Thought”, New York, 1887.

Michal Breal: “Essai de Semanlique”, (Paris), 1897 (for the meaning of the term).

Pie Mario and Frank Gaynor: “A Dictionary of Linguistic”, philosophical Library, New York, p. 193 (The year of the publication has not been mentioned).

Ibid: p. 193.

Roucke Joseph (and Associates): “Social Control”, Second edition (an East West Edition), D. Van Nostrand Company INC: (N. Y.), 1962, p. 225.

Shipley, J. T. (Editor): “Dictionary of World Literary Terms”, George Allen and Unwin Ltd., London, 1955, pp. 367- 371.

Burke Kenneth: “The philosophy of Literary Form”, Vintage Books, New York, 1957. p. 123.

Ibid: pp. 123- 125.

 Secord Paul F. Backman Corl. W. “Social Psychology”, Mc Graw- Hill Book Company, (International Student Edition), London, 1964, p. 2. (Introduction).

Foder, Bover, and Garrett: “The Psychology of Language”, Mc Graw- Hill Book Company, New York, 1974, (p. xiii) (Introduction).

 Ibid: p. XVIII.

 Ibid: p. 24.

 Ibid: p. 72.

 Ibid: pp. 218- 219.

Ibid: p. 508.

 Nelson Brooks: “Language and Language Learning” (Theory and Practice), Har- court Brace and Would Inclinc, New York, 1960, p. 4.

 Ruch, F. L: “Psychology and Life”, Scott, Foreman and Company, 1937, p. 598.

Ibid: p. 609.

ڏسجي الهداد ٻوهيو، ”شعر جي اڀياس جا نوان طريقا“ مضمون قسط 2- 3. ”مهراڻ“ سماهي پرچو 2- 75/3- 75، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد سنڌ.

 ڏسجي الهداد ٻوهيو، ”ٻولي ۽ ٻار“ (مضمون)، مهراڻ سماهي، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، پرچو 2- 72.

Dashiell, John Fredrick: “Fundamentals of General Psychology” (Third Ed), Houghton- Mifflin Company, The Cambridge Press, 1949, p. 519.

Ibid: p. 520.

Pie Mario and Frank Gaynor: “Dictionary of Linguistics”, Philosophical Library, New York, p. 132.

Kondratov, A. “Sound and Signs” translated from Russian by George Yan-korskhy, MIR Publishers, Moscow, 1969, p. 11.

ڏسجي الهداد ٻوهيو، ”نشان، علامت ۽ اهڃاڻ“ (مضمون، سماهي مهراڻ سنڌي) سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد سنڌ، پرچو 1- 76.

Sussane, K. Langer, “Philosophy in a New York Key”, New American Library, 1954. p. 20.

Lorimer, Frank, “The Growth of Reason” (A study of the role of verbal activity in the growth and structure of human mind), as quoted by Sussane, K. Langer in “Philosophy in a New Key”, New American Library  1954, p. 21.

Ibid: p. 33.

Ibid: p. 35.

      Ibid: p. p. 58, 59.

Ibid: p. 32.

Ibid: p. 11.

Ibid: p. 58.

Odegone, C. K. and Richards I. A. “The Meaning of Meaning”, Routledge and Kegan Paul Ltd: London, 1952, p. 9.

Robins, R. H. “General Linguistics” (Introductory Survery), Longmans, 1954, p. 13.

Greeberg, Joseph, H. “Essays in Linguistics”, Phonix Books, the University of Chicago Press, London and Chicago, 1963, p. 1 (Introduction).

Ruth, Nanda and Anshen, “Language” (Its Meaning and Function), Harper and Brothers, (published) New York, 1957, p. 98.

Ibid: p. 87.

Ibid: pp. 95- 96.

      Ibid: p. 98.

Ibid: p. 102.

Ibid: p. 107.

Ibid: pp. 188- 190.

Ibid: p. 191.

Ibid: pp. 139- 144.

Ibid: p. 180.

Ibid: p. 181.

Ibid: p. 182.

Jacquetta Hawkes Woolly Leonard (Sir), “History of Mankind” (Vol: 1), George Allen and Unwin Ltd: (London), Unesco, 1963, p. 142.

        Mortimer Wheelr (Sir): “Civilization of Indus and Beyond”, Library of the Early Civilization, London, Thames and Hudson, 1966, p. 37.

Jacquetta Hawkes and Woolley Leondard (Sir) History of Mankind (Vol:1), George Allen and Unwin Ltd: (London), Unesco, 1963, p. 6.

Ibid: p. 6.

Ibid: p. 104.

Ibid: p. 108.

Steinmann, Martin (JR), Willen Gerald: “Literature for Writing”, Wordsworth Publication Co. INC. Belmont, California, 1966, p. 657.

Ibid: p. 675.

Issacs: “The Background of Modern Poetry”, p. 34.

Ibid: p. 39.

Shiply, J. T. (Editor): The Dictionary of World Literary Terms”, George Allen and Unwin Ltd: London, 1955, p. 221.

Dashiell, John Fredrick: “Fundamentals of General Psychology”, Houth-ton Mifflin Company, The Cambridge Press, Cambridge, 1949, p. 581.

Farseman and Floyd: “Psychology and Life”, p. 64.

Alexander Scherback: “Critical Reading and Writing”, Mac Graw- Hill Book Company (N.Y), 1965, p. 36.

Richards, I.A. “Practical Criticism”, Routledge and Kegan Paul Ltd: London, 1929.

Shipley, J. T. “Dictionary of Wolrd Literary Terms”, George Allen and Unwin Ltd. London, 1955, p. 14.

Ibid: p. 14.

Empson William: “Seven Types of Ambiguity” (Third edition), Chatto and Windous (London), 1963, (For general discussion).

Richards, I. A: “Principles of Literary Criticism”, Routldge and Kegan Paul Ltd: London, 1963, pp. 98- 102.

Sapir: “Language: An Introduction to the Study of Speech, Harcout Brace and World INC: 1949, p. 227.

Boulton, Merjorie: “The Anatomy of Language”, Routledge Paperbacks (London), 1960, pp. 98- 102.

         Ibid: pp. 98- 102.

***

سنڌي ڪتاب

الانا غلام علي (ڊاڪٽر): ”سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بڻياد“

الانا غلام علي ۽ زاهده شيخ (مولف): ”ادبي اوسر“

جوڻيجو عبدالجبار (ڊاڪٽر): ”سنڌي ادب جي مختصر تاريخ.“

رحميداد خان مولائي شيدائي: ”تاريخ تمدن سنڌ“

ڪيولرام آڏواڻي: ”گل شڪر“

سراج الحق ميمڻ: ”سنڌي ٻولي“

غلام محمد شاهواڻي: ”رسالو شاهه عبداللطيف ڀٽائي“

نبي بخش خان بلوچ (ڊاڪٽر): (مولف) لوڪ ادب اسڪيم جا هيٺيان ڪتاب:

پروليون

ڳجهارت

 ڳيچ

 ٻاراڻيون آکاڻيون

 لوڪ ڪهاڻيون

 لوڪ گيت

 نارائڻ ڀارتي: لوڪ ڪهاڻيون

 محمد ابراهيم جويو (مترجم): ”وحشي جيوت جا نشان“

سنڌي مضمون

الهداد ٻوهيو:

”اسان جي اڻ ڳالهايل زبان“

”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪردار“

”ٻولي ۽ آواز“

”شعر جي اڀياس جا نوان طريقا“

”ٻولي ۽ ٻار“

”نشان، علامت ۽ اهڃاڻ.“

ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو: ”سنڌي ٻوليءَ جي سونهن“

ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ: ”ڪڇي محاورو“

محمد اسماعيل عرساڻي: ”سنڌي ناٽڪ جي اوسر“

 الانا غلام علي (ڊاڪٽر): ”سنڌي افسانا“

 غلام محمد گرامي: ”ڪافي ۽ وائي“

 تنوير عباسي: ”جديد سنڌي شاعري“

اردو ڪتاب

وزير آغا (ڊاڪٽر): ”اردو شاعري ڪا مزاج“

ابن خلدون: ”مقدمه“ (ترجمو- مولانا سعد حسن ابن يوسفي)

قاضي اطهر رامپوري؛ ”عرب و هند عهد رسالت ۾“

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ