پاڻ شعر جي اصلاح ’حاجي گل محمد رند‘ ۽ مرحوم ’مخلص‘ کان وٺندا هئا. خليفه مرحوم جن طريقه ’سهروردي‘ ۾ حضرت شيخ بهاءُ الدين زڪريا ملتاني (رحه) جن جي وڏن خليفن ۾ شمار ٿيندا هئا. سندن بيعت ملتان جي سجاده نشين حضرت بهاول بخش (رحه) جن سان هئي. پنجاهه يا ٻاونجاهه ورهين جي عمر ۾ خليفه صاحب جن هڪ قلندر فقير  ’قادر بخش‘ سهروردي ’هالويءَ‘ جي صحبت ۾ دنيا کي ترڪ ڪري، پنهنجي وڏي زمينداري (ڇهه ست هزار ايڪڙ زمين) تان هٿ کڻي، ياد الاهي ۾ مشغول ٿي ويا. هن عارفِ ڪامل پيريءَ ۾ جيڪي رياضتون ۽ مجاهدا ڪيا، سي ڪنهن جوان کان به شايد ٿين؟ تزڪيه نفس ۽ چله ڪشيءَ جو هي عالم هو جو ساري رات هڪ تڏي جي ٽڪر تي بنا ٽيڪ جي، قبله رو ’الله الله‘ ڪندي گذاريندا هئا ۽ ٽئي ٽئي ڏينهن ٻاجهر جي پاروٿي ماني ڏندن جي ضعف باعث پاڻيءَ ۾ پسائي نوش ڪندا هئا. حالانڪ مهمانن لاءِ ٻوڙ، پلاءُ تيار ٿيندو هو.

خليفه مرحوم جن جي زبان بارگاهه الاهيءَ ۾ مقبول ۽ سيف هوندي هئي. ”پلي“ قوم کان سواءِ گرد و نواح جا هندو خواهه مسلمان سندن ڪافي تعظيم ۽ تڪريم ڪندا هئا. هتي سندن چند ڪافيون نموني طور پيش ڪجن ٿيون. سندن ڪلام دلگداز، دلسوز، صوفيانه، پاڪيزه ۽ تصوف جي باريڪ رموزن سان سرشار آهي. پاڻ ڪلام ۾ ڪٿي ”درس“ ۽ ڪٿي ”الهيار“ تخلص وجهندا هئا.

مرحوم صوفي ”بايزيد“

صوفي ”بايزيد“ خلف صوفي صديق فقير ”صادق“ سومره سال 1226 هجري ڌاري ”جهوڪ شريف“ (ميران پور) ۾ تولد ٿيو. پاڻ صوفي ابن صوفي، ۽ شاعر ابن شاعر هئا. کين گهڻو ڪري ”بايزيد“ جي بجاءِ، ”باجيد شاهه“ جي نالي سان سڏيندا هئا. کين ظاهري تعليم سان گڏ باطني تعليم پڻ عطا ٿيل هئي.

سندن انتقال، سندن والد (صوفي ”صادق“ رحه) جي وفات کان ڇهه مهينا پوءِ، سال 1266 هجري ڌاري ”جهوڪ شريف“ ۾ ٿو. جتان سندن وصيت موجب، سندن نعش مبارڪ کڻائي، ڳوٺ ”صوفي فقير“ ۾ سندن ڀاءُ (ابوالحسن) ۽ والد (صوفي صادق رحه) جن جي وچ ۾ سپرد خاڪ ڪيو ويو.

شاعري سندن ورثو هئي، پر پاڻ اها هميشه لِڪ ۾ ڪندا هئا. ان ڪري ئي سندن شعر ايترو ظاهر ۽ مشهور نه ٿيو آهي.

هتي سندن شاعريءَ مان ٽي ڪافيون نموني طور پيش ڪيون وڃن ٿيون:

مرحوم صوفي شهاب الدين 

جناب مرحوم صوفي ”شهاب الدين“، صوفي محمد صديق ”صادق“ (رحه) جن جا چوٿون نمبر فرزند هئا. پاڻ سال 1244هجريءَ ۾ تولد ٿيا، ۽ 1308هجريءَ ۾ وفات ڪيائون. سندن مزار مبارڪ، سندن آبائي مقام ”صوفي صادق فقير“ ۾ آهي.

کين ذڪر پنهنجي والد ماجد کان مليل هو. شاعري ۽ درويشي به کين ورثي ۾ مليون. سندن اولاد مان صوفي ’جلال محمد‘ جن پنهنجي وقت جا مشهور شخص ٿي گذريا آهن. هينئر سندن اولاد مان صوفي ’غلام محمد‘، ۽ صوفي ’طالع محمد‘ ”ناز“ سرشاري جن وقت جا باوقار زميندار آهن.

هتي سندن ڪلام مان چار ڪافيون نموني طور پيش ڪجن ٿيون:

 ٿلهه:    درد بنا آهي ڪوڙي بات، ذات نه ڄاڻان ڪير آءٌ آهيان.

*

مرحوم فقير خير محمد ”صوفي“

مرحوم جناب فقير ”خير محمد“ صوفي بن ’فقير عبدالعلي‘ بن فقير صديق صوفي ”صادق“ (رحه) جن جي ولادت باسعادت سال 1285 هجري ۾ ٿي. پاڻ اڃا طفل ئي هئا، ته سندن والده ماجده جن وفات ڪري وئي. انهيءَ ڪري سندن پرورش ”نبي سر“ لڳ ڳوٺ ”راڻا واءِ“ ۾ سندن ناناڻن وٽ ٿي. سمجهه لائق ٿيڻ تي کين نبي سر جي مڪتب ۾ پڙهڻ لاءِ ويهاريو ويو، جتي قرآن شريف پڙهي ختم ڪيائون، ۽ سنڌي صرف ٽي ڏينهن پڙهيائون. ڏهن- يارهن سالن جي عمر کي رسيا ته سندن والد کين پنهنجي ڳوٺ (صوفي فقير) وٺي آيا، ۽ ٿورن ڏينهن بعد اُهي به کين داغِ فرقت ڏيئي ويا: ان بعد سندن تربيت، سندن چاچي (صوفي شهاب الدين خلف صديق فقير ”صادق“ رحه) جي زيرِ سايه ٿي. چاچي سندن سنڀال هر لحاظ کان سهڻي نموني ۾ ڪئي، ۽ هر لمحه کين فقير ٿيڻ جون دعائون ڪندا هئا؛ ۽ پاڻ به پنهنجي چاچي جي خدمت ۽ فرمانبرداري صدق دل سان بطريقه حسنه انجام ڏيندا رهندا هئا.

پاڻ اڃا جوانيءَ ۾ قدم رکيائون مس ته سندن چاچو گذاري ويو. ان بعدپاڻ پنهنجي ننڍي ڀاءُ ’صوفي حسين علي‘ جن کي رفيقِ ڪار بنائي، پنهنجو ڪاروبار سنڀالڻ لڳا. پاڻ ٻه شاديون- هڪ عزيزن، ۽ ٻي سرطان سوڍن (راجپوت ٺَڪرن) مان ڪيائون. پهرين شاديءَ مان کين اولاد ڪونه ٿيو؛ ۽ ٻيءَ مان کين چار فرزند، هر هڪ ’عبدالله فقير‘، (2) ’حيدر بخش‘، (3) ’ستار بخش‘، ۽ (4) ’ڏاتار بخش‘ تولد ٿيا. جن مان پويان ٻه حيات آهن.

کين ذڪر ۽ تلقين ’صوفي عبدالستار‘ اول (جهوڪ شريف) جن کان مليل هئا. ذڪر وٺڻ بعد ڪافي رياضتون ڪيائون، ۽ تزڪيه نفس لاءِ چلا ڪڍيائون.

پاڻ شرع جا پابند، عابد و زاهد، نيڪ سيرت ۽ جامع الصفات بزرگ هئا. سندن مريدن ۽ معتقدن جو حلقو پڻ ڪافي وسيع  آهي. سندن ڪرامتن متعلق ڪيئي روايتون موجود آهن، جي طوالت باعث هتي پيش نٿيون ڪري سگهجن.

سندن روح پرور ۽ رقت آميز رهاڻ مان پري پري جا ماڻهو ڪهي اچي مستفيض ٿيندا هئا. مرحوم فقير قلندر بخش صوفي شهيد جن به ڪڏهن ڪڏهن کين خاص طرح گهرائي، سندن رهاڻ ٻڌندا، قلمبند ڪرائي پاڻ وٽ رکندا هئا.

پاڻ پنهنجن عزيزن قريبن جي گذاري وڃڻ ڪري، پڇاڙيءَ ۾ مغموم ۽ ملول رهندا هئا، ۽ هر وقت تنهائيءَ ۾ گريه سان مشغول رهندا هئا، ۽ تسڪينِ دل لاءِ اهڙيون ڪافيون ۽ بيت پڙهندا رهندا هئا، جن مان کين سڪون حاصل ٿيندو هو؛ ۽ انهي غم و رنج جي حالت ۾ پاڻ به شاعري ڪندا هئا. سندن ڪلام جو چڱو ذخيرو موجود آهي. هتي سندن چند ڪافيون نموني طور پيش ڪجن ٿيون:

پاڻ سن 1348هه، مطابق 1929ع، جي هڪ رات جو اسر مهل ذڪر حقيقي اچاريندي دارالبقا ڏانهن راهي ٿيا. سندن مزار مبارڪ، سندن آباڻي مقام ”صوفي صادق“ ۾ آهي.

مرحوم فقير روشن الدين ”روشن“

اسم گرامي- ’فقير روشن الدين‘، تخلص ”روشن“ خلف ’حاجي محمد صوفي فقير‘ ذات سومرو ڳوٺ ”صوفي فقير“، تعلقو عمرڪوٽ ضلعو ٿرپارڪر. پاڻ پنهنجي ڳوٺ ”صوفي فقير“ ۾ سنه 1900ع ۾ تولد ٿيا، ۽ سن 1950ع ۾ وفات ڪيائون. پاڻ پنهنجي آباڻي مقام صوفي ”صادق“ (رحه) جن جي روضي جي صحن ۾ مدفون آهن. سنڌ جو مشهور فيلسوف، دانشمند ۽ صوفي شاعر ’صديق فقير‘ کي معتقد ’صادق شاهه‘ به ڪري سڏيندا آهن. سندن جدِ اعليٰ آهي. پاڻ پنهنجي والد بزرگوار جناب فقير روشن ضمير، ’حاجي محمد صوفي‘ (جي پنهنجي دور جو باعظمت شخصيت هئا، جن جي جود و سخا، مهمان نوازي، حسنِ اخلاق، راڄنيتي فيصلا، ڳوٺ جو حسنِ انتظام سندن روح پرور رهاڻ، جا هر وقت عالمن، اديبن، شاعرن، سگهڙن، راڳيندڙن ۽ فقيرن سان مزين هوندي هئي، سا اڄ به سڀ ڪنهن جي وردِ زبان آهي.) جن جا ٻيو نمبر فرزند دلبند هئا. سندن ننڍپڻ ۾ جسماني، ذهني ۽ روحاني پرورش، ۽ ابتدائي تعليم ۽ تربيت سندن والد مرحوم جي زيرِ سايه نهايت ئي شاهانه، اميرانه ۽ تنهن سان گڏ فقيرانه طريقي سان ٿي، جنهن کين بااخلاق ۽ باتهذيب، خوش خصلت ۽ بامروت فقير سيرت ۽ درويش صورت، بهادر ۽ بيباڪ، سخن سنج ۽ سخن فهم، بُلند خيالات ۽ جامع ڪمالات انسان بنائي وڌو.

فقير صاحب جن سنڌيءَ جا اعليٰ اديب، بهترين نثر نويس، سٺا مترجم، ڪافي غير مطبوعه ڪتابن جا مصنف، قادر الڪلام شاعر، فصيح اللسان، بليغ البيان ۽ خوش الحان، موسيقيءَ جا ماهر ۽ سير و سياحت جا دلداده هئا؛ سرسري طرح پوري هندستان جو سير ڪيل هئن، جنهن تي سندن تصنيف ڪيل غير مطبوعه ڪتاب ”سيرِ هند“ سندن نثر جو اعليٰ نمونو ۽ سندن علمي، ادبي ۽ تاريخي معلومات جو شاهد آهي. هر ڪمال کي زوال آهي. هيءَ دنيا انقلابن جو آماجگاهه آهي. فقير صاحب جن جي زندگي ۾ به هڪ عظيم انقلاب آيو (جنهن جو باعث ڀائرن جي وچ ۾ نااتفاقي، ضديت ۽ ڪشيده حالاتن جو پيدا ٿيڻ هو. افسوس ته اهو الميه داستان طوالت باعث هن مختصر تعارف ۾ پيش نٿو ڪري سگهجي.) جنهن فقير صاحب جن جي زندگي يڪسر بدلي ڇڏي. زماني جي زهريلي ۽ تيز طوفان، فقير صاحب جن جي سفينه حيات کي تباهي، بربادي ۽ انحطاط جي گرداب ڏانهن ڇڪيو. جنهنڪري هزارها غم و درد، رنج و الم، هجر و فراق ۽ ناگهاني مهلڪ بيماريون کين وڪوڙي ويون، ۽ زندگيءَ جو لطف و لذت، عيش و نشاط، ڪيف و سرور ۽ دم و خم موڪلائي ويو؛ ۽ صحت ڪمزور، جسم ضعيف، ذهني ۽ دماغي پريشاني، مزاج ۾ تنوع، اوضاع و اطوار آزادانه، تاهم صاحبِ خاندان هئا. گهٽ کائڻ، ٿورو سمهڻ، گهٽ گفتگو، گوشه نشيني، ذڪر و فڪر، چله ڪشي، شعر و شاعري ۽ تصنيف و تاليف سندن آخري دور جا خاص مشغلا رهيا.

هتي سندن صوفيانه ۽ عارفانه ڪلام مان ڪجهه ڪافيون نموني طور پيش ڪيون وڃن ٿيون:

*

مرحوم سرهو فقير

مرحوم ”سُرهو“ فقير، جن ذات جا حجام هئا. ڳوٺ ”غلام نبي شاهه“ ۾ سندن حجامڪو دڪان هو. پاڻ نهايت ئي سچار، پرهيزگار ۽ عبادت گذار شخص هوندا هئا. هڪ دفعي قسمت سان صوفي صديق فقير ”صادق“ رحه جن جو ڳوٺ ”غلام نبي شاهه“ ۾ (سيدن وٽ) وڃڻ ٿيو، جتي سندن سنوارت لاءِ سرهي فقير جن کي گهرايو ويو. صوفي ”صادق“ رحه جن سرهي فقير کي پهرين نظر ۾ پرکي ويا؛ انهيءَ ڪري سنوارت ختم ٿيڻ تي سرهي فقير جن سان مخاطب ٿي، نهايت ئي معنيٰ خيز ۽ پُراثر انداز ۾ فرمايائون ته:

”سرها ڇڏ ڀاني، ته مليئي ماني!“

سرهي فقير جن تي انهيءَ ننڍڙي جملي ايڏو ته اثر ڪيو جو پاڻ فوراً ’ڀاني‘ ڇڏي اچي فقير ”صادق“ رحه جن جا طالب ٿيا، ۽ سندن سايئه عاطفت ۾ رهي ذڪرِ حقيقيءَ ۾ مشغول ٿي پايه تڪميل تي پهتا. سندن بزرگي ۽ ڪرامت متعلق ڪافي روايتون موجود آهن، جي افسوس ته طوالت باعث هتي نٿيون ڏيئي سگهجن. سندن زندگيءَ جو آخري حصو، ”جهوڪ شريف“ طرف گذريو، ۽ وفات به ايڏانهن ڪيائون. سندن ولادت ۽ وفات جون صحيح تاريخون معلوم نه ٿي سگهيون آهن. مسٽر لعل چند چنديرام جن جي مضمون (ڏسو نئين زندگي، فيبروري 1957ع) مان هيترو سو معلوم ٿيو آهي ته سرهي فقير جن جو مزار مبارڪ ”ماتلي“ لڳ ”مڱرين“ جي ڳوٺ جي ڀر ۾ آهي، جيڪو مقام ”سرهي فقير جو مقام“ سڏيو وڃي ٿو. درگاهه ”جهوڪ شريف“ جي ٻين گهڻن طالبن وانگر ’سرهي فقير‘ جن جو ڪلام به گم آهي. گهڻي ڪوشش ۽ جستجو کان پوءِ، سندن چار ڪافيون دستياب ٿي سگهيون آهن، جن مان منتخب ڪافيون هتي پيش ڪيون وڃن ٿيون.

مرحوم خليفو محمد امين ”درس“  *

مرحوم جناب ’خليفو محمد امين’ عرف ’محمد قابل‘، خلف ’محمد ڇٽل‘، ڪنيت ’ابوشير‘ تخلص ”درس“ ذات پلي، ___ ”سِگهَه“ تعلقو کپرو ضلعو سانگهڙ. پاڻ تاريخ 9 سيپٽمبر 1907ع ۾ پنهنجي ڳوٺ ۾ تولد ٿيا، ۽ 5 آڪٽوبر 1957ع تي وفات ڪيائين. خليفه صاحب جن ننڍي هوندي نهايت ئي کيچلا ۽ اهنڊ هوندا هئا مستورات (سندن والد ماجد وفات ڪري ويا هئا) جي حتي المقدور ڪوشش جي باوجود به هڪ ايمي قرآن مجيد، ۽ پنج سبق سنڌي ٻاراڻي ڪتاب کان وڌيڪ تعليم حاصل نه ڪري سگهيا. رزق برق، ڪپڙا زيب تن ڪري، ميلا ملاکڙا گهمڻ، ۽ نڙائي، سرندائي، ڪافير ۽ يڪتاري وارا ڳائڻا رکڻ جو کين ڏاڍو شوق هوندو هو. سمهڻ مهل، خواهه ماني کائڻ مهل، آکاڻين ٻڌڻ جي عادت پڻ هين. رات جو وٽن وسيع پيماني تي هميشه مجلس ٿيندي هئي، جنهن ۾ ڳجهارتن، ڏورن، بيتن ۽ ڪافين جو دور هلندو هو. خود خليفي صاحب جن کي به ڪئين ڳجهارتون، ڏور، بيت، ڪافيون ۽ مداحون حفظ هونديون هيون. علاوه ازين محمود ”مل“ ۽ فاضل شاهه ”فاضل“ جن وارا ”ليلا- مجنون“ دل واري ”ماروئي“، ۽ حمل فقير واري ”
سه حرفي هير- رانجهو“ پڻ ياد هوندا هئن. جي پاڻ نهايت ئي خوش الحانيءَ سان ٻڌائيندا هئا. جواني جي شروعات ۾ هڪ ڏينهن ڪو اهڙو موقعو بيٺو، جو کين پنهنجي ڪم علميءَ تي شديد ندامت ٿي؛ انهيءَ ڪري پڙهڻ جو پڪو ۽ صميم عزم ڪري، پڙهڻ شروع ڪيائون، ۽ هڪ ڪمدار کان سبق وٺڻ لڳا. نوڪر شاهي جي ايذاءَ سبب کين انڪمبرڊ اسٽيٽ جي پناهه وٺڻي پئي. ان بعد پنهنجي سڀني ڪاروبارن کان فارغ ٿي، علم جي جستجو ۾ لڳي ويا؛ تان جو سنڌي چڱيءَ طرح سمجهي، وري اردوءَ ڏانهن متوجهه ٿيا، ۽ تنهن سان گڏ شعر پڻ چوڻ لڳا. اهڙيءَ حالت ۾ شاعري جي خاص نڪتن تي مرحوم ”مخلص“، مرحوم دين محمد ”وفائي“،
”خليق مورائي“ ۽ نور محمد نظاماڻي جن کان ٽپال ذريعي اصلاح وٺندا هئا. ان وقت پاڻ ملڪي سياست ۾ بهرو به وٺندا رهندا هئا. سرڪار کين درباري هئڻ سان گڏ، بينچ ماجسٽريٽ به مقرر ڪيو هو. خليفه صاحب جن آخري ايامن وارا اَٺ- ڏهه سال گوشه نشين رهي، تصنيف و تاليف کي لڳا رهندا هئا. خليفي صاحب جن کي تاريخ جو عالم چوڻ بيجا نه ٿيندو، جو کين اسلامي تاريخ بابت وسيع، ۽ گهڻي معلومات حاصل هئي. سندن لئبريريءَ مان مستفيض ٿيڻ لاءِ سنڌ جا وڏا وڏا اديب، ۽ عالم وٽن اچي مهمان ٿيند اهئا. انهن کي پاڻ تحفي طور ڪتاب پڻ ڏيندا هئا. انهيءَ ادبي ۽ علمي شوق ۽ شغف خليفي مرحوم جن کي دنيا جي خسارن کان بلڪل الڳ ڪري ڇڏيو هو، ۽ پاڻ پنهنجي حياتيءَ ۾ ئي پنهنجي سموري جائداد پنهنجي ٻن لائق فرزندن (1) ’محترم شير علي‘ ۽ (2) ’محترم علي حسن‘، ۽ هڪ دختر نيڪ اختر جن کي ورهائي ڏيئي ڇڏي هئائون. خليفه مرحوم جن نهايت ئي ساده طبيعت، غريبن جا يار، متڪبرن کان نفرت ڪندڙ، سچ چوندڙ، حلال جي رزق جا متلاشي، ۽ بنهه درويش صفت، زميندار، عالم، اديب، مصنف ۽ اعليٰ پايه جا شاعر هئا. پاڻ ڪڏهن ڪڏهن رسالن ۽ اخبارن کي به شعر ۽ مضمون موڪليندا هئا.

خليفي مرحوم جن جا نظم ۽ نثر جا ادبي، تاريخي ۽ اسلامي ٻارهن ناياب ۽ بيمثال ڪتاب اڻڇپيل حالت ۾ موجود آهن، جي اُميد ته سندن لائق ۽ صالح فرزند محترم شير علي ۽ محترم علي حسن جن جلد ڇپائي، خليفي مرحوم جن جي روح پرفتوح کي مسرت ۽ پڙهيل طبقي کي استفاده جو موقعو فراهم ڪندا. هن مختصر تعارف کان پوءِ هتي خليفه صاحب جن جون ٽي ڪافيون نموني طور پيش ڪجن ٿيون.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ