(1) سنڌ ۾ تصوف جا جيڪي به سلسلا رائج ٿيا، سي گهڻو ڪري ايران ۽ ان جي علمي سرحد عراق جي پيداوار هئا، جهڙوڪ: سهرورديه، چشتيه ۽ قادريه ۽ سندن شاخون - فردوسيه، جماليه، جلاليه، شطاريه، ڪبرويه، صابريه وغيره. اهي سڀ وحدت الوجود يعني همه اُوست، هو الـُـڪل، وصول ۽ اناالحق جو دم ڀريندا هئا. (مولائي شيدائي:”تاريخ تمدن سنڌ“، سنڌ يونيورسٽي پريس، حيدرآباد سنڌ، 1959ع، ص 503)

            تصوف جو شروعاتي زاهدانه دؤر سن 187هه/ 803ع ۾ ختم ٿيو ۽ عجمي عالمن جو اسلامي فڪرن تي اثر پيو. ان دؤر ۾ خواجه حسن بصري (المتوفي: 110هه/728ع)، بيبي رابعه بصري (المتوفي: 135هه/753ع)، ابراهيم بن ادهم (المتوفي: 162هه/ 779ع) ۽ فضيل بن عياض (المتوفي: 187هه/803ع) وڏا صوفي بزرگ ٿي گذريا آهن. سندن تصوف خالص اسلامي هو.

(1) ”نقشبندي“ طريقي جو باني، خواجه بهاءُ الدين محمد بن محمد البخاري (717هه/ 1317ع کان 791هه/ 1389ع) هو. کيس ”نقشبندي“ انهيءَ ڪري سڏيو ويندو آهي، جو پاڻ ”الله“ لفظ جي صورت ڪڍي، پنهنجي اڻ پڙهيل مريدن جي اڳيان رکندو هو ۽ جيڪي وري لکي پڙهي ڄاڻندا هئا، تن کي چوندو هو ته هٿ سان ”الله“ جو نالو نقش ڪريو، اک سان ان نقش ڏي نهاريو ۽ دل ۾ الله پاڪ جو ڌيانُ ڌَرِيو.

            هيءُ طريقو ٻين سڀني طريقن کان وڌيڪ شريعت ڏي مائل آهي. هن فرقي جا پوئلڳ ”وحدت الشهود“ جا قائل آهن. ”هو الڪل“ جي بدران ”هوالهادي“ جا پيرو آهن. ”همه از اوست“ جي نظريي وارن وٽ ”عشق“ آهي ۽ ”اناالحق“ جي نعري بدران وٽن ”اناعبده“ يعني عشق جو دم آهي. مولانا رومي رحه چوي ٿو:

جمله معشوق و عاشق پرده،
زنده معشوق ست و عاشق مرده.

 

            برصغير هند و پاڪ ۾ ”نقشبندي“ سلسلي جي شروعات شيخ احمد سرهنديءَ (971هه/1564ع کان 1034هه/1624ع) جي معرفت ٿي. هن بزرگ جو نالو احمد، لقب بدرالدين ۽ ڪــُـنيت ابوالبرڪات ۽ امام رباني مجدد الف ثاني هو. پاڻ ”سرهند“ ۾ ڄائو هو. سندس والد جو نالو مخدوم عبدالاحد هو، جو شيخ عبدالقدوس گنگوهيءَ (861هه/1457ع کان 944هه/1537ع) جو مــُـريد هو. امام ربانيءَ ابتدائي تعليم پنهنجي والد کان حاصل ڪئي. مولانا يعقوب ڪشميريءَ ۽ قاضي بهلول بدخشانيءَ کان به علمي استفادو ورتائين. بعد ۾ خواجه باقي باالله (المتوفي: 1012هه/1603ع) جي هٿ تي بيعت ڪيائين. ”وحدت الشهود“ جي نظريي کي قائم ڪري، صوفين ۽ علمائن  جا اختلاف ميٽي ڇڏيائين. مغل درٻار ۾ سجدي ڪرڻ جي بدعت کي بند ڪرايائين. قيد ۽ بند جون سختيون به ســَـٺائين. انهن خدمتن جي ڪري کيس ”مجدد“ سڏين ٿا. سندس دؤر جو احوالُ سندس ”مڪتوبات“ مان ملي ٿو، جي سندس حياتيءَ ۾ ئي قلمبند ٿيا. سندس مڪتوبات هيٺين ٽن حصن تي مشتمل آهي:

(الف) در المعروفت: هن کي خواجه يار محمد الجديد البدخشي الطالقانيءَ سن 1025هه/ 1616ع ۾ مرتب ڪيو، جو 313 مڪتوبات تي مشتمل آهي.

(ب)نــُـور الخلائق: هيءُ جلد خواجه عبدالحي حصاريءَ سن 1028هه/ 1618ع ۾ ترتيب ڏنو ۽ منجهس 99 مڪتوبات درج ٿيل آهن.

(ج) معرفت الحقائق: هيءُ خواجه محمد هاشم ڪشميءَ سن 1031هه/ 1621ع ۾  مرتب ڪيو ۽ هن ۾ 222 مڪتوبات ڏنل آهن..

(2) عباسي دؤر خلافت (132هه/749ع) ۾ اسلامي علمن ۽ فڪرن تي عجمي اثر غالب پيا.عربي زبان، تهذيب ۽ تمدن سان گڏوگڏ، مذهب به انهن اثرن کان متاثر ٿيو. خالص اسلامي تصوف تي ”وحدت الوجود“ جو اثر پيو. وحدت الوجود جي ابتدا به سنڌ کان ٿي. عباسي دؤر خلافت ۾ خواجه بايزيد بسطامي (المتوفي: 261هه/ 875ع) غير اسلامي نظرين کان ڪافي متاثر ٿيو. ابو علي سنڌي سندس روحاني مرشد هو.

(1) خواجه محمد معصوم سرهنديءَ کي ”حضرت ايشان“ جي لقب سان سڏيندا هئا.

(2) مير شير محمد ٽالپر پنهنجي ڪتاب ”تن سا لڌي لالَ“ (مطبوعه 1999ع، ص 230) ۾ اورنگزيب عالمگير جي تخت نشينيءَ جو سال 1066هه ڄاڻايو آهي، جو تواريخي لحاظ کان دُرست نه آهي. اورنگزيب عالمگير جي تخت نشينيءَ واري سال جي باري ۾ ڪن مؤرخن پهرئين ذوالقعد 1068هه/ 31- جولاءِ 1658ع ڄاڻايو آهي، ته ڪن تذڪره نگارن وري 24- رمضان المبارڪ 1069هه/ 15- جون 1659ع لکيو آهي. دراصل، اورنگزيب جو دهليءَ جي تخت تي ويهڻ جو اصل سن 1069هه/1659ع اڪثر مؤرخن دُرست ڄاڻايو آهي. انهيءَ سال اورنگزيب عالمگير تخت جي اصل وارث ولي عهد شهزادي، محمد دارا شڪوه (المتوفي: 22- ذوالحج 1069هه/10- سيپٽمبر 1659ع) کي قتل ڪرائي، باقاعدي هندستان جو شهنشاهه بڻيو. مـُـلا شاهه بدخشيءَ (المتوفي: 1072هه/1616ع) اورنگزيب جي تخت نشينيءَ جي تاريخ هن طرح نظم ڪئي آهي:

صبح دل من چــُـون گــُـل خورشيد شگفت،
حق پيدا شد غبار باطل را رُفت،
تاريخ جلوس شاه، رنگ مرا،
ظل الحق الحق اين را حق گفت.

 

(ڏسو، پــَـسروري محمد اسلم انصاري: ”فرحت الناظرين“ (اردو)، مترجم: پروفيسر محمد ايوب قادري، اڪيڊمي آف ايجوڪيشنل ريسرچ، ڪراچي سنڌ، 1972ع، ص 48)

(3) خواجه محمد معصوم، حضرت امام رباني مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهنديءَ جو ٽيون نمبر فرزند ۽ جاءِ نشين هو. سندس نسب جو شجرو، 27 واسطن سان حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنـه سان وڃي ملي ٿو. پاڻ پنهنجي وقت جو وڏو صوفي بزرگ ۽ نقشبنديه مجدديه سلسلي جو وڏو مشائخ ٿي گذريو آهي. خواجه محمد معصوم جي ولادت 10- شوال المڪرم 1007هه/6- مئي 1599ع تي ”سرهند“ ۾ ٿي. سندس ڪــُـنيت ”قطب الهديٰ“ ۽ ”عروهِ الوثقيٰ“ هئي. ستن سالن جي ڄمار ۾ قرآن مجيد قرات ۽ تجويد سان حفظ ڪيائين. ان دؤر جي رواج مطابق مدرسي جا نصابي ڪتاب پنهنجي وڏي ڀاءُ، خواجه محمد صادق (المتوفي: 1025هه/1616ع) وٽ پڙهيائين. شيخ محمد طاهر لاهوريءَ کان علم ظاهريءَ جي تحصيل ڪيائين. اهڙيءَ ريت 16 سالن جي عمر ۾ علم عقليه ۽ نقليـه جي تحصيل کان فارغ ٿيو. پنهنجي والد بزرگوار، حضرت مجدد الف ثانيءَ جي هٿ تي ”نقشبندي“ طريقي ۾ بيعت ڪيائين ۽ روحاني سلوڪ جون سڀ منزلون طيءِ ڪيائين. سن 1032هه/1623ع ۾ سندس والد کيس خلافت جي خلعت عطا ڪئي ۽ پنهنجو جاءِ نشين مقرر ڪيو.

            خواجه محمد معصوم عرب ۽ عجم کي به پنهنجي روحاني فيض سان مستفيض ڪيو. حرمين شريفين جي پاڪ جاين جي زيارت سان گڏ، حج جي سعادت پڻ حاصل ڪيائين. سندس صحبت جي تاثير ڪري هزارين انسان روحانيت جي وڏي درجي تي پهتا. مغل سلطنت جي ٽن وڏن بادشاهن، يعني: شهنشاهه جهانگير، شاهجهان ۽ اورنگزيب عالمگير جي ساڻس عقيدت هئي. اورنگزيب عالمگير جي ٻن ڀينرن، هر هڪ شهزادي روشن آرا بيگم ۽ شهزادي گوهر آرا بيگم پڻ خواجه صاحب جي هٿ تي بيعت ڪئي هئي. سندس لکيل خـَـطَ ٽن جلدن ۾ ”مڪتوبات معصوميه“ جي نالي سان شايع ٿي چڪا آهن. اهي مڪتوبات شريعت ۽ طريقت، حقيقت ۽ معرفت جو اعليٰ شاهڪار آهن.

            خواجه محمد معصوم 72 ورهين جي عمر ۾ 9- ربيع الاول 1079 هه/17- آگسٽ 1668ع تي هن فاني جهان مان رحلت ڪئي. پاڻ پنهنجي والد جي مقبري جي ڀرسان دفن ٿيو. شهزادي روشن آرا بيگم، سندس مزار تي هڪ دلڪش ۽ نفيس مقبرو تعمير ڪرايو. جو ”روضه چيني“ جي نالي سان مشهور آهي.

(1) خواجه محمد معصوم کي ڇهه فرزند هئا، جن جو تفصيل هن طرح آهي:

1. خواجه محمد صبغت الله (ولادت: 1032هه/1623ع - وفات: 1121هه/1709ع)

2. خواجه محمد نقشبندي (ولادت: 1034هه/1625ع - وفات:1114هه/1702ع)

3. خواجه محمد عبيد الله (ولادت:1038هه/1629ع - وفات: 1083هه/1672ع)

4. خواجه محمد اشرف    (ولادت: 1047هه/1637ع - وفات: 1117هه/1705ع)

5. خواجه سيف الدين     (ولادت: 1049هه/1639 - وفات : 1096هه/1685ع)

6. خواجه محمد صديق   (ولادت: 1057هه/1647ع - وفات: 1131هه/1719ع)

            مخدوم آدم ٺٽويءَ جا تذڪره نگار لکن ٿا ته مخدوم صاحب ”سرهند“ ۾ رهڻ دوران خواجه محمد معصوم جي فرزندن کي ستن ورهين تائين ديني تعليم ڏيندو رهيو. ”مرغوب الاحباب“ (1273هه) جي مؤلف، ميان نظر عليءَ  پنهنجي تذڪري ۾ انهيءَ مٿئين ڳالهه جو ذڪر ڪيو آهي، پر هن اها وضاحت ڪانه ڪئي آهي ته خواجه صاحب جا ڪهڙا فرزند سندس شاگرد ٿي رهيا! انهيءَ باري ۾ اسان جو گمان آهي ته خواجه محمد اشرف، خواجه سيف الدين ۽ خواجه محمد صديق، مخدوم صاحب جا شاگرد ٿي رهيا هوندا!

(1) پارو 27، سورهِ ”الطور“ ، آيت 1 کان 4. ترجمو: (جبل) طـُـور جو قسم آهي ۽ لکيل ڪتاب جو (قسم) آهي. جو کــُـليل ورقن ۾ (لکيل) آهي. ۽ آباد گهر جو (قسم) آهي.

(1) خواجه محمد معصوم جڏهن مخدوم آدم کي پنهنجي وطن سنڌ ڏانهن ”نقشبندي“ سلسلي جي تبليغ ۽ اشاعت لاءِ حڪم فرمايو ته مخدوم صاحب، خواجه صاحب کي عرض ڪيو ته اوهان جي حڪم جي تعميل ڪرڻ منهنجو فرض آهي ، پر اها هڪ حقيقت آهي ته سنڌ ديس ۾ اڳ ۾ ئي تمام گهڻا مشائخ ۽ اولياء ڪرام آهن، انهن هوندي مون ڏانهن ڪير رجوع ڪندو؟ خواجه صاحب فرمايو ته ڀلي سموري سنڌ ولين سان ڀرپور هجي، مگر اسان جي طريقي جي نسبت ٻين کان تمام اعليٰ آهي. (ڏسو، وفائي دين محمد، مولانا: ”تذڪره مشاهير سنڌ“ - جلد ٽيون، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد سنڌ، 1986ع ، ص 99 ۽ 100)

(2)  مخدوم آدم بن اسحاق، ٺٽي جو هڪ وڏو عالم ٿي گذريو آهي. سندس شمار سنڌ جي وڏن اوليائن ۾ ٿئي ٿو. چون ٿا ته جڏهن مخدوم آدم بن اسحاق حج ڪرڻ لاءِ بيت  الله ۾ ويو، ته مرد ۽ عورتون گڏ هڪ ئي طرف حرم پاڪ ۾ داخل ٿيندي ڏٺائين. اها ڳالهه کيس نه آئڙي. پاڻ مڪي پاڪ جي حاڪم کي ان رسم کي بند ڪرڻ لاءِ چيائين، پر ان ڪوبه ڌيان نه ڏنو. رات جو حضور نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن   ان حاڪم کي خواب ۾ فرمايو ته جيئن مخدوم آدم چوي ٿو،تيئن ڪريو. ان کان پوءِ، مردن ۽ عورتن لاءِ حرم پاڪ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ الڳ الڳ ڏينهن مقرر ٿيا. مخدوم صاحب ٺٽي ۾ حال جي صاحبن ۽ مشائخن جي شڪل ۾ ظاهري طور شريعت جي فتويٰ ۾ مشغول هوندو هو. سن 1066هه/1656ع ۾ رحلت ڪيائين (”تحفته الڪرام“ - سنڌي، ص 554)

(1) ”مڪتوبات معصوميه“ جو اردو ترجمو، حضرت مولانا سيد زوار حسين شاهه صاحب ڪيو آهي، جو اداره مجدديـه ڪراچي، سنڌ طرفان شايع ٿي چڪو آهي.

(2) خواجه محمد سيف الدين،  حضرت خواجه محمد معصوم عروهِ الوثقيٰ جو پنجون نمبر فرزند هو. پاڻ سن 1049هه/ 1639ع ۾ ”سرهند“ ۾ ڄائو. سندس تعليم ۽ تربيت سندس والد بزرگوار جي زيرنگرانيءَ ٿي. خواجه سيف الدين اڃا ننڍو ئي هو، ته قران مجيد حفظ ڪيائين ۽ ٿوري ئي عرصي ۾ ظاهري علمن ۾ پنهنجي والد کان تحصيل ڪري، فراغت حاصل ڪيائين. ان کان پوءِ، خواجه صاحب باطني علمن جي طرف متوجهه ٿيو ۽ پنهنجي والد، خواجه محمد معصوم کان ”نقشبندي“ طريقي ۾ بيعت ڪري ، ڪمالاتِ مجدديه سان سرفراز ٿيو. پاڻ ان زماني ۾ ”محي السنـته“ جي لقب سان مشهور ٿيو.

            مغل بادشاهه اورنگزيب عالمگير جي ساڻس وڏي عقيدت هئي. پاڻ پنهنجي والد جي حڪم مطابق اورنگزيب جي دربار ۾ بادشاهه جي رشد ۽ هدايت لاءِ رهيو. خواجه صاحب، دربار شاهيءَ ۾ ڪيترين ئي غير شرعي ڳالهين کي بند ڪرايو. اورنگزيب عالمگير نقشبندي سلسلي جي ڪيترين ئي ڳالهين جي خواجه صاحب کان معلومات حاصل ڪئي ۽ روحانيت جي متعلق پڻ وڏي  ڄاڻ حاصل ڪئي.

خواجه سيف الدين باطني معارف سان گڏ ظاهري علمن سان پڻ سينگاريل هو. خواجه صاحب پاڻ سلوڪ جي مرتبن جي طيءِ ڪرڻ، عرفان جي طريقن، طالبن ۽ مريدن کي ظاهري ۽ روحاني فيض ڏيڻ ۾ پنهنجي زماني جي همعصر بزرگن ۽ مشائخن ۾ وڏو بلند مقام رکندو هو. نقشبندي سلسلي کي تمام گهڻو زور وٺايائين. خواجه صاحب 47 ورهين جي ڄمار ۾ 1096هه/ 1685ع ۾ هن فاني جهان مان رحلت ڪئي. کيس سندس جد امجد ، حضرت امام رباني مجدد الف ثاني جي روضي جي ڏکڻ ۾ دفن ڪيو ويو. سندس مزار تي هڪ عاليشان گنبذ تعمير ڪرايل آهي.

            خواجه سيف الدين جي 190 خطن جو هڪ مجموعو ، سندس فرزند ۽ خليفي، مولانا محمد اعظم ”مڪتوبات سيفيته“ جي نالي سان فارسي زبان ۾ مرتب ڪيو. انهيءَ مڪتوبات کي ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان صاحب، حيدرآباد سنڌ مان شايع ڪرايو. ”مڪتوبات سيفيته“ ۾ مخدوم آدم ٺٽويءَ جو پڻ هڪ خط (ڏسو ص 191) آيل آهي.

(1) دراصل، ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان صاحب کان مخدوم آدم ٺٽويءَ جي وفات جي سن ڄاڻائڻ جي سلسلي ۾، ٻن بزرگن جي ساڳئي نالي هئڻ ڪري سهو ٿي آهي. اصل ۾ 1066هه/ 1656ع وارو سن، مخدوم آدم بن اسحاق جي وفات جو سن آهي. انهيءَ ڏس ۾ وڌيڪ ڇنڊ ڇاڻ ڪندي معلوم ٿئي ٿو ته ٽماهي ”مهراڻ“، حيدرآباد سنڌ جي سال 1972ع واري چوٿين پرچي ۾ سيد حسام الدين راشديءَ جو هڪ مقالو ”ٺٽي شهر جي آڳاٽي جاگرافي ڇپيو هو. راشدي صاحب ان مقالي ۾ مخدوم اسحاق جي خانداني شجري ۾، مخدوم آدم جي وفات جو سن 1066هه ڄاڻايو آهي. ممڪن آهي ته مخدوم آدم ٺٽويءَ جي وفات وارو اهو مذڪور سـَـنُ، ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان صاحب ان  کان متاثر ٿي ، ”مڪتوبات سيفيته” ۾ ڏنو هجي!

(1) مخدوم آدم ٺٽويءَ جي تذڪره نگارن، اڪثر سندس انهن ٻن فرزندن جو احوال بيان ڪيو آهي. ليڪن، انهيءَ ڏس ۾ مير علي شير ”قانع“ ٺٽوي پنهنجي ڪتاب”معيارِ سالڪانِ طريقت“ (فارسي، ص 623) ۾ سندس ٽئين فرزند محمد افضل جو پڻ ذڪر ڪري ٿو. هيءُ  بزرگ، مخدوم صاحب  جو ٻيو نمبر فرزند هو ۽ پنهنجي ٻنهي ڀائرن  وانگر پنهنجي دؤر ۾ صاحبِِ طريقت هو.

(1) خواجه محمد زڪي سرهندي هڪ وڏو عالم، درويش ۽ ”نقشبندي“ سلسلي جو هڪ وڏو مبلغ ٿي گذريوآهي. پاڻ خواجه محمد حنيف سرهنديءَ جو وڏو فرزند هو. سندس نسب جو سلسلو هن ريت آهي: خواجه محمد زڪي بن  خواجه محمد حنيف بن خواجه عبدالاحد بن خواجه محمد سعيد بن امام رباني مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهندي. خواجه محمد زڪي، نقشبندي سلسلي ۾ حجته الله خواجه محمد نقشبندي (المتوفي: 1114هه/ 1702ع) بن خواجه محمد معصوم سرهنديءَ جي هٿ تي بيعت ڪئي. ان کان پوءِ، باطني سلوڪ جون منزلون پنهنجي ڏاڏي خواجه عبدالاحد (المتوفي: 1127هه/ 1715ع) ۽ والد بزرگوار خواجه محمد حنيف وٽان طيءِ ڪيائين. خواجه صاحب، سرهند جي وڏن مشائخن ۾ ليکيو وڃي  ٿو. سندس روحاني فيض برصغير جي ڏورانهن علائقن تائين پکڙيل هو. هند ۽ سنڌ ۾ سندس مريدن جو حلقو تمام وسيع هو. پاڻ 1143هه/ 1730ع ۾ هن فاني جهان مان رحلت ڪيائين ۽ سرهند ۾ مدفون ٿيو.(ڏسو، وفائي دين محمد، مولانا، ”تذڪره مشاهير سنڌ“ - جلد ٽيون، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد سنڌ 1986ع، ص 104، 155