هن ڪتاب ۾ اهي سبب ۽ ڪارڻ بيان ڪيل آهن جن ذريعي اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته سنڌي زبان نه صرف برصغير ۾ پکڙي پر ان جا ڳالهائيندڙ دور دراز علائقن، هڪ طرف هوائي ٻيٽن، ٻئي طرف پئسفڪ سمنڊ جي فيجي ۽ سالومن ٻيٽن، ٽئين طرف مغربي آفريڪا جي نائجيريا ملڪ، ۽ اهڙي طرح آمريڪا، ڪئناڊا تائين وڃي رسيا آهن ۽ سوين سال گذرڻ جي باوجود هو گهرن ۾ پنهنجي مادري زبان سانڍيو اچن.

هن ڏس ۾ هت هڪ ٻي ڳالهه بيان ڪرڻ ضروري ٿو سمجهان. تازو هونو لولو ۾ ثقافت تي ڪوٺايل هڪ ڪانفرنس ۾ شامل ٿيڻ جي مون کي به دعوت ملي. ان ڪانفرنس جي موقعي تي انڊونيشيا جي Keris جي نمائش جو اهتمام ڪيو ويو هو. ان نمائش ۾ هڪ خنجر، وچ ۾ اجرڪ جهڙي ڇريل ڪپڙي مٿان هڪ اسٽئنڊ تي سينگاريل رکيو ويو هو. اهو ڪپڙو سواءِ معمولي ڦير گهير جي بلڪل اجرڪ جهڙو ٿي لڳو. نمائش جي اهتمام ڪندڙ کان مون جڏهن ڪپڙي جي باري ۾ پڇيو تڏهن هن جواب ڏنو ته هي انڊونيشيا ۾ تيار ٿئي ٿو. هن ٻڌايو ته ڪي دوست چون ٿا ته هي ڇُرَ ڪجهه عرصو اڳ، هندستان کان آيل واپاري آڻيندا هئا. مون کائنس ”سنڌ ورڪين“ جي وڻج واپار بابت پڇيو ۽ هن ڪپڙي جي سنڌ مان وڃڻ جي باري ۾ پنهنجا شڪ ٻڌايا. هو خود حيران ٿي ويو ته سنڌ جا واپاري ايترو پري به ويندا هئا.

جيئن مٿي عرض ڪيو اٿم ته هي موضوع گهڻي محنت، گهڻو وقت ۽ گهڻا ساٿي ٿو گهري. مون کي هن ڪتاب جي مختلف بابن لکڻ ۾ ڪافي وقت لڳو آهي.

منهنجي خيال ۾ هن ڪتاب لکڻ ۾ مون کي چار سال کن لڳي ويا آهن. انهيءَ هوندي به سرائڪي ايراضي ۽ راجسٿان ۾ سنڌي ٻولي جي ڦهلاءُ متعلق گڏ ڪيل مواد مان آئون مطمئن نه آهيان.

هت هڪ حقيقت واضح ڪري ڇڏيان ته هيءُ موضوع سياسي، سماجي علمي، ادبي ۽ مذهبي تاريخ ۽ جاگرافيائي تاريخ جي موضوع تي لکيل ڪتابن توڙي ذاتي مشاهدي سان گهڻو واسطو ٿو رکي. مون پنهنجي سر ڪافي ڪتابن جو مطالعو ۽ سر زمين جو اڀياس پڻ ڪيو آهي. انهيءَ هوندي به آءٌ اها هام نٿو هڻان ته هن ڪتاب ۾ بيان ڪيل هر ڳالهه حرف آخر آهي. مثال طور سبيءَ واري علائقي ۾ ڪم ايندڙ ؟لاڙيچي ٻوليءَ“ جي باري ۾ ڪجهه به نه لکيو اٿم. ممڪن آهي ته ”فراڪي“ ۽ ”لاڙيچي“ ٻوليون ساڳيون هجن. اهڙيءَ طرح کيتراني ٻوليءَ جي باري ۾ مواد شامل ڪري نه سگهيو آهيان. ساڳيءَ طرح سرائڪي ايراضيءَ ۾ سرائڪي زبان جا اهي شاعر جن سنڌي زبان ۾ به شاعري ڪئي آهي، انهن جو احوال ڏيئي نه سگهيو آهيان. بلڪل اهڙي طرح جهل مگسيءَ جي مگسي شاعرن جو احوال به گهڻو ڪونه ڏنو اٿم. هي ڪتاب انهيءَ لحاظ کان مڪمل احوال نه پر هڪ ڍانچو سمجهڻ گهرجي، جنهن ۾ ڪافي اضافو آڻي سگهجي ٿو.

آءٌ پنهنجي عزيز ڀيڻ ۽ سنڌ يونيورسٽي جي جاگرافي شعبي جي ليڪچرار محترمه مهرالنساءِ پنهور جو شڪر گذار آهيان، جنهن مون کي لساني جاگرافيءَ جا نقشا مهيا ڪيا. هن ڪتاب ۾ سر گريئرسن جي جڳ مشهور ڪتاب Linguistic Survey of India جي جلد اٺين ۾ ڏنل نقشو ۽ 1931ع ۾ شايع ڪيل Census Report ۾ مروج مختلف ٻولين جي نقشي جو عڪس ڏنو ويو آهي. اهي نقشا آنجهاني ڊاڪٽر سورلي ۽ سر گريئرسن جا تيار ڪيل آهن. انهن نقشن لاءِ آءٌ انهن ٻنهي آنجهاني بزرگن جا ٿورا ٿو مڃان. آءٌ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جي مشاورتي بورڊ جي هر ميمبر جو عموماً ۽ چيئرمين ۽ سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسيلر جو خصوصاً شڪر گذار آهيان، جن هي ڪتاب ڇپائيءَ لائق سمجهي، ان جي ڇپائڻ جي اجازت ڏني. آءٌ محترم عبدالقادر جوڻيجي، مسٽر الله بچائي ”ناز“ ڀٽي جو پڻ ٿورائتو آهيان، جن هن ڪتاب جي ڇپائڻ ۾ دلچسپي ورتي.

آءٌ سنڌ يونيورسٽي پريس جي مئنيجر جناب اعجاز محمد صديقي ۽ سندس عملي خاص ڪري مولانا محمد حسن بلوچ جو به شڪر گذار آهيان، جن هن ڪتاب جي سهڻي ڇپائي ۽ گيٽ اپ ۾ دلچسپي ورتي.

مون کي خوشي تڏهن ٿيندي، يا پنهنجي محنت جو ڦل انهيءَ ۾ سمجهندس جڏهن بلوچستان، بهاولپور ۽ رحيم يار خان جي مختلف خطن ۾ رهندڙ يا ٻين هنڌان ڪي سڄڻ منهنجي اوڻاين ۽ غلطين طرف منهنجو ڌيان ڇڪائيندا، آئون سندن ٿورائتو رهندس.

مون کي اُميد آهي ته سنڌ جو هر فرد عام طور شاگرد طبقو خاص طور هن ڪتاب مان فائدو حاصل ڪندو.

غلام علي الانا

ناشر طرفان

(ڇاپو پهريون)

انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جي ڪارڪردگيءَ جو ڦهلاءُ هاڻ ايستائين پهچي چڪو آهي جو اها ڳالهه ڪنهن کان لڪل نه رهي آهي ته هن اداري سنڌ جي ثقافت، ادب ۽ زبان جي جيڪا خدمت ڪئي آهي، اها ڳڻپ ۾ اچڻ جهڙي آهي.

هونئن ته هن اداري کي پنهنجا ٻيا ٻه شعبا آهن، جيڪي ڀرپور طريقي سان سنڌ جي ثقافت ۽ علم جي خدمت ڪري رهيا آهن، پر هتي مقصد صرف پبليڪيشن سان آهي.

هن شعبي طرفان علم ۽ ادب جي مختلف شاخن تي سنڌي، عربي، اردو، انگريزي ۽ پنجابي زبانن ۾ ڪافي ڪتاب ڇپائي پڌرا ڪيا ويا آهن ۽ انهن ڪتابن جي پڙهندڙن وٽان جوڳو داد حاصل ڪيو ويو آهي: نه رڳو اهو پر تازو هن اداري جي ٻن ڪتابن ”رساله شاهه لطيف“ ۽ ”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج“ ۽ ”سنڌي الف – ب جي ارتقا“ بين ال پاڪستاني اعزاز به حاصل ڪيا آهن.

سنڌ جي علم پڙهندڙن جي حلقن ۾ توڙي نصابي ۽ علمي حلقن ۾ عام طور تي اهو سوال اڀرندو رهيو آهي ته سنڌي زبان ڪڏهن ۽ ڪهڙن علائقن ۾ پکڙبي رهي آهي، ۽ ان جي ارتقا ڪيئن ٿيندي رهي آهي؟ انهن سوالن کي عقلي بنياد تي حل ڪرڻ جي ڏس ۾ هيءُ ڪتاب ”سنڌي ٻوليءَ جي لساني جاگرافي“ تمام گهڻي اهميت رکي ٿو.

هن ڪتاب مان ڪيترن ئي اهڙن سوال جا جواب ملي ويندا، جيڪي پڙهندڙ جي نظر کان اڳ ۾ ڳجها رهيا آهن.

هي ادارو ههڙي قسم جو ڪتاب ڇپائي شايع ڪرڻ ۾ فخر محسوس ٿو ڪري ۽ اها به اميد ٿو رکي ته پڙهندڙ هن ڏس ۾ رايا موڪليندا: نه رڳو ڪتاب جي باري ۾، پر اداري طرفان سڀني ڪتابن جي باري ۾ به، ته جيئن اسان انهن راين جي روشنيءَ ۾ بهتر مواد ڏيڻ جي ڪوشش ڪري سگهون.

سنڌي زبان جو فدائي

ڊاڪٽر غلام علي الانا

پروفيسر انچارج

انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي

اِنتساب

سنڌ جي محب وطن، ثقافت دوست ۽

دوستن سان پيار ونڊيندڙ شخصيت

مرحوم ارباب نور محمد پليجي

جي نالي

سنڌي زبان ۽ اُن جا لهجا

1- ڪنهن به سماجي گروهه ۾ هڪ ٻئي سان تعاون لاءِ انسان ذات جي وات مان نڪتل آوازن جي سرشتي کي ’ٻولي‘ سڏجي ٿو. لسانيات جي جڳ مشهور امريڪي ماهرن، بلاڪ ۽ ٽرئگر (Bloch & Trager) جي ڏنل وصف به مٿينءَ وصف سان ٺهڪي ٿي اچي. هو لکن ٿا:

“Language is a system of arbitrary vocal symbols by means of which a social group co-operates(1).”

سنڌي ڪتابن ۾ هيئن به چيو ويو آهي ته ”زبان خيالن جي اظهار جو وسيلو آهي“(2). اها وصف جيتوڻيڪ پراڻي آهي تڏهن به ماهرن جي نظر ۾ مقبول آهي.

2- هر انسان، سماجي گروهه جو هڪ فرد آهي، هو ڪڏهن ڪڏهن هڪ کان به وڌيڪ گروهن ۾ شامل هوندو آهي، تنهن ڪري هو سماجي ۽ معاشي معاملن ۾ زبان تي گهڻو مدار رکي ٿو. زبان کان سواءِ ڪنهن به انساني معاشري کي سمجهڻ مشڪل آهي. زبان هڪ ذريعو آهي، جنهن جي وسيلي هڪ انسان جي ’طلب‘ (Stimulus) جو ٻيو انسان ’جواب‘ (Response) ڏئي ٿو. ماهرن جو رايو آهي ته زبان تهذيب ۽ تمدن جو بنياد يا پاڙ آهي. علم اللسان جي هڪ ٻئي جڳ مشهور امريڪي ماهر بلومفيلڊ (Bloomfield) جو رايو آهي ته: ”هر ڪا قوم زبان جي عمل سان ئي بنجي ٿي“(1). انسان ذات جي گروهه بنديءَ جي مطالعي لاءِ لازمي ٿيندو ته اول ان گروهه جي زبان جو مطالعو ڪجي، جيڪڏهن ڪو چاهي ته ڪنهن قوم جي طور طريقن، اُٿڻي ويهڻيءَ، لباس، کاڌي خوراڪ، تهذيب ۽ تمدن جو مطالعو ڪري ته کيس گهرجي ته ان قوم جي زبان جو باقاعدگيءَ سان مطالعو ڪري: مٿي بيان ڪيل وصف، زبان جو سماجي عمل ڏيکاري ٿي.

زبان هڪ سماجي گروهه ۾ ئي زنده رهي سگهي ٿي. جيئن سماجي گروهه زبان لاءِ ضروري آهي، تيئن زبان به سماجي گروهه لاءِ ضروري آهي، ڇاڪاڻ ته زبان هڪ اهڙو وسيلو آهي جو هڪ انسان پنهنجن سڀني سرگرمين ۾ استعمال ڪري ٿو، مثلاً شڪار ۾، روزانه وهنوار ۾، وڻج واپار ۾، ڪرت ۽ ڌنڌن ۾، مڇي مارڻ ۽ هارپ وغيره ۾.

دنيا جون اڪثر قومون ٻولين جي لحاظ کان به هڪ ٻئي کان علحدگي رکن ٿيون، ۽ ڪي ته ٻولين جي نالن سان شمار ڪيون وينديون آهن، ٻولين جي نالن سان سڏيون وينديون آهن ۽ انهن نالن جي لحاظ سان هڪ جداگانه گروهه بنائين ٿيون(2). ڪن ملڪن ۾ اُتي جا رهواسي، مختلف ٻوليون ڳالهائڻ جي ڪري، انهن ٻولين جي نالن پٺيان ننڍيون ننڍيون قومون سڏجن ٿا. اهي قومون سواءِ ڪنهن متڀيد جي، يا سواءِ ڪنهن جهيڙي جهڳڙي جي، هڪ ٻئي سان گڏ رهن ٿيون. پولنڊ ملڪ جو هڪ شهر پولش (Polish) ۽ جرمن (German) ٻوليون ڳالهائيندڙ قومن تي مشتمل آهي. ساڳيءَ طرح پاڪستان حالانڪه هڪ ملڪ آهي پر ٻوليءَ جي اصول موجب هن ملڪ جا رهواسي پاڻ کي سنڌي، بلوچ، پنجابي، پختون، بروهي ۽ سرائڪي سڏائين ٿا، حالانڪ سواءِ ٿورن جي باقي تمام وڏي اڪثريت جو مذهب اسلام آهي.

3- اها ثابت ٿيل حقيقت آهي ته ڪي به ٻه ماڻهو هڪ جهڙو ڳالهائي نه سگهندا آهن، چاهي اهي ساڳئي خطي ۽ ماحول جا ڇو نه هجن(1): مثال طور ڪو لاڙڪاڻي جو رهاڪو حيدرآبادين جي محفل ۾ ويهندو، ته جيتوڻيڪ ان جي ٻولي به ساڳي سنڌي آهي، پر اُچار جي طريقي (Accent) ۽ جهيلار (Intonation) مان ٻنهي، يعني لاڙڪاڻي جي رهاڪو ۽ حيدرآباد جي رهاڪوءَ جي ٻوليءَ ۾ ٻڌندڙ ڀليءَ ڀت فرق محسوس ڪري سگهندا. بلڪل ساڳيءَ طرح، حيدرآباد جا ڪي به ٻه رهاڪو هڪ جهڙو هرگز ڳالهائي نه سگهندا، يعني ٻنهي جي گفتار (Utterance) ۾ ضرور فرق هوندو. نه رڳو ايترو، پر جيڪڏهن غور ۽ ڌيان سان ٻڌبو ته معلوم ٿيندو ته ڪو به ماڻهو جدا جدا موقعن تي ساڳيو جملو، هڪ ئي يعني ساڳئي نموني سان ڳالهائي نه سگهندو آهي(2). اهڙي قسم جو فرق ۽ تفاوت هر ٻوليءَ  جي تاريخ ۾ اهم حصو ادا ڪري ٿو. لسانيات جي ماهرن تي فرض عائد ٿئي ٿو ته اهڙي قسم جي فرق ۽ تفاوت تي اونهو ويچار ڪن. جڏهن هو ان قسم جي فرق ۽ ڦير گهير تي سوچي ٿو، تڏهن کيس عملي طور کوجنا ڪرڻي پوي ٿي، ۽ علم اللسان جي قانونن مطابق ان جو مطالعو ڪرڻو پوي ٿو. هن کي خبر آهي ته اهڙا ننڍا ننڍا فرق، فردن کان گروهن تائين پهچي، عادت بنجي وڃن ٿا، تان جو لسانياتي نقطه نگاهه کان انهيءَ ”گروهه“ جو هڪ خاص نالو مقرر ٿي وڃي ٿو. زبان (ڀاشا) جي اهڙن گروهن کي ”لهجا“(1) يا اُپڀاشا (Dialects) چئبو آهي، ٻوليءَ جا جدا جدا گروهه (لهجا) وري ننڍين ننڍين شاخن ۾ تقسيم ٿي وڃن ٿا. ايتري قدر جو هڪ گروهه جي ماحول ۾ رهندڙ ماڻهو، هڪ ٻئي سان ساڳئي يا ملندڙ جلندڙ لهجي ۾ ڳالهائيندا آهن، ۽ پنهنجي ماحول يا پنهنجي راڄ کان ٻاهر واري ماحول ۾ ڪم ايندڙ محاوري (Colloquial Language) کي پنهنجو ڪري نه سمجهندا آهن. مثلاً لاڙ ۾ بلوچ قوم واري ماحول ۾ ڪم ايندڙ سنڌي محاورو، سومرا قوم واري ماحول ۾ ڪم ايندڙ سنڌي محاوري کان لسانياتي نقطه نگاهه کان جداگانه حيثيت رکي ٿو.

ٻوليءَ جي مختلف لهجن ۽ محاورن تي بحث ڪندي، اهو ثابت ٿو ٿئي ته ڪنهن به ملڪ، صوبي يا خطي جي ٻوليءَ، اُن جي لهجن، ۽ مختلف لهجن ۾ ڪم ايندڙ محاورن جي تقسيم لاءِ ڪي اصول مقرر ٿيل آهن، جيڪي علم اللسان جي ماهرن محنت ڪري ٺاهيا آهن. اهي اصول آهن:

(i) حاڪمن جي ٻولي هجڻ

(ii)ساڳي حڪومت

(iii) سياسي حالتون

(iv) سماجي ۽ مذهبي ميل جول

(v) وڻج واپار ۽ سياسي ناتا

(vi) ساڳيون جاگرافيائي حالتون

(vii) ساڳيون رسمون ۽ رواج

(viii) باهمي شاديون

(ix) آباديءَ جي لڏ پلاڻ

اُهي ملڪ جتي لساني گروهه ويجهڙائيءَ ۾ وڌيو ۽ ويجهيو آهي، اتي مقامي تفاوت بلڪل گهٽ هوندو آهي، جيئن آمريڪا جي اُلهندي حصي ۾، يا روس ۾، پر اهي ملڪ جتي ساڳي زبان ڳالهائيندڙ ڳچ عرصي کان آباد آهن. اتي مقامي لهجن ۾ گهڻو فرق هوندو آهي، مثلاً انگلنڊ ۾، جتي انگريزي زبان 1500 سالن کان ڳالهائي پيئي وڃي.

زبان کي جدا جدا لهجن ۽ جدا جدا محاورن ۾ ورهائڻ لاءِ، جيڪي اصول ۽ ڪارڻ مٿي بيان ڪيا ويا آهن، سماجي حالتون انهن ۾ اولين حيثيت رکن ٿيون. اهي ٻار جيڪي مھذب ۽ تعليم يافته گهرن ۾ ڄمن ٿا، جن جو ميل جول ٻين مهذب ۽ تعليم يافته ڪٽنبن جي ٻارن سان رھي ٿو. اھڙن ٻارن جي زبان معياري، مھذب ۽ اعلي طبقي واري زبان“ سمجهي ويندي آهي. لسانيات جي ماهرن اهڙي لهجي کي، جو سرڪاري طور اسڪولن، ڪاليجن، نشر و اشاعت، سرڪاري اظلاعن، ڪورٽن، اسيمبلين توڙي مهذب ماڻهن ۾ استعمال ٿيندو آهي، ”معياري لهجو“ يعني (Standard Dialect) سڏيو آهي. ملڪ جي سرڪاري ٻولي ان معياري لهجي کي ئي تسليم ڪيو ويندو آهي. مثال طور، سنڌ جي زبان ”سنڌي“ آهي، پر ان جو جيڪو لهجو اسين اسڪولن ۾ پڙهون ٿا، يا ريڊيو تي سرڪاري اعلانن ۾ ٻڌون ٿا يا ڳالهايون ٿا، جنهن لهجي ۾ اسان جا عالم ۽ اديب تقريرون ڪن ٿا، جو لهجو اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ذريعه – تعليم طور ڪم ايندو آهي، اهو سڄيءَ سنڌ لاءِ هڪ ئي آهي. اسڪولن، ڪاليجن، ريڊيو ۽ ٽي – ويءَ تي هر هڪ ماڻهوءَ کي انهيءَ ئي لهجي ۾ ڳالهائڻو آهي. هر ٻار کي تعليم انهيءَ لهجي ۾ ئي ملڻي آهي. انهيءَ ڪري ان لهجي کي ”معياري لهجو“ چئبو، جيتوڻيڪ لاڙ جا ماڻهو ائين ڪونه ٿا ڳالهائين، جيئن ڪتابن ۾ پڙهن ٿا، ۽ اُتر جا ماڻهو به ائين ڪونه ٿا ڳالهائين، جيئن درسي ڪتابن ۾ آهي. حاصل مطلب ته معياري لهجو سرڪاري طور تسليم ڪيو ويندو آهي، ملڪ يا صوبي جي زبان ان لهجي پٺيان ئي سڏي ويندي آهي. جيئن انگلنڊ ۾ جيڪا زبان سرڪاري طور تي ملڪ جي زبان تسليم ڪيل آهي، جنهن کي هو ”معياري انگريزي ٻولي“ (Standard English) چون ٿا، اها انگلنڊ جي ٻين خطن جي اچار ۾ گهڻو اختلاف رکي ٿي. جيڪا انگريزي موجوده وقت سرڪاري طور ملڪي زبان آهي، ان کي ڏاکڻين علائقي واري انگريزي (Southern English) يا ”شاهي انگريزي (King’s English) به چوندا آهن. شاهي خاندان جي زبان هئڻ ڪري، انگلنڊ جي ڏاکڻئين لهجي کي معياري زبان هجڻ جو فخر حاصل آهي(1). انهيءَ ڪري ئي اها دعويٰ ڪئي ويئي آهي ته سماجي حالتن جو ملڪ جي زبان تي وڏو اثر ٿئي ٿو.. ديوان ڀيرو مل جو رايو آهي ته: ”حالانڪ سنڌ جي ساهتيه خطي وارو لهجو زياده معياري آهي، پر ڇاڪاڻ ته سنڌي ٻوليءَ جي صورتخطي ٺاهڻ واري ڪميٽيءَ توڙي سرڪاري تعليم کاتي ۾ حيدرآباد جا رهاڪو گهڻا هئا، ۽ درسي ڪتابن لکڻ وارن ۾ به حيدرآبادي گهڻا هئا، تنهن ڪري ئي حيدرآبادي لهجي کي سرڪاري طور اهميت ملي، ۽ ان کي معياري لهجو تسليم ڪيو ويو(1): گويا حيدرآباد جا عامل توڙي مسلمان تعليمي ماهر، مهذب ۽ تعليم يافته هجڻ جي ڪري، انگريز عملدارن تائين رسائي حاصل ڪري ويا، ۽ اهو سبب آهي جو حيدرآبادي لهجي کي سرڪاري طور ڪتابن، نشر و اشاعت ۽ ڪورٽن ۾ معياري لهجي جي حيثيت طور قبول ڪيو ويو. اسان جون سب تصنيفون ۽ لکيتون هن ئي لهجي ۾ ٿين ٿيون. حيدرآبادي لهجو اسان جي صرف ونحو ۽ لغت لاءِ بنيادي ۽ معياري لهجي طور ڪم آيو، غير ملڪي ماڻهن کي سنڌي سيکارڻ لاءِ ڪتاب هن ئي لهجي ۾ لکيا ويا.

5- ٻيو سبب جيڪو مٿي بيان ڪيو ويو آهي، سو آهي جاگرافيائي حالتون. جاگرافيائي حالتن جي لحاظ کان سنڌي زبان اُترادي يعني سريلي، وچولي، لاڙي، ٿري، ڪوهستاني، ڪڇي ۽ لاسي لهجن ۾ ورهايل آهي. اهي لهجا وري مقامي لحاظ کان ننڍن گروهن ۽ محاورن (Sub-dialects & Colloquials) ۾ ورهائي سگهجن ٿا. مثال طور ’ٺٽي‘ ۽ ’ماڃر‘ جي رهاڪن کي پنهنجي پنهنجي محاوري ۾ ڳالهائيندي ٻڌي، ڪو به لاڙي، سهي ڪري وٺندو ته هي ’ٺٽئي‘ يا ’ماڃري‘ ڪي ٻوليون نه آهن، پر اهي لاڙي لهجي جا محاورا آهن، جي جاگرافيائي اثرن جي ڪري مقامي رنگ رکن ٿا. اهڙيءَ طرح ٿرپارڪر ايراضيءَ ۾ ڏيپلائين ۽ عمر ڪوٽ وارن جي ’جهيل‘ مان سهي ڪبو ته هي ’ڏيپلائي‘ آهي، ۽ هي عمرڪوٽ جو رهاڪو آهي.

نه فقط ايترو، پر لهجو ۽ محاورو وري ڪرت، ڌنڌي ۽ پورهئي جي لحاظ کان به ننڍن ننڍن مقامي محاورن ۾ ورهايل آهي: مثلاً درياءَ جي ڪنڌيءَ تي رهندڙ ميربحرن، مهاڻن، ٻيلائين، مالدارن، هارين نارين ۽ ڌڻولين جا مقامي محاورا، ۽ کاري واري خطي ۾ رهندڙ جهانگين، سانگين، اوٺين ۽ ميهارن جا مقامي محاورا، پنهنجي پنهنجي مقامي رنگ جي ڪري انوکي حيثيت رکن ٿا. هر ڪو محاورو مقامي ۽ فني لفظن جو ڀنڊار آهي. جيڪي لفظ جاتيءَ جي طرف رهندڙ جت ڪم آڻيندو، تن جي درياءَ جي ڪنڌيءَ وارن ميربحرن کي خبر ڪا نه هوندي، ۽ جيڪو مقامي محاورو ڌڻولي ڪم آڻيندو، سو مهاڻي جي سمجهه کان گهڻي ڀاڱي پري هوندو. اهڙن ننڍن ننڍن گروهن جي ڳالهائڻ جي طور طريقي، تلفظ ۽ اُچار، آوازن جي جهيلار ۾ گهڻو فرق ٿئي ٿو.

ٻين لفظن ۾ ائين چئبو ته سنڌ ۾ به، فرانس، اٽلي، انگلنڊ ۽ جرمنيءَ وانگر هر ڳوٺ يا ٻن – ٽن ڳوٺن جي گروهن کي پنهنجو مقامي محاورو آهي(1). پاڙي وارن مقامي محاورن ۾ تمام ٿورو تفاوت هوندو آهي، پر اهو به آسانيءَ سان سهي ڪري سگهبو آهي. ڳوٺاڻا وضاحت سان ٻڌائي سگهندا آهن ته سندن مقامي محاوري ۽ سندن پاڙي واري مقامي محاوري ۾ ڪهڙو فرق آهي. گهڻو ڪري ائين به ڏٺو ويو آهي ته ڪي ماڻهو، ڀر واري ڳوٺ جي ماڻهن کي سندن خاص اُچار جي ڪري چيڙائيندا به آهن. اهڙيءَ طرح هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين تفاوت وڌندو ويندو آهي.

جڏهن ڪنهن به هڪ طرف هليو وڃبو، تڏهن تفاوت وڌندو ويندو آهي، تان جو هڪ اهڙي هنڌ پهچي وڃبو، جتي لساني خيال کان گهڻو ئي فرق محسوس ڪبو. جيتوڻيڪ لساني تفاوت ڏيکارڻ لاءِ اُتي ڪا به حد مقرر ڪانه هوندي آهي، تاهم هڪ لهجو اوستائين پنهنجي خاتمي وارا نشان يا حدون ڏيکاريندو آهي. اهڙيءَ حد يا نشان کي ”لهجي جي حد“ (Dialect area) چئبو آهي. لهجن جي خاتمي وارين حدن تي، حدن جا نشان (خيالي ليڪون) نقشي تي ڏيکاري سگهجن ٿيون. اهڙين خيالي ليڪن کي لسانيات جي ماهر آئسو گلاسز (Isoglosses) سڏيو آهي(1).

7- ٽيون سبب ’سياسي حالتون‘ ڄاڻايو ويو آهي. ساڳي حڪومت، ساڳيو مذهب، باهمي شاديون ۽ ميل جول جو رواج، زبان جي لهجي جي تقسيم جو ڪارڻ آهن: يعني ته ’لاسي‘ ۽ ’ڪڇي‘ لهجا، سياسي حالتن، مذهبي، باهمي شادين ۽ ميل جول ڪري ئي سنڌي زبان سان مائٽي ڳنڍي ويٺا. ڪڇ ۽ لس ٻيلو سون سالن تائين سنڌ جي سياسي تسلط هيٺ رهيا. سمن ڄامن سان عزازت هئڻ ڪري، ٻنهي خطن سان سنڌ وارن جو ميل جول گهڻو رهيو، جيتوڻيڪ هن وقت ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ جهونا ڳڙهه، سياسي ۽ جاگرافيائي لحاظ کان سنڌ کان ٻاهر آهن، پر لساني حد بندي ڏيکاريندڙ ليڪون، يعني آئسو گلاسز، سياسي حدون ڏيکاريندڙ ليڪن تي حاوي آهن، ۽ ’ڪڇي‘ توڙي ’جهونا ڳڙهي‘ لهجن کي سنڌي زبان جي لهجن ۾ داخل ڪن ٿيون. اهڙي طرح ’لاسي‘ لهجو به سنڌي زبان جو لهجو آهي. بلڪل ساڳيءَ طرح پارڪر وارو حصو سياسي لحاظ کان سنڌ ۾ شامل آهي ۽ پاڪستان جو حصو آهي، پر لساني حدون ڏيکاريندڙ ليڪون، زبان جي خطي جي تقسيم ڪندي، ’ڍاٽڪي لهجي‘ واري ايراضيءَ کي ’راجسٿاني ٻوليءَ‘ جي ايراضيءَ ۾ شمار ڪن ٿيون(1). اهڙيءَ طرح مڪران واري خطي ۾ ’جدگالي‘ ’گوادري‘ ۽ ’اورماڙي‘ لهجا ۽ سبي ۽ ڍاڍر واري ايراضيءَ ۾ ’فراڪي ٻولي‘ سنڌي زبان جا لهجا آهن.

هاڻ ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته سنڌي زبان جي انهن سڀني لهجن جو جائزو وٺجي. هن لاءِ هڪ وڏي رٿا جي ضرورت آهي، پر في الحال هت مٿي ڄاڻايل سببن جي روشنيءَ ۾ سنڌي زبان جي لسانياتي جاگرافيءَ جو هڪ تفصيلي جائزو حوالن جي مدد سان ورتو ويو آهي.

مددي ڪتابن جي فهرست

انگريزي ڪتاب

Bloomfield, L., Language, London, George Allen & Unwin., 1961.

Bloch, B. and Trager G.L., “An Outline of Linguistic Analysis”, Linguistic Society of Americe, 1949.

Haim, S.: New Persian – English Dictionary, Tehran, Beroukimg, Booksellers and printers, 1936.

Hocket, C.F., A Course in Modern Linguistics, Macmillan & Co., New York, 1960.

Jones, D., An Outline of English Phonetics, Cambridge W. Hoffer & Sons Ltd., 1960.

Lane’s. S., Arabic- English Lexicon, Book I. Part VII, London, 1885.

Ibid., Book I, Part II.

سنڌي ڪتاب

آڏواڻي ڀيرومل: سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ، سنڌي ادبي بورڊ، 1956ع.

گربخشاڻي، هه – م: مقدمه لطيفي، حيدرآباد، اسلاميه پريس، 1950ع.

نبي بخش خان بلوچ ڊاڪٽر: ”سنڌي ٻوليءَ جي مختصر تاريخ“، حيدرآباد، 1962ع.

ڪڇ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي پهچ ۽ پکيڙ

سياسي لحاظ کان ڪڇ هن وقت، پاڪستان جي ڪنهن به صوبي جو حصو نه آهي، پر تاريخي جاگرافيائي، سماجي، اقتصادي، ثقافتي ۽ لساني لحاظ کان ڪڇ قديم زماني کان وٺي سنڌ جو حصو رهيو آهي، ۽ اڄ به سنڌ جو حصو آهي(1). مذهبي پرچار، وڻج واپار، زراعت، سماجي ڳالهين، شادين مرادين، ميلن، ملاکڙن، اوليائن جي ڏيهاڙن، قومن ۽ قبيلن جي اچ وڃ ۽ علم ادب جي ڪري ڪڇ کي سدائين سنڌ جو حصو ڪري پئي سمجهيو ويو آهي.

ڪڇ جو اپٻيٽ، ڪاٺياواڙ جي اتر ۾، ۽ پاڪستان جي سنڌ صوبي جي ڏکڻ ۾ واقع آهي. هي خطو اوڀر کان اولهه ۾ 160 ميل، ۽ اتر کان ڏکڻ تائين 35 کان 70 ميل ويڪرو آهي. ڀارت کان اوڀر ۽ اتر طرف کان ڪڇ جي رڻ جي ڪري مهينن جا مهينا ڪٽيل رهندو آهي. ڏکڻ طرف ڪڇ جي نار، اولهه طرف عربي سمنڊ ۽ پراڻ جي ڇوڙ، ڪوري کاريءَ جي ڪري، هي حصو سنڌ سان ڳنڍيل رهيو ، ۽ هن خطي جا سنڌ سان تمام گهاٽا تعلقات رهيا آهن(2).

2- ڪڇ ۽ سنڌ جا ناتا:

مختلف تاريخن مان اهي حقيقتون واضح ٿين ٿيون ته تاريخي دؤر جي شروعات کان وٺي، ڪڇ واري علائقي جا سنڌ سان قديم زماني کان وٺي ناتا رهيا آهن، بلڪ سنڌ جي حڪومت جون سرحدون اوڀر ۾ ڪنوج تائين هيون، ۽ ڏکڻ- اوڀر ۾ ڪڇ وارو سارو علائقو سنڌ جي حڪومت جي حدن ۾ اچي ٿي ويو.

سنڌ گزيٽيئر ۾ ايٽڪن بيان ڪيو آهي ته:

”ڪڇ جو رڻ، سنڌ جي ڏکڻ- اوڀر واري سرحد آهي، جا راجپوتانا کان سمنڊ تائين پکڙيل آهي. اڄ ڪلهه اهو خطو ڪلر بنجي ويو آهي، پر سڪندراعظم جي اچڻ وقت هي خطو هڪ نار جي شڪل ۾ هو. هن ۾ دريا جو پاڻي ايندو هو. پر ان ۾ دريا جو پاڻي، ڪوري کاريءَ ذريعي سمنڊ ۾ داخل ٿيندو هو، جنهن تي سنڌ ۾ علي بندر ۽ سنڌڙي بندر هوندا هئا، جن ڪڇ جي آبادي ۽ ترقيءَ ۾ وڏو ڪم ٿي ڪيو.

هن کاريءَ ذريعي سنڌ ۽ ڪڇ جي وچ ۾ آمدرفت ٿيندي هئي. ٻئي پاسي موجوده شاهبندر سب- ڊويزن ۾ سير کاريءَ تي سنڊو بندر ۽ مل کاريءَ تي شاهبندر آباد هوندا هئا، پراڻ دريا ذريعي لکپت تائين آمدرفت جاري هوندي هئي. لکپت کان ٽيهه ميل پري ۽ علي بندر کان ويهن ميلن جي مفاصلي تي سنڌڙي بندر، ۽ ان جي حفاظت لاءِ قلعو هوندو هو، جتي ڪڇ جي راجا هڪ سرحدي چوڪي ٺهرائي ڇڏي هئي. اهڙيءَ طرح رهمڪي بازار به هڪ سرحدي چوڪي هئي(1).

(الف) سياسي ناتا:

سنڌ ۽ ڪڇ جا سياسي ناتا نهايت آڳاٽا آهن. سنڌ ۾ اسلام جي آمد کان گهڻو اڳ، راءِ گهراڻي جي حڪومت جي زماني ۾، سنڌ جون سرحدي حدون اوڀر ۾ ڪنوج تائين ۽ ڏکڻ – اوڀر ۾ سورت بندر تائين هونديون هيون(1). جڏهن محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪئي تڏهن ڪيترائي لوهاڻا ۽ ٻيا هندو، ڀر وارين رياستن سان گڏ ڪڇ طرف پڻ لڏي ويا(2). تاريخ ڪلهوڙا مان معلوم ٿو ٿئي ته: ”نائين صديءَ عيسويءَ ۾ سنڌ جي مسلمانن جي هڪ جماعت، ڪن سياسي سببن جي ڪري، سنڌ مان ڪڇ لڏي ويئي. انهن ماڻهن آهستي آهستي ڪڇ تي قبضو ڪيو ۽ اتي جا حاڪم بنجي ويا(3). ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته ستين صدي عيسوي ۾ ڪڇ ملڪ، سنڌ جي حڪومت هيٺ هو، پوءِ ڪڇ ڪاٺياواڙ ۾ سنڌ جي سمن راجپوتن پنهنجو ڌاڪو ڄمايو هو. سنڌي ماڻهن جي حڪومت اوڏهين ٿي، ته سنڌي ٻوليءَ جو ڦهلاءُ به انهن پاسن ڏي ٿيو، جنهن ڪري اڄ سنڌي ٻولي نه فقط ڪڇ جا جاڙيجا، لوهاڻا ۽ ڀاٽيا ڳالهائين ٿا، پر ڪاٺياواڙ جي اتر واري ڀاڱي ۾ به سنڌي ڳالهائڻ ۾ اچي ٿي.(4).

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ