سرائڪي ايراضيءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو ڦهلاءُ

1- سنڌي ۽ سرائڪيءَ جو سننڌ:

بلوچستان، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ ۾ سنڌي زبان جي پهچ ۽ پکيڙ جو ذڪر ڪندي، سنڌي ٻوليءَ جي ڦهلاءَ لاءِ مختلف حالتون، سبب ڪارڻ ۽ اصول بيان ڪيا ويا آهن. انهن ساڳين سببن، ڪارڻن ۽ اصولن جي روشنيءَ ۾ سنڌي ۽ سرائڪيءَ جي ناتي ۽ سرائڪي ايراضيءَ ۾ سنڌي زبان جي ڦهلاءَ جو مطالعو ڪرڻ گهرجي، ۽ انهن ساڳين حالتن کي سامهون رکي ٻوليءَ جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ گهرجي ته جيئن اهو معلوم ٿي سگهي ته اهو ڪهڙو سبب آهي جو خواجه فريد به سنڌي زبان ۾ ڪلام چيو، يا اها خبر پوي ته ملتان تائين سنڌي زبان جي پهچ ۽ پکيڙ جو سبب ڪهڙو آهي؟

(الف) سرائڪي ٻولي: سرائڪي ٻوليءَ جي سلسلي ۾ مختلف ماهرن مختلف رايا ڏنا آهن. عرب سياحن سرائڪي زبان کي سنڌي زبان سڏيو آهي. اصطخري بيان ٿو ڪري ته ”منصوره، ملتان ۽ اُن جي مضافات جي ماڻهن جي ٻولي سنڌي ۽ عربي آهي“ (1) ابن حوقل سفرنامي ۾ لکي ٿو ته، ”منصوره، ملتان ۽ ان جي آسپاس جي علائقن ۾ عربي سنڌي زبانون رائج آهن“(2).

پنجاب جي ڪن ماهرن سرائڪيءَ کي پنجابي زبان جو هڪ لهجو يا شاخ (Dialect) ڄاڻايو آهي(3)، ته وري ڪن هن زبان کي لهندا جي شاخ ڪوٺيو آهي(1). ڪن ماهر جو رايو آهي ته ”سرائڪي زبان پنهنجي ليکي هڪ خود مختيار زبان آهي، جا برصغير ۾ سڀ کان پراڻي زبان آهي، جيڪا هڪ اصلوڪي زبان آهي. ۽ جا آرين جي اچڻ کان اڳ ڳالهائي ويندي هئي، ۽ جنهن مان سنڌي، پنجابي، پشتو ۽ ڪشميري ٻوليون ڦٽي نڪتيون آهن“(2)

هن راءِ جو پهريون حصو

حههاسدگحصو قديم هندستان جي انهن برهمڻ جي ياد ٿو ڏياري، جن ڪي صديون اڳ اها دعوا ڪئي هئي ته سنسڪرت دنيا ۾ سڀ کان پراڻي زبان آهي، ۽ دنيا جون سڀ زبانون ان مان ڦٽي نڪتيون آهن(3). پوءِ جڏهن سر وليم جونز ننڍي کنڊ پاڪ – هند ۾ آيو، ۽ سنسڪرت جو مطالعو ڪرڻ کان پوءِ اها دعوا ڪيائين ته سنسڪرت يورپ ۾ سڄي دنيا جي زبانن جي ماءُ ته خير ڪا آهي، پر البت سنسڪرت، گريڪ ۽ لئٽن توڙي ٻيون هند – يورپي ٻوليون هڪ ئي خاندان مان ڦٽي نڪتل آهن. تنهن ڪري ئي منجهن هڪجهڙائي آهي.

بلڪل انهيءَ اصول موجب سنڌي – سرائڪي، پنجابي- سرائڪي توڙي سنڌي – سرائڪي- پنجابيءَ جو تقابلي مطالعو ڪرڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته سنڌي، سرائڪي، پنجابي، ڪشميري ۽ پشتو وغيره ۾ ڪا هڪجهڙائي ڏسي منشي عبدالرحمان ۽ مولانا بشير احمد ظامي صاحبن اها دعوا ڪئي آهي ته پاڪستان جون اهي سڀ زبانون سرائڪيءَ جون شاخون يعني لهجا آهن.

حقيقت هيءَ آهي ته ڪن به ٻن کان وڌيڪ زبانن جي تقابلي مطالعي لاءِ ضروري آهي ته جديد لسانيات جي اصولن جو مطالعو ڪجي. ان کان پوءِ لسانيات جي ماهرن طرفان مقرر ڪيل اصولن ۽ قانونن، ملڪ جي سياسي، سماجي ۽ ثقافتي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جو مطالعو ڪرڻ ضروري آهي. اهڙيءَ طرح محقق آزاد ذهن رکندو هجي، سائنسي ۽ علمي سوچ جو مالڪ هجي ۽ جذبات کان پاسو ڪندڙ هجي، اڳواٽ لاءِ قائم ڪري، پوءِ ان لاءِ جي دائري اندر پنهنجي پسند موجب مواد گڏ ڪرڻ سان سائنس ۽ علمي نتيجا نڪري نه سگهندا. محقق کي گهرجي ته جن زبانن جي ڀيٽ ڪرڻ چاهيندو هجي، انهن جي دائري، انهن جي سياسي ۽ سماجي پس منظر، انهن جي صوتياري، صرفي ۽ نحوي سٽاءُ کي سامهون رکي، انهن جي ڀيٽ ڪري ۽ نتيجا ڪڍي. اهڙا نتيجا اڳواٽ رٿيل يا سوچيل نتيجن جي ڀيٽ ۾ علمي هوندا. اهڙا نتيجا جذبات کان آجا هوندا. ظني نه هوندا پر علمي ۽ سائنسي اصولن مطابق هوندا.

لسانيات جي ماهرن ڪن به ٻن يا ٻن کان وڌيڪ زبانن جي ڀيٽ ڪرڻ لاءِ جيڪي اصول مقرر ڪيا آهن، انهن ۾ اهڙين زبانن جي صوتيات جو مطالعو، صوتياتي جوڙجڪ جو مطالعو، علم صرف ۽ نحو جو مطالعو اهم اصول آهن. جيڪڏهن ڪن به ٻن يا ٻن کان وڌيڪ ٻولين ۾، اهي هڪجهڙايون هونديون ته پوءِ چئبو ته يا ته هڪ زبان، ٻيءَ زبان مان ڦٽي نڪتي آهي، يا ٻئي (يا وڌيڪ) زبانون ڪنهن هڪ ئي ساڳئي بنياد جون شاخون آهن، يعني هڪ ئي بنياد مان ڦٽي نڪتيون آهن. صرف لفظن جون لڙهيون سامهون رکڻ سان يا اُنهن ۾ هڪجهڙائي ڏسي وڏيون وڏيون دعوائون ڪرڻ ۽ ائين چوڻ ته فلاڻي زبان، فلاڻي زبان جي شاخ آهي، علمي ۽ فني دعوائون نه آهن.

هن تهميد کان پوءِ سرائڪي ۽ سنڌي ٻولين جي جديد لسانيات جي روشنيءَ ۾ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ کان اڳ، سرائڪي زبان جي هڪ شيدائيءَ، محترم محمد بشير احمد ظاميءَ، جي دعوا جو مطالعو ڪرڻ گهرجي. ظامي صاحب پنهنجي ڪتاب ”سرائڪي زبان ڪا ارتقا“ ۾ لکيو آهي:

”قديم واديءِ سنڌ سرائڪي زبان جو محل وقوع آهي. هن جو حدود اربع، زبان جو حدود اربع آهي.

هيءَ زبان سنڌ جي هر حصي ۾ موجود آهي. بنيادي يا ثانوي زبان جي شڪل ۾ هن جو هر جڳہ تي پهچڻ هن جي هر هنڌ موجود هجڻ جو دليل آهي. ليڪن اهو شرف هتي جي ٻين متداول السنه کي حاصل نه آهي. سرائڪي گويا واديءِ سنڌ ۾ پيدا ٿيڻ وارين ٻولين جي ماءُ آهي. اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌي، ڪشميري ۽ پشتو وغيره ٻوليون، پير مرد سرائڪيءَ جي جسم مان پيدا ٿيندڙ ٻوليون آهن“(1).

ظامي صاحب وڌيڪ لکي ٿو ته:

”ملتان سرائڪي علائقن جو هڪ قديم ترين شهر آهي. اسان جي تاريخ هن شهر جي قدامت، اُن جي اولين باشندن ۽ اُن جي قديم زبان جي آغاز متعلق بلڪل لاعلم ۽ نا آشنا آهي. قرآئٺ قياسات مان جو ڪجهه اخذ ڪيو ويو آهي، اُن مان معلوم ٿو ٿئي ته قديم زماني ۾، واديءِ سنڌ جو اقتدار ملتانين جي هٿ ۾ هوندو هو، ۽ ملتان کي، ملتانين جي زبان، سرائڪيءَ جي علائقن ۾ مرڪزيت حاصل هئي. گهڻو زمانو گذرڻ کان پوءِ جڏهن مرڪزي اقتدار ختم ٿي ويو. جڏهن هيءَ زبان بي سهارا رهجي ويئي، ۽ علائقائي اثرن کان متاثر ٿيڻ لڳي، ۽ الڳ الڳ مقامي اثرن جي ڪري، ڪيترن ئي خطن ۾ ورهائجي ويئي، پوءِ انهن خطن جا ماڻهو، پنهنجو پنهنجو رنگ ۽ اثر پيدا ڪرڻ جي ڪري، پنهنجي پنهنجي پسند جي نالن سان سڏجڻ لڳا، اهو ئي سبب آهي جو لسانيات جا محقق، جيڪي هن زبان کان واقف نه آهن، ۽ اُن کي ڳالهائي يا سمجهي نٿا سگهن، اُهي، هن (هڪ زبان) جي مختلف علائقائي نالن جي ڪري دوکو کائڻ سبب، ان کي الڳ الڳ زبانون سمجهڻ لڳا“(1)

ظامي صاحب جيڪي دليل ڏنا آهن، سي هي آهن(2):

(i) ڪنهن به علائقي جي آب – هوا، اتي جي زبان ۽ ان زبان جي ڳالهائيندڙن تي اثرانداز ٿيندي.

(ii) اهڙيءَ طرح ميداني ۽ پهاڙي علائقي جو به زبان تي اثر ٿئي ٿو.

(iii) هڪ زبان تي پسگردائيءَ ۽ ڀر وارين زبانن جو اثر ٿئي ٿو.

(iv) ٻوليون جنهن به لساني گروهه يا خاندان سان تعلق رکنديون آهن، ان خاندان جو اثر ورثي ۾ رکنديون آهن.

(v) حاڪم قوم جون زبانون محڪوم قوم جي زبانن تي اثر ڪنديون آهن. ڪن محققن جو خيال آهي ته حاڪم قوم جي زبان، محڪوم قوم جي زبان سڄي بدلائي نٿي سگهي، يا ملڪ بدر نٿي ڪري سگهي، پر الٽو پنهنجي محدود حيثيت جي ڪري مقامي وسيع تر زبان ۾ جذب ٿي، گم ٿي وڃي ٿي.

(vi) حمله آورن جي آمدرفت به ڪنهن علائقي جي اصلي زبان جي تبديليءَ جو اهو سبب هوندي آهي. اهي علائقا يا شهر، حمله آورن جي حملن يا هلچل جا مرڪز بنيل هوندا آهن. اهي پنهنجي اصلي زبان وڃائي ويهندا آهن، يا سندن زبان گاڏڙ بنجي ويندي آهي، پر شهرن جي ڀيٽ ۾ ڳوٺن جي زبان وڌيڪ خالص هوندي آهي.

(vii) هڪ ترقي يافته زبان جو ڀر پاسي يا پسگردائيءَ وارين زبانن تي وڏو اثر ٿيندو آهي، ليڪن پري جون ٻوليون به ان کان متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نٿيون سگهن.

(viii) مرڪز سان ويجهڙائي يا دوري به زبانن کي متاثر ڪندي آهي. هڪ وسيع زبان انهيءَ سبب جي ڪري ننڍين شاخن يعني لهجن ۾ ورهائجي ويندي آهي.

ظامي صاحب طرفان ڏنل دليلن مان هي سوال پيدا ٿين ٿا:

(i) ملتان، ڪنهن زماني ۾ قديم ۽ عظيم سنڌ جو هڪ صوبو، ۽ اُن صوبي جو هڪ صوبائي شهر هو، پر ملڪ نه هو. قديم ۽ عظيم سنڌ ملڪ جو تخت گاهه، راءِ گهراڻي جي حڪومت کان وٺي برهمڻ گهراڻي جي حڪومت تائين، يعني سنڌ ۾ اسلامي حڪومت جي شروع ٿيڻ (712ع) تائين اروڙ هو، ۽ ان زماني ۾ ملتان جي حيثيت صوبائي هئي، ۽ ملتان جو شهر، قديم سنڌ ملڪ جي ملتان جي حيثيت صوبائي هئي، تنهنڪري اها ٻولي جيڪا سڄي ملڪ ۾ ڦهليل هئي، ۽ جيڪا ڌار ڌار نالن سان منسوب هئي ۽ آهي، تنهن زبان کي صرف هڪ صوبائي شهر، يعني ملتان سان منسوب ڪرڻ ڪيتري قدر صحيح آهي؟ ان زبان کي ملتاني ڇو چئجي، ۽ بهاولپوري ڇو نه چئجي؟ ان زبان کي ميانوالي ڇو نه ڪوٺجي؟ خود ظامي صاحب پنهنجي پهرئين ڪتاب (بهاولپوري – ملتاني)، جيڪو 1962ع ۾ شايع ٿيو هو تنهن ۾ هن زبان کي ملتاني – بهاولپوري ٿو سڏي، جيتوڻيڪ کيس اها خبر آهي ته ملتاني ۽ بهاولپوري ٻولين ۾ ڪجهه قدر ڦير ۽ فرق آهي.(1)

(ii) سنڌ اُن زماني ۾ هڪ عظيم ملڪ هو، جنهن جون سرحدون اُتر ۾ ڪشمير تائين، ڏکڻ ۽ ديبل تائين، اولهه ۾ ڪرمان تائين ۽ اوڀر ۾ ڪنوج تائين هيون. اهڙيءَ عظيم سلطنت ۾ يا ته ڪا هڪ زبان ڪا نه هوندي، پر جيڪڏهن هوندي ته اها ننڍين ننڍين شاخن ۽ لهجن ۾ ورهايل هوندي، انهيءَ زماني ۾ مواصلاتي رشتا ايترا نه هئا، جنهن ڪري اُن جي اُترئين ڇيڙي واري ايراضيءَ واري لهجي ۾ ڏاکڻي حصي واري لهجي جي صوتي ۽ صرفي سٽاء ۾ گهڻو فرق هوندو. ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته قديم سنڌ ملڪ جي جيڪڏهن هڪ زبان هوندي ته اُن جو نالو ملڪ جي نالي پٺيان ”سئنڌوي“ يا ”سنڌي“ هوندو ۽ نه ڪه ان ملڪ جي هڪ صوبي ملتان جي هڪ شهر ملتان جي نالي پٺيان ’ملتاني ٻولي‘ هوندو؛ يقيناً زبان جو نالو ملڪ جي نالي سان منسوب هوندو، تنهن ڪري ملتاني يا سرائڪي زبان اُن دؤر جي اُن عظيم سلطنت ’سنڌ‘ جي زبان جي هڪ شآخ يا لهجو هوندو، ڇاڪاڻ ته لهجي مان زبان ڪا نه نڪرندي آهي، پر لهجو ته پاڻ، ڪنهن زبان جي هڪ شاخ مثل هوندو آهي، البت ڪو لهجو معياري صورت وٺندو آهي ۽ سڄي ملڪ جي زبان کي ان جي نالي پٺيان سڏيو ويندو آهي. جيڪڏهن ان وقت ملتان ۽ اُن جي چوڌاري واري علائقي جي بوليءَ جو ڪو ٻيو نالو هجي ها ته عرب سياح ان کي سنڌي ٻولي هرگز نه سڏين ها.

(iii) ڪا به زبان جنهن جا لکين ڳالهائيندڙ موجود هجن، تنهن زبان کي بي سهارا زبان ڪيئن چئبو؟ ظامي صاحب ڪيئن ٿو چوي ته مرڪز جي اقتدار ختم ٿيڻ سان ملتاني زبان بي سهارا بنجي ويئي. مرڪز ته اروڙ هو ۽ نه ڪه ملتان.

(iv) مرڪزي زبان جي حيثيت ۾ سرائڪيءَ تي علائقائي ٻولين جي اثر ٿيڻ وارو اصول ته قبول ڪري سگهجي ٿو، پر مرڪز جي ٽُٽڻ کان پوءِ، ۽ بي سهارا زبان بنجڻ کان پوءِ ان تي علائقائي اثر ڪيئن ٿيو؟

(v) قديم زماني کان ترقي يافته سنڌي رهي آهي يا سرائڪي

(vi) وسيع زبان ننڍين ننڍين شاخن ۽ لهجن ۾ ورهائجي ويندي آهي. قديم زماني ۾ سنڌ ملڪ جي وسيع زبان ڪهڙي هوندي، قديم سنڌي يا سرائڪي؟

(vii) سنڌ صوبو هن وقت به طبعي يا جاگرافيائي لحاظ کان ڌار ڌار حصن ۾ ورهايل آهي، يعني اُتر (سرو)، وچولو، لاڙ، ٿر، کارو، ڪاڇو ۽ ڪوهستان. هر حصي جي ٻوليءَ کي اُن حصي جي نالي سان سڏيو ويندو آهي، يعني اُتر ۾ اُترادي، وچولي ۾ وچولي، لاڙ ۾ لاڙي، ٿر ۾ ٿري يا ٿريلي ۽ ڪوهستان ۾ ڪوهستاني.

اڳوڻي يعني قديم زماني جي زيرين سنڌ، يعني موجوده سنڌ ۾ سرائڪي، زبان ڳالهائيندڙن جو گهڻو حصو، قديم سنڌ جي سري واري حصي يعني سرائڪي خطي مان خاص طور ديري غازي خان ۽ ديري اسماعيل خان وغيره مان لڏي آيلن جو آهي. اهي ماڻهو حاڪم بنجي ڪونه آيا هئا. مثال طور ٽالپر بلوچ، جي نيٺ سنڌ جا حاڪم بڻجي ويا، شروع ۾ روزگار جي تلاش لاءِ ديره جات کان لڏي، سڪونت لاءِ سنڌ ۾ آيا هئا؛(1) پر جيئن ته اهي ويڙهو قسم جا ماڻهو هئا، انهيءَ ڪري ڪلهوڙن جي دؤر حڪومت ۾ طاقتور بڻجي ويا، ۽ آهستي آهستي حڪومت ۾ سندن عمل دخل شروع ٿيو. هنن جي مادري زبان سرائڪي هئي. اها زبان پهرين پهرين سندن قوم تائين محدود هوندي هئي، پر پوءِ سنڌ جي حڪومت تي سندن قبضي ٿيڻ کان پوءِ، هيءَ زبان سندن رشتيدارن کان سواءِ، نوڪرن چاڪرن ۽ ٻين بلوچ قبيلن تائين محدود رهي. درٻار ۾ فارسيءَ جو رواج هو.(1) پر عوام جي زبان سنڌي هئي، تنهنڪري ٽالپر حاڪمن کي، عوام سان، سندن عوامي زبان يعني سنڌيءَ ۾ مخاطب ٿيڻو پوندو هو. ان دؤر ۾ عملي ۽ ادبي زبانون فارسي ۽ سنڌي هيون، خود ٽالپر حڪمران فارسي توڙي سنڌي زبان جا وڏا شاعر، اديب ۽ عالم هوندا هئا. (2)

(viii) سنڌ وارا ڪشمير ۽ سوات تائين حمله آور رهيا ۽ صدين جون صديون ڪشمير کان وٺي ديبل تائين غالب رهيا. انهن جي زبان سنڌي هئي، تنهن ڪري سندن زبان جو سڄي ملڪ تي تسلط ٿيڻ لازمي امر هو.

ملتان تائين علائقو سورهين ۽ سترهينءَ صديءَ تائين سنڌي حاڪمن جي تسلط هيٺ رهيو آهي، تنهن ڪري اها دعويٰ ڪرڻ ته اقتدار ملتانين جي هٿ ۾ هو، هڪ خوش فهمي آهي، ڇو ته ملتاني ۽ ملتان گهڻو ڪري هر دؤر ۾ مغلوب رهيا آهن، هنن کي پنهنجي حڪومت جو موقعو هرگز نه مليو آهي، جي مليو آهي ته ڪن ٿورن سالن لاءِ.

(ب) سياسي سبب:

بلوچستان واري باب ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته راءِ گهراڻي جي حاڪم، راءِ سهرس جي حڪومت جي زماني ۾ اروڙ سندن تخت گاهه هو، سندس حڪومت جون حدون هڪ طرف مڪران تائين، ٻئي طرف ديبل تائين هيون، ته ٽئين طرف ڪرمان ۽ ڪيڪانانا تائين ۽ چوٿين طرف ڪشمير ۽ سوات تائين هيون(1). ڪيڪانان ڪوهه سليمان جو اهو حصو هو، جيڪو دريا گومل کان وٺي نوشڪيءَ تائين ڦهليل هو. راءِ سهرس پنهنجيءَ حڪومت کي هيٺين چئن صوبن ۾ ورهايو هو.(2)

(i) صوبه برهمڻ آباد – هن صوبي ۾ نيرون، ديبال، لوهاڻا، لاکا ۽ سمہ جا خطا شامل هئا.

(ii) صوبه سيستان – هن صوبي ۾ ٻڌيه، جنڪنان، رونجهاڻ ۽ مڪران تائين سرحد شامل هئي.

(iii) صوبه اسڪلنده – هن صوبي ۾ ڀاٽيا، تلواڙہ، چچ پورا، ديوپور ۽ ڪچي اچي ٿي ويا.

(iv) صوبه ملتان – هن صوبي ۾ سڪه، برهمپور، ڪردن ۽ ڪشمير تائين علائقا شامل هئا(3).

برهمڻن جي حڪومت جي زماني ۾ پڻ حڪومت جون سرحدون ساڳيون هيون ۽ چچ جي حڪومت جو تخت گاهه اروڙ هو.(4) چچ، ملتان تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ سيوستان، برهمڻ آباد، ڪرمان ۽ قندابيل جا علائقا فتح ڪيا. ملتان صوبي تي پنهنجو نائب مقرر ڪيائين.(1)

محمد بن قاسم جڏهن سنڌ ملڪ فتح ڪيو، تڏهن اروڙ جي فتح کان پوءِ، اُتر طرف وڌيو ۽ پهرين پهرين درياء ڀياس جي ڏکڻ ۾ ڀاٽيا جي قلعي تي حملو ڪيائين.(2) هي هڪ پراڻو قلعو هو. چچ جو ڀائٽيو آروَٽ هن قلعي تي حڪمران هو. هي قلعو فتح ڪرڻ کان پوءِ محمد بن قاسم درياء ڀياس پار ڪري، اسڪلنده جي قلعي کي گهيرو ڪيو، جو درياءَ راويءَ جي ڏاکڻئين ڪناري تي هڪ مضبوط قلعو هو(3). هن قلعي کي فتح ڪرڻ کان پوءِ هو ملتان پهتو.(4) هن مان ظاهر آهي ته چچ جي زماني ۾ هن قلعي جو سارو انتظام سنڌ جي مرڪزي شهر ۽ تخت گاهه اروڙ جي تسلط هيٺ هو، ۽ ڀاٽيه، اروڙ ۽ ملتان جي وچ ۾، درياء ڀياس جي ڏاکڻئين ڪناري تي واقع هو.(5)

ملتان ۽ ان جو سارو علائقو نه فقط برهمڻ گهراڻي جي دؤر حڪومت تائين، سنڌ جي حڪومت جو اهم علائقو هو، پر مسعوديءَ جي بيان مان واضح ٿئي ٿو ته عربن جي حڪومت جي زماني ۾ پڻ هن علائقي کي سنڌ جو مکيه حصو سمجهيو ٿي ويو.(6) ان وقت به ملتان سنڌ جي عربي رياست جو هڪ صوبو هو.

ان زماني ۾ سنڌ جي عربي حڪومت جون حدون منصوره کان شروع ٿينديون هيون، ۽ اتر ۾ ملتان تائين ويهه هزار ڳوٺ اچي ٿي ويا(1). هن دؤر ۾ سنڌ ۾ ملتان، منصوره، محفوظہ ۽ بيضاءِ اسلامي تهذيب جا مرڪزي شهر هئا(2).

اهڙيءَ طرح تيز، ديبل، منصوره، خزدار، اروڙ، ملتان، ڪنوج ۽ قندابيل وڏا واپاري مرڪز هئا(3). منصوره مهراڻ جي ٻن شاخن جي وچ ۾ هڪڙي ٻيٽ تي آباد هو. هي شهر سمنڊ جي ڪناري کي ويجهو هجڻ سبب هتان عراق، عمان، ايراني نار، گجرات ۽ ملتان سان، ۽ مهران ذريعي واپار هلندو هو(4). 1334ع ۾ ابن بطوطه سنڌ ۾ آيو هو، ان زماني ۾ ملتان سنڌ جو تختگاهه آهي(5). ابن بطوطه لکي ٿو ته اُچ کان پوءِ آءٌ ملتان پهتس. هي شهر سنڌ جو تختگاهه هو(6).

خليفي سليمان بن عبدالملڪ جي زماني ۾ حبيب بن مهلب سنڌ ۾ ملتان جو گورنر هو. 99هه (717ع) ۾ خليفي عمر بن عبدالعزيز، عمر بن مسلم باهليءَ کي، سنڌ ۽ ملتان جو گورنر مقرر ڪيو. 111هه (729ع) ۾ تميم بن زيد سنڌ جو گورنر هو. هن جي اوچتي وفات تي ملڪ ۾ بدنظمي ڦهلجي ويئي، ۽ ڏاهر جي پٽ جئه سنگهه ملتان تي قبضو ڪيو، ۽ خودمختياريءَ جو اعلان ڪيائين(7). اهڙي طرح ملتان هڪ خودمختيار رياست بنجي ويئي، جنهن تي بنو سامه سٺ سال تائين حڪومت ڪئي.

سنڌ جي عباسي گورنر هشام بن عمرو تغلبيءَ جي زماني ۾ جنگي جهازن جو هڪ ٻيڙو، گجرات جي مغربي ساحل نارند ڏانهن موڪليو ويو. هشام اتر ۾ ٿيل بغاوت کي ختم ڪري، ملتان تي قبضو ڪيو. خليفي منصور هشام جي انتظامي صلاحيتن کان خوش ٿي، 156هه  (73- 772ع) ۾ سنڌ جي گورنريءَ سان گڏ ڪرمان جي گورنري به کيس ڏني(1).

260هه (873ع) ۾ جڏهن اسماعيلي فرقي جا داعي سنڌ ۾ آيا تڏهن ملتان وري سنڌ ملڪ جو تختگاهه هو. 303هه (915ع) ۾ اسماعيلي داعين سنڌ ۾ باقاعدي اچڻ شروع ڪيو. 373هه (983ع) ۾ جلم بن شيبان کي اسماعيلي عقيدي جي ڇويهين امام ۽ فاطمي خليفي سيدنا العزيز بالله سنڌ جو حاڪم مقرر ڪيو(2). گويا ان وقت به ملتان قديم سنڌ جو تختگاهه هو.

عربي حڪومت جي ڪمزور ٿيڻ سبب سنڌ ۾ مختلف رياستون قائم ٿيون، جن ۾ منصوره، ملتان، سندان، مڪران ۽ مشڪي خاص هيون(3). 401هه (1010ع) ڌاري سلطان محمود غزنويءَ ملتان، ۽ 416هه (1025ع) ڌاري منصوره فتح ڪيا. 27 سالن کان پوءِ 444هه (1052ع) ڌاري سلطان عبدالرشيد بن سلطان محمود غزنويءَ جي ڏينهن ۾ راجپال ابن سومره، نومسلم سنڌي اسماعيلي امير، منصوره ۽ ملتان تي قبضو ڪيو(1).

1175ع ۾ شهاب الدين غوريءَ ملتان تي قبضو ڪيو، ۽ 575هه (1179ع) ۾ هن سومرن کان سنڌ جو اُتريون حصو فتح ڪيو، مگر لاڙ ۽ ٿر وارن حصن تي سومرا سردار قابض رهيا. 602هه (1206ع) ۾ سلطان شهاب الدين غوريءَ جي شهيد ٿيڻ کان پوءِ غوري سلطنت ٽن حصن ۾ ورهائجي ويئي. دهليءَ جي تخت تي غلام گهراڻي جو قبضو ٿيو، پر سنڌ جي حڪومت ناصر الدين قباچه جي حصي ۾ آئي(2).

ناصرالدين قباچه، قطب الدين ايبڪ جو ناٺي هو. قطب الدين ايبڪ جي حصي ۾ لاهور ۽ دهليءَ جي حڪومت آئي. قطب الدين ايبڪ جي وفات کان پوءِ، ان جو پٽ آرام شاهه 607هه (11-1210ع) ۾ دهلي جو حڪمران ٿيو. انهيءَ زماني ۾ ناصرالدين قباچه سنڌ جو باقي حصو ديبل تائين فتح ڪري پنهنجيءَ حڪومت سان ملائي ڇڏيو، ۽ پاڻ خودمختيار حاڪم ٿيڻ جو اعلان ڪيائين، ۽ سلطان جو لقب اختيار ڪيئين(3). اهڙيءَ طرح ملتان سميت سنڌ جي حڪومت جو دهليءَ سان واسطو ختم ٿي ويو. قباچه اُچ کي پنهنجو تخت گاهه بنايو(4)، ۽ پنهنجو خطبو ۽ پنهنجو سڪو جاري ڪائين.

ناصرالدين قباچه، سال 625هه (28- 1227ع) ۾، بکر وٽ درياءَ ۾ ٻڏي مئو(1). انهيءَ ڪري التتمش حملو ڪري سنڌ جي گاديءَ جي هنڌ تي قبضو ڪيو، ۽ پنهنجي وزير نطا۾ الملڪ کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيائين. نظام الملڪ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ اُچ مان ڦيرائي بکر ۾ ڪيو(2). 630هه (1232ع) ۾ نظام الملڪ جي جاءِ تي نورالدين محمود کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيو ويو. انهيءَ زماني ۾ يعني 632هه (1235ع) ۾ التتمش وفات ڪئي، ۽ سندس ننڍو پٽ رڪن الدين فيروز شاهه دهليءَ جي تخت تي ويٺو. هي ڪمزور حاڪم هو. انهيءَ ڪري دهليءَ جي تخت تان تڪرار شروع ٿيو.

643هه (46-1245ع) ۾ مغلن اُچ ۽ ملتان تي قبضو ڪيو. پر سلطان مسعود انهن کي ڀڄائي ڪڍيو. ان کان پوءِ سلطان مسعود سنڌ جي دارالڪومت بکر ۾ آيو، ۽ نورالدين محمود کي هتائي، ان جي جاءِ تي جلال الدين کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيائين، ۽ پاڻ دهلي هليو ويو. هو اڃا ملتان ۾ ئي هو ته امير مٿيس ناراض ٿي پيا ۽ کيس هٽائي سندن جاءِ تي التمش جي پٽ ناصر الدين محمود کي حاڪم مقرر ڪيائون. ناصرالدين محمود 25 محرم 644هه (1246ع) ۾ دهليءَ جي تخت تي ويٺو. 22 شوال 649هه (1251ع) ۾ سلطان ناصرالدين محمود اُچ ۽ ملتان کان ٿيندو بکر آيو، جو ان وقت سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ هو. هن سنڌ جي حڪومت کي ٻن صوبن ۾ ورهايو. بکر کان ملتان تائين علاعقي تي سلطان سنجر کي مقرر ڪائين، ۽ بکر کي هن صوبي جي گاديءَ جو هنڌ بنايائين. سنڌ جي هيٺئين حصي تي مشتمل ٻيو صوبو قائم ڪيائين، جنهن جون حدون بکر کان هيٺ لاڙ ۾ ديبل تائين مقرر ڪيائين. ۽ قتلغ خان کي هن صوبي جو گورنر مقرر ڪيائين، ۽ سيوهڻ اُن جو تخت گاهه بنايائين. ملتان کي سنڌ کان الڳ صوبو قائم ڪري اتي سيد خضر خان کي حاڪم مقرر ڪيائين(1). 1414ع ۾ خضر خان دهليءَ جي تخت تي قبضو ڪيو ۽ سيد گهراڻي جو بنياد رکيائين. هن پنهنجي پٽ معزالدين کي ملتان جو گورنر مقرر ڪيو. 1438ع ۾ بهلول لوڌي ملتان جو گورنر ٿيو، پر هن کي جلدي هٽايو ويو.

1443ع ۾ اهل ملتان، شيخ يوسف قريشيءَ کي پنهنجو حاڪم چونڊيو. هي بزرگ، شيخ بهاءَ الدين ذڪريا ملتانيءَ جي اولاد مان هو(2). جنهن زماني ۾ شيخ يوسف قريشيءَ جي ملتان ۾ حڪومت هئي، ان زماني ۾ راءِ سهارا لانگاهه سنڌي جو ملتان ۾ وڏو اثر هو. هن پنهنجي ڌيءَ جو سڱُ شيخ قريشيءَ کي ڏنو. 1445ع ۾ هڪ ڏينهن هن قلعي تي قبضو ڪيو(3). شيخ يوسف جان بچائي نڪري ويو(4). پوءِ راءِ سهارا لانگاهه، سلطان قطب الدين لانگاهه جي لقب سان ملتان جو حاڪم بنيو، ۽ چنيوٽ ۽ شور ڪوٽ فتح ڪري، ملتان سان ملايائين، ۽ 1469ع تائين حڪومت ڪيائين(5).

1470ع ۾ راءِ سهارا لانگاهه جو پٽ سلطان حسين لانگاهه تخت تي ويٺو، 1483ع ۾ دهليءَ جي حاڪم سڪندر لوڌيءَ سلطان حسين لانگاهه کي ملتان جو حاڪم تسليم ڪيو. هن ٽيهه سال حڪومت ڪئي. هي علم دوست ۽ مدبر شخص هو. هن وڏا وڏا عالم گهرايا ۽ انهن کي وڏا وڏا پگهار ڏيئي، پاڻ وٽ رکيائين.

لانگاهه خاندان ملتان تي ڪل 80 سال حڪومت ڪئي. جنهن زماني ۾ سنڌ تي سما گهراڻي جي حڪومت هئي، انهيءَ زماني ۾ ملتان تي لانگاهه خاندان راڄ ڪيو. هن خاندان جي حڪومت جي زماني ۾ ڪيترائي بلوچ قبيلا سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا.

سمن کان پوءِ سنڌ تي ارغونن حڪومت ڪئي. ارغونن جي حڪومت جي زماني ۾ مرزا شاهه حسن ارغون، 1524ع ۾، ملتان تي حملو ڪيو. سخت جنگ کان پوءِ هن ملتان جو علائقو فتح ڪري سنڌ جي حڪومت سان ملائي ڇڏيو. نيٺ 1528ع ۾ بابر بادشاهه جي پٽ عسڪريءَ حملو ڪري ملتان فتح ڪيو، ۽ ان علائقي مان ارغونن جي حڪومت جو خاتمو آندائين، ۽ هن علائقي کي دهليءَ جي حڪومت سان ملائي ڇڏيائين.

دهليءَ وارن سلطانن جي قبضي ۾ اچڻ کان پوءِ، ملتان صوبي جون سرحدون ديپالپور جي مشرقي سرحد کان وٺي، بکر جي اولهه واري حد ۽ جيسلمير تائين هيون. شهنشاهه اڪبر جي زماني ۾ ٺٽو به ملتان صوبي ۾ شامل ڪيو ويو، يعني سنڌ جو تخت گاهه وري ملتان ٿيو. انهيءَ ڪري ان جون سرحدون اولهه طرف ڪيچ مڪران تائين، اتر ۾ سورا پرڳڻي تائين ۽ ڏکڻ ۾ اجمير تائين هيون(1). ان کان پوءِ مغل سلطنت جا گورنر هت ايندا رهيا. ميان يار محمد ڪلهوڙي جي گورنريءَ تائين سنڌ تي مغلن جو قبضو هو. پوءِ ميان يار محمد ڪلهوڙي ئي 1700ع ۾ سنڌ جي آزاد حڪومت جو اعلان ڪيو.

جڏهن ميان نور محمد ڪلهوڙو حڪمران ٿيو تڏهن صادق آباد ڪارداري ۽ خانپور ڪارداريءَ جو حصو ميان نور محمد ڪلهوڙ فتح ڪري سنڌ سان ملائي ڇڏيو(1). ميان نور محمد ڪلهوڙي ديره اسماعيل خان جي هوتن سان به جنگيون ڪيون، ۽ ليهه (Leiah) سنڌ- ساگر دو – آبي کان چناب تائين هٿ ڪيائين(2). ميان نور محمد کان پوءِ ميان غلام شاهه، جسڪاڻين کي شڪست ڏيئي، 1769ع ۾ ديره غازي خان تائين ملڪ فتح ڪيو(3).

ملتان کان سواءِ اڳوڻي بهاولپور رياست به سنڌ جي حڪومت جو حصو رهي آهي(4). جڏهن سن (720هه) ۾ ملڪ غازي خان، سنڌ ۽ ملتان مان لشڪر گڏ ڪري، دهليءَ تي حملو ڪيو، تڏهن هن خسرو خان جي حڪومت جو خاتمو آندو، ۽ غياث الدين تغلق، شاهه جي لقب سان تخت تي ويٺو. ان وقت سومرن، هن جي غير حاضريءَ جو فائدو ورتو، ۽ آزاديءَ جو اعلان ڪيائون(5). پنجاب گزيٽيئر مطابق، سومري حاڪم همير جو تخت گاهه، ”پتڻ پور“ نالي شهر ۾ هو، جنهن جا ڦٽل دڙا ”پتڻ منارا“ جي نالي سان، صادق آباد ڪارداريءَ ۾ موجود آهن(6). هي دڙا رحيم يار خان کان پنج ميل اوڀر طرف هاڪڙا نديءَ جي ڪناري تي آهن.

محترم عبدالله ورياه لکي ٿو:

”ڏهين صدي عيسويءَ ۾ سومرن پتڻ کي نئين سر آباد ڪيو ۽ هڪ ڊگهو عرصو سندن گاديءَ جو هنڌ رهيو. سومرن جي بادشاهيءَ جو آخري حڪمران همير سومرو هو. هن جي حڪمراني برهمڻ آباد، اروڙ ۽ پتڻ تي به هئي، جنهن کان سمن، بادشاهي ڦري ۽ همير مارجي ويو. ان کان پوءِ جيڪي سومرا هتي رهندا هئا، اهي بلوچن جي قبيلي سان گڏجي ويا ۽ گورچاڻي سڏجڻ لڳا، جيڪي هينئر ديري غازي خان ضلعي جي هرند علائقي ۾ رهن ٿا“(1).

ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو:

”پتڻ مناري جا کنڊر ضلعي بهاولپور ۾ آهن، ۽ اهو شهر جنهن ۾ شاهي منارو هو سو هاڪڙي درياءَ جو مکيه پتڻ هو. اهو شهر سومرن جي حڪومت ۾ هو، ۽ اُتي سومرن جي گهراڻي مان هڪ حڪمران مستقل طور رهندو هو“(2).

ارغونن جي زماني ۾، شاهه حسين ارغون، بابر جي وزير خليفي نظام الدين جي ڌيءَ سان شادي ڪئي. بابر شاهه حسين کي ملتان تي  قبضي ڪرڻ جي دعوت ڏني. شاهه حسين پهرين اُچ تي قبضو ڪيو ۽ پوءِ ملتان تي قبضو ڪري، خواجه شمس الدين کي پنهنجو نائب مقرر ڪري، ٺٽي موٽي آيو(3).

پنجاب گزيٽيئر جو مؤلف لکي ٿو ته سنڌ جا ڪلهوڙا (عباسي) ٻن شاخن ۾ ورهائجي ويا. انهن مان جيڪي سنڌ جا حڪمران رهيا انهن پاڻ ڪلهوڙا سڏايو، ۽ اهي جيڪي دائود خان جو اولاد  هئا ۽ بهاولپور جي حڪومت جو پايو وڌو هئائون، تن پاڻ کي دائود پوٽا سڏايو.

دائود خان جا هڪ ٻئي پٺيان محمود خان، محمود خان اول، امير دائود خان دوم جاءِ نشين ٿيا. ڪلهوڙا ۽ دائود پوٽا دائود خان دوم جي زماني ۾ هڪ ٻئي کان هميشہ لاءِ الڳ ٿيا(1).

ميان نور محمد ڪلهوڙي شڪارپور مان صادق محمد خان کي هڪالي ڪڍيو ۽ هن جي پٺيان لشڪر موڪليائين. هو ديري غازي خان ضلعي ۾، بيت – ديبلي ڏانهن روانو ٿيو؛ اُتان پوءِ کيس اُچ جي بخاري ۽ گيلاني مخدومن دعوت ڏيئي گهرايو. هو بيت – ديبلي ڇڏي اُچ آيو(2).

1739ع ۾ نادر شاهه حملو ڪري سنڌ کي هيٺين سردارن ۾ ورهايو:

خدا يار خان عباسيءَ کي شاهه قلي خان جو لقب ڏيئي ٺٽو ۽ ٻيا محل ڏنائين.

امير صادق محمد خان کي شڪارپور پرڳڻو، لاڙڪاڻي، سيوستان، ڇتار، چودري ۽ دراوڙ جا علائقا ڏنائين، جيڪي هن وقت بهاولپور ۾ اچي وڃن ٿا. محبت خان کي بلوچستان سان لڳ، سنڌ جو الهنديون حصو ڏنائين(3).

نادر شاهه جي وڃڻ کان پوءِ خدا يار خان ڪلهوڙي شڪارپور تي ڏهين ربيع الاول 1159ع هه (1746ع) تي حملو ڪيو. هن معرڪي ۾ امير صادق خان مارجي ويو.

1761ع ميان غلام شاهه ڪلهوڙي بهاولپور تي حملو ڪيو ڇو ته اُتي جي نواب، ميان عطر خان (غلام شاهه جي ڀاءُ) کي پناهه ڏني هئي. غلام شاهه ڳڙهي اختيار خان تائين ڪاهي ويو، پر پوءِ واپس موٽي آيو(1).

1224هه (1809) ۾ فضل علي هالاڻي ۽ اسلام خان ڪيهراڻيءَ خيرپور جي مير سهراب خان کي ڀڙڪايو ته هو پنهنجا علائقا بهاولپور جي حاڪم کان واپس گهري. حيدرآباد جي مير غلام علي خان 1812ع ۾ نواب تي حملي ڪرڻ لاءِ خيرپور جي واليءَ کي فوج ڏني. هنن سبزل ڪوٽ ۽ ڀنگ ڀاڙه، جا پرڳڻا فتح ڪيا، اهڙيءَ طرح مير سهراب خان اوڀر طرف جيسلمير جي ريگستاني علائقي تائين ملڪ فتح ڪيو، پر پوءِ مير نصير خان ۽ نواب ولي محمد خان لغاريءَ ڌرين ۾ ٺاهه ڪرايو، جنهن موجب مير سهراب خان پنهنجو لشڪر واپس گهرايو، پر صاحبزاده رحيم يار خان يرغمال طور لشڪر سان گڏ موڪليو ويو(2).

1225هه (1810ع) ۾ مير سهراب خان بهاولپور جي سرحدن تي حملو ڪيو. 1226هه ۾ مير سهراب خان جي فوج ’صادق ورند بستي‘ (صادق آباد) جي ويجهو ’ڪوٽ ڀٽا‘ تي قبضو ڪيو. 1342ع ۾ سبزل ڪوٽ ۽ ڀنگ ڀاڙه جا پرڳڻا جيڪي 1808ع ۾ خيرپور جي حاڪم فتح ڪيا هئا، سي انگريزن ميرن کان فتح ڪيا ۽ سرچارلس نيپيئر اهي خطا بهاولپور جي نواب جي حوالي ڪيا(3).

ملتان جي هڪ عالم علامه عتيق فڪريءَ، ملتان شهر جي تاريخي احوال ۾ هڪ نئين بحث جو آغاز ڪيو آهي. هو لکي ٿو:

”اڪثر مورخن ۽ جاگرافيءَ جي ماهرن هن ڳالهه جي وضاحت ڪئي آهي ته سنڌ ۽ ملتان هڪ وسيع علائقي جو نالو آهي. اڄ جنهن شهر کي ملتان سڏيو وڃي ٿو ان جو قديم پراڻن ۾ نالو ”ڪيشپ پوري“ هو، جو غالباً ان زماني جي مشهور ”راجا هرڻيه ڪيشپو“(1) جي نالي سان سڃاتو ٿي ويو. ان کان پوءِ ”هرڻيه ڪيشپو“ جي مارجي وڃڻ کان پوءِ، ان جو پٽ ڀڳت پرهلاد سلطنت جو مالڪ بڻيو، تڏهن هن شهر جو نالو ”هلادپوري“ رکيو ويو. ڪن مؤرخن هن جو قديم نالو ”ڀاڳ پور“ لکيو آهي. ان کان پوءِ هن کي ”سامب پوره“ پڻ سڏيو ويو. پراڻن مان معلوم ٿو ٿئي ته ڪرشن اوتار جي پٽ سامب، جو جام ونتيءَ جي بدن مان پيدا ٿيو هو، سو پنج هزار سال اڳ هت آيو هو، ۽ هن شهر جو بنياد رکيو هئائين، ليڪن اها راءِ درست نه آهي- ڇو ته هي شهر اڳ ۾ ئي آباد هو، پر سامب جي اچڻ ڪري هن جو نالو ”سامب پوره“ رکيو ويو. ان کان اڳ هن کي ”مترون“ چوندا هئا. هن مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته هن شهر جو اصلي نالو ملتان يا ”مولسٿان نه هو“(2).

مولسٿان ڪنهن شهر جو نالو نه هو، بلڪ هڪ سر زمين جو نالو هو، جنهن جي حدن ۾ هڪ لک ڳوٺ شامل هئا، جنهن جون سرحدون هڪ طرف ڪشمور يعني مغربي ملتان ۽ ٻئي طرف اوڀر ۾ لاهور کان به اڳتي جالنڌر تائين ۽ ڏکڻ ۾ بيڪانير تائين هيون. ملتان کي اسماعيلي داعين جي اوائلي گنانن ۾ مولسٿان“ سڏيو ويو آهي.

هن سلسلي ۾ عتيق فڪري صاحب مولانا سليمان ندويءَ جو حوالو ڏيندي لکي ٿو:

”ملتان مان مراد هڪ شهر نه آهي، بلڪ سڄو صوبو آهي، جو ڪنهن زماني ۾ هڪ پوري رياست بلڪ سلطنت هو“(1).

پر سيد سليمان ندويءَ هن طرح لکيو آهي:

”عربن هن شهر (ملتان) تي پهرين صديءَ هجريءَ ۾ قبضو ڪيو. ان وقت کان وٺي محمود غزنويءَ جي زماني تائين هتي عربن جو قبضو هو. شروع ۾ سنڌ جي ٻين شهرن سان گڏ ملتان به دمشق جي اموي خاندان جي زير تسلط هو. ٽين صديءَ هجري ڌاري ملتان سنڌ کان الڳ، آزاد حڪومت جي حيثيت ۾ رهيو، ۽ هڪ مستقل حڪومت جي حيثيت ۾ خودمختيار رهيو.

هت ملتان مان مراد فقط شهر نه آهي پر پورو صوبو آهي جو ڪنهن زماني ۾ هڪ رياست بلڪ هڪ سلطنت هو. مصر جي وزير مهلبيءَ، چوٿين صديءَ هجريءَ ۾ لکيو آهي ته: اُن (ملتان) جون حدون وسيع هيون: اولهه ۾ مڪران، ڏکڻ ۾ منصوره (سنڌ) تائين هيون. اُن زماني ۾ هڪ لک ويهه هزار ڳوٺ هن سلطنت ۾ شامل هئا“(2).

سيد سليمان ندويءَ جي راءِ مان اهو ئي ثابت ٿو ٿئي، جيئن مٿي چچنامي جي حوالي سان بيان ڪيو ويو آهي، ته ملتان فقط هڪ شهر نه، بلڪ هڪ صوبو هو، جو سنڌ ملڪ جو هڪ حصو هو، هن نتيجي کي سيد صاحب جي هن راءِ مان مدد ملي ٿي. سيد صاحب ابن خردازبہ (250هه/ 864ع) جي ڪتاب، ”المسالڪ و الممالڪ“ مان حوالو ڏيندي لکي ٿو:

”اهل عرب بلوچستان کان وٺي گجرات تائين سڄي ملڪ کي سنڌ سمجهندا هئا، چناچہ انهيءَ سنڌ ملڪ ۾ جيڪي شهر اچي ٿي ويا سي هي هئا: ڪيڪان، پنبہ، مڪران، ميد، قنڌار، خزدار، قندابيل، ارمابيل، ديبل، کنڀات، ساوندري، ملتان ۽ ڀڙوچ“(1).

هن مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته ”ملتان قديم سنڌ ملڪ جو هڪ صوبو هو، جنهن جي گاديءَ جو هنڌ ملتان شهر هو. هن سلسلي ۾ مسعودي (303هه / 915ع) لکي ٿو:

”ملتان ۽ منصوره کان سواءِ سنڌ ۽ اُن جي آس پاس عربن جون ٻيون به ننڍيون رياستون هيون“(2).

ابن حوقل (331هه – 358هه/ 943ع – 968ع) جڏهن برصغير جي سفر تي آيو هو ۽ هن ملڪ جا نقشا تيار ڪيا هئائين، تڏهن هن سنڌ جو پڻ نقشو تيار ڪيو هو، جو غالباً سنڌ جو پهريون نقشو هو. هن گجرات کان وٺي سيستان تائين آبادين جا محل وقوع ڏنا آهن. هن ملتان کي سنڌ جو هڪ شهر ڏيکاريو آهي(3). اهڙيءَ طرح اصطخريءَ (340هه 951ع) پڻ ملتان کي سنڌ جو هڪ شهر بيان ڪيو آهي(4)ابن خردازبہ (211هه - 300هه / 826ع – 912ع) جنهن جو حوالو سيد سليمان ندويءَ ڏنو آهي، ان پنهنجي مذڪوره ڪتاب ۾ ملتان کي سنڌ جو هڪ شهر لکيو آهي(5). ساڳيءَ طرح البيرونيءَ، ڪتاب الهند ۾، ملتان کي سنڌ ۾ شمار ڪيو آهي. البيروني جي بيان مان ائين ٿو ثبوت ملي ته ملتان وارو خطو پڻ سنڌ ۾ شامل هو(1).

دراصل سمجهڻ هيئن کپي ته جيئن راءِ گهراڻي جي زماني ۾ ملتان وارو خطو، سنڌ جو هڪ صوبو هو، تيئن عربي حڪومت جي زماني ۾ به انتظام جي آسانيءَ لاءِ سنڌ ملڪ کي ٻن آزاد رياستن ۾ ورهايو ويو هو، جن مان هڪ ملتان رياست هئي، جنهن جو تخت گاهه ملتان هو، ۽ ٻي منصوره رياست هئي، جنهن جو تخت گاهه منصوره هو، پر ٻنهي رياستن جي مرڪزي سرڪار هڪ ئي هئي. هن سلسلي ۾ مسعودي (وفات 346هه / 957ع) لکي ٿو:

ملتان جي سرحد جو حڪمران قبيلو قريش جي هڪ شاخ اسامه بن لوي بن غالب جي خاندان سان تعلق رکندو هو. منصوره جو حاڪم به قريش قبيلي جي هڪ شاخ هبار بن اسود جي نسل مان هو.

”منصوره ۽ ملتان ٻنهي علائقن جا حاڪم قديم زماني کان موروثي طور حاڪم هليا ايندا آهن“(2).

عتيق فڪري، جنهن اها دعوي ڪئي هئي ته مولسٿان جون سرحدون قديم سنڌ ملڪ واريون هيون، پنهنجي راءِ تي ٻيهر غور ڪري لکي ٿو:

”هن مختصر بيان مان ملتان جي باري ۾ هيءَ ڳالهه واضح ٿي ته هي نالو قديم زماني ۾ هڪ وسيع علائقي تي رکيل هو. اهڙيءَ طرح سنڌ جي باري ۾ به گهڻيون ئي ڳالهيون مشهور آهن، ليڪن تحقيقي طور تي جيڪو نالو هن ڏانهن منسوب ڪيل آهي ۽ تاريخن ۾ جيڪو ڪجهه بيان ٿيل آهي، ان جو خلاصو هي آهي ته قديم ويدڪ زماني ۾ هن کي سنڌ جي نالي سان ياد ڪيو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته نديءَ کي سنڌو سڏيو ويندو هو. انهيءَ ڪري هن علائقي جو پڻ نالو سنڌ پئجي ويو، ۽ درياء سنڌ جي ٻيءَ ڀر جي ڏاکڻئين علائقي وارو ملڪ ۽ قدري مغربي علائقو سنڌ شمار ٿيندو هو، مگر هاڻ صورتحال ڪجهه ٻيءَ طرح آهي، ورنه ڪنهن زماني ۾ شڪارپور وغيره به ملتان ۾ شمار ٿيندا هئا، ۽ اڄ ڏينهن تائين بمبئيءَ ۾ شڪارپورين کي ملتاني چوندا آهن“(1)هن سڄي بحث مان نتيجو هي ٿو نڪري ته ملتان وارو علائقو سياسي طور راءِ گهراڻي جي حڪومت جي زماني کان وٺي ارغونن جي حڪومت ۾ 1528ع تائين، سنڌ جي حڪومت جي ماتحت رهيو آهي. انهيءَ ساري عرصي دوران پهرين اروڙ ۽ پوءِ عربن جي حڪومت ۾ ديبل، منصوره ۽ پوءِ ملتان گهڻو عرصو قديم سنڌ جي مرڪزي حڪومت جو تخت گاهه هو، پر ساڳئي وقت ملتان جو شهر ملتان صوبي جو مرڪزي شهر هو. هن بيان مان اهو به واضح ٿئي ٿو ته نو سؤ سالن واري عرصي دوران قديم سنڌ ۾ ملتان جي حيثيت هڪ صوبي جي  هئي. ملتان، ديبل، بکر ۽ سيوهڻ علمي، ادبي، ثقافتي ۽ واپاري شهر هئا. هنن شهرن ۾ وڏا وڏا ماهر، اديب، عالم، شاعر، فنڪار ۽ ڪاريگر رهندا هئا.

سياسي اثر ۽ سنڌ جي حاڪمن جي حڪومت سبب ڪيترائي سنڌي قبيلا لڏي هن طرف اچي آباد ٿيا. هن سلسلي ۾ پتڻ مناري جي آثارن تي تحقيق ڪندي محترم عبدالله ورياه کي ڪيترائي سنڌي قبيلا هن خطي ۾ آباد ٿيل نظر آيا ۽ مليا. ورياه صاحب لکي ٿو:

”بندور پتڻ کان ٽي ميل اولهه طرف آهي، جيڪو پتڻ جي بادشاهيءَ جو قيدخانو هو. ان جاءِ تي اڄ به هڪ بستي ’بندر‘ جي نالي سان سڏجي ٿي جنهن ۾ سماٽ قوم جي ورياه ذات جا ماڻهو رهن ٿا. بندور جي ڀرسان هڪ ٻي بستي ’ٽبي لاڙان‘ سڏجي ٿي، جنهن ۾ هڪ ذات ’لاڙ‘ نالي سڏجي ٿي، اهي ’ورياه‘ ۽ ’لاڙ‘ اصل سنڌ جي علائقي جا رهندڙ آهن ۽ اڄ تائين انهن کي ڄام جي لقب سان سڏيو وڃي ٿو. انهن جو تعلق اڄ به سندن ٻين ذات وارن سان آهي، جيڪي سنڌ جي اندرون علائقن ۾ رهن ٿا. سندن ريتون رسمون ۽ رهڻي ڪهڻي اڄ به سنڌي انداز جي آهي، سندن ٻوليءَ ۽ لباس تي علائقي جو اثر ٿيو آهي. پوري بهاولپور رياست ۾ اهڙيون گهڻيون ذاتيون رهن ٿيون، جن جو اصل نسل سنڌ جو آهي. اڄ به سندن لباس ۾ سنڌي جهلڪ واضح طور نظر اچي ٿي.ا نهن ۾ اجرڪ جو استعمال عام آهي. سندن شاديءَ جي رسمن ۾ اڄ به سنڌي ڳيچ ڳايا ويندا آهن. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ٿيو جو هن خطي  تي قديم زماني کان سنڌ جو اقتدار رهيو، ۽ سنڌي قبيلا اتي آباد ٿيندا ويا، جن مان ڪي ذاتيون پنهنجو پاڻ برقرار رکيو اچن، ۽ ڪي اتي جي قبيلن ۾ ضم ٿي ويون، پر سندن پراڻيون ذاتيون ۽ نالا اڄ به قائم آهن“(1).

اُن زماني ۾ ملتان مان مراد ”سنڌ“، ۽ ملتانيءَ مان ’سنڌي! ورتي ويندي هئي، يعني ملتان يا ملتاني معنيٰ سنڌ يا سنڌي هو. ملتان يا ملتانيءَ مان اهو تصور ٿئي ورتو ويو، جيئن اڄ ورتو ويندو آهي. ان وقت شيخ الاسلام جو فرزند شيخ صدرالدين ’سنڌيءَ‘ جي لقب سان سڃاتو ويندو هو(1).

(ج) مذهبي ناتا: ملتان واري ايراضي، ملتان ۽ اچ سان سنڌ جا روحاني رشتا پڻ رهيا آهن. قديم زماني ۾ ملتان ۾ سورج ديوتا جو وڏو مندر هوندو هو، انهيءَ ڪري ملتان کي مول اسٿان يعني سورج ديوتا جي جاءِ يعني آسٿان چيو ويندو هو(2). هت برصغير جي ڌار ڌار حصن کان لکن جي تعداد ۾ جاٽي ايندا هئا.

هي شهر (ملتان)  قديم سنڌ جو علمي، ادبي، روحاني مرڪز ۽ خاص قسم جي مشرقي ۽ اسلامي ثقافت جو علمبردار رهيو آهي. عربن جي ابتدائي دؤر کان وٺي ارغونن جي دؤر يعني سورهينءَ صديءَ تائين قديم سنڌ ۾ ڪئين اوليا، عالم ۽ فاضل پيدا ٿيا. ناصر الدين قباچه جي حڪومت جي زماني (602هه / 1205ع – 625هه / 1227ع) ۾، ملتان اسلامي تبليغ، ۽ سنڌ ملڪ ۾ علم دينيات جو وڏو مرڪز هو(3).

سومرن جي راڄ ۾ (ناصر الدين قباچه جو زمانو)، ملتان ۾ شيخ الاسلام شيخ بهاءُ الدين ذڪريا ملتانيءَ جي سن 578هه (1182ع) ۾ ولادت ٿي. هن ئي دؤر ۾ اسماعيلي داعي پير شمس سبزواري ملتانيءَ (1065ع / 560هه – 1176ع / 675هه) ۾ اسماعيلي عقيدي جو قديم سنڌ (اُچ ۽ ملتان)، گجرات ۽ ڪاٺياواڙ ۾ پرچار ڪيو. پير شمس کان پوءِ پير نصيرالدين، پير شهاب الدين ۽ پير صدرالدين، ملتان، اُچ ۽ آسپاس واريءَ ايراضيءَ ۾ رهي، اسماعيلي عقيدي جي تبليغ ڪئي. هنن بزرگن جي پرچار جو دائرو سنڌ جي لاڙ واري حصي کان سواءِ، اوڀر ۾ ڪڇ، گجرات، ڪاٺياواڙ ۽ بيڪانير، جئپور وغيره تائين ڦهليل هو. پير صدرالدين پنهنجي هڪ ڪلام ۾ملتان کي مولسٿان سڏيو آهي.

اسماعيلي ۽ غوثي بزرگن جي فيض ۽ برڪت سان ملتان روحاني علم ۽ فيض جو مرڪز بنجي ويو. وقت جا حڪمران سندن عقيدتمند هئا. اميرن ۽ سردارن کان سواءِ سڄيءَ قديم سنڌ ۾ هزارن جي تعداد ۾ ۽ عام ماڻهو به سندن پوئلڳ هئا. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو ملتان سنڌ جو نه فقط سياسي مرڪز يا دارالحڪومت هو، پر هي شهر سنڌ جو روحاني مرڪز پڻ بنجي ويو. شيخ الاسلام غوث بهاءُ الحق جي حياتيءَ ۾ سندن حضور ۾، يا سندن وفات (661 هه/1262ع) کان پوءِ سندن عرس مبارڪ جي موقعي تي لکن جي تعداد ۾ سندن مريد، پوئلڳ ۽ خادم سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ڪهي، ڪي اٺن تي ته ڪي پيرين پنڌ نعرا هڻندا، ضربون لڳائيندا، زيارت جي شرف حاصل ڪرڻ لاءِ ملتان پهچندا هئا. ست سئو سالن کان به وڌيڪ عرصي گذرڻ جي باوجود اڄ به اهو دستور قائم آهي. اڄ به ملتان لکن جي تعداد ۾ سنڌين لاءِ روحاني فيض جو مرڪز آهي. اڄ به هر روز، هر هفتي، هر مهيني ۽ عرس جي موقعي تي هر سال زيارت ۽ فيض لاءِ سنڌ مان قافلن جا قافلا، ٻچن ٻآرن سميت ملتان ڏانهن ويندي ڏسبا آهن، ۽ غوث پاڪ جي درگاهه جي ديدار لاءِ يا سجاده نشين وٽ دعائن پنڻ لاءِ ويندا آهن. اهڙن سڀني پانڌيئڙن يا جاٽين کي سنڌ ۾ ’ملتاني فقير‘، يا ’ملتاني جاٽي‘ سڏيندا آهن.

اهو ئي سبب آهي جو ملتان شهر يا ان جي آس پاس واري ايراضيءَ ۾ سنڌي زبان جو اثر پراڻي زماني کان قائم رهيو آهي. انهيءَ ڪري ئي عرب سياح اصطخريءَ (951ع) ۾ لکيو آهي ته:

”ملتان هڪ وڏو شهر آهي. ملتان جا اڪٿر ماڻهو فارسي ۽ سنڌي ڳالهائين ٿا، ۽ انهن سان گڏ منصوره جي رهاڪن وانگر عربي پڻ ڳالهائيندا آهن.(1) .

هن شهر (ملتان) ۽ هن ايراضيءَ ۾ سنڌي زبان جي اثر جو هڪ وڌيڪ ثبوت هي به آهي ته غوث بهاءُ الحق بزرگ جي درگاهه جو سجاده نشين قبليٰ مخدوم سجاد حسين قريشي سنڌ کان آيل پنهنجن مريدن سان سنڌي زبان ۾ به ڳالهائيندا آهن.(2)

شيخ الاسلام جي درگاهه کان سواءِ اُچ ۽ بهاولپور ۾ پڻ ڪي درگاهون آهن، جتي سنڌ مان هر سال لکن جي تعداد ۾ ماڻهو ويندا رهيا آهن. اهڙيءَ طرح ملتان، اُچ ۽ انهيءَ ايراضيءَ مان ڪي بزرگ لڏي سنڌ ۾ اچي رهيا.

هن بيان مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته ملتان سياسي طرح ته موجوده سنڌ صوبي کان هن وقت ٻاهر آهي، پر سماجي، ثقافتي ۽ روحاني رشتن جي ڪري ملتان ۽ سنڌ ۾ اڃا به ڳنڍيل آهن.

(د) علمي ۽ ادبي ناتا: سنڌ جي سرزمين هر دؤر ۾ علم ادب جي درس ۽ تدريس جو مرڪز رهي آهي. عرب سياحن جي سفرنامن مان واضح ٿو ٿئي ته سنڌ ۾ عرب حڪومت جي ابتدائي دؤر ۾، يعني سنڌ ۾ اسلام جي اچڻ واري زماني ۾ علم ادب جو چرچو هو. عرب سياحن سنڌ جي عالمن کي علم نجوم، علم منطق، علم رياضي، علم طب ۽ فلسفي جي علمن ۾ ماهر ڏٺو. هن سلسلي ۾ جاحظ (864ع)، يعقوي (900ع)، بشاري مقدسي (950ع)، قاضي صاعد اندلسي ۽ اصطخطريءَ جا بيان دليل طور پيش ڪري سگهجن ٿا.

عربي دؤر حڪومت ۾ سنڌ ۾ ڪيترائي عالم، فاضل، مؤرخ، محدث، اديب ۽ شاعر پيدا ٿيا. غازي محمد بن قاسم جي فتح کان پوءِ ديبل جو شهر ٿوريءَ مدت اندر علمي ۽ ادبي مرڪز بنجي ويو. اهو اثر جيئن پوءِ تيئن وڌندو ويو. ناصر الدين قباچه جي حڪومت وارو زمانو ادب نوازيءَ جو زمانو هو. نه فقط سنڌ جي لاڙ واري حصي ۾ علمي ۽ ادبي شوق وڌيو، پر بالائي سنڌ ۾ ديني تعليم جا مدرسا کليا، قرآن ۽ حديث جي تعليم جو پرچار ڪيو ويو.

ناصرالدين قباچه جي حڪومت جي زماني ۾ اسلام جي مبلغن، ٻڌمت جي پرچارين وانگر، سنڌ جي نو مسلم مريدن کي اسلام جا اصول سندن مقامي زبانن ۽ لهجن ۾ سمجهايا. انهيءَ ڏس ۾ اسماعيلي فرقي جي داعين وڏو ڪم ڪيو. انهن اسلام جا اصول منظوم ڪلام جي صورت ۾ بيان ڪيا. انهيءَ منظوم ڪلام کي هنن ”گنان“ سڏيو. پير شمس ملتاني پير شهاب الدين ۽ کانئن پوءِ پير صدرالدين، پير حسن ڪبير الدين، پير تاج الدين ۽ پير امام شاهه، ملتان، اُچ، سنڌ ۾ ڪوٽڙي الهه رکيو شاهه، شاهبندر، ٺٽي، جوڻ، فتح باغ، ڍنڍي، ڪڇ، ڪاٺياواڙ، گجرات ۽ بيڪانير، جوڌپور ۽ ٻين هنڌن جي نو مسلم مريدن لاءِ سرائڪي (ملتاني، اُچڪي ۽ بهاولپوري)، ڪڇي ۽ لاڙي لهجن توڙي گجراتي ۽ هندي زبانن ۾ ”گنان“ چيا، انهيءَ لاءِ ته جيئن هو پنهنجي نو مسلم مريدن کي سندن ٻولين ۾ اسلام جو مفهوم آسانيءَ سان سمجهائي سگهن. هنن نه فقط منظوم ڪلام جوڙيو، پر مقامي ٻولين ۾ مسجع ۽ مقفيٰ نثر جي ننڍن ننڍن جملن ۾ دعائون پڻ ترجمو ڪيائون، انهيءَ لاءِ ته سندن نو مسلم مريد اهي آسانيءَ سان ياد ڪري سگهن. انهن داعين پاڻ تي مقامي نالا رکيا ۽ مقامي ماڻهن جهڙو لباس پائڻ لڳا. انهيءَ ڪري هنن جي پهچ عوام تائين ٿي ويئي، ۽ کين تبليغ ڪرڻ ۾ گهڻي آساني ٿي ۽ هزارن جي تعداد ۾ بهاولپوري، ملتاني، اُچي، لاڙي، ڪڇي، گجراتي ۽ ڪاٺياواڙي ماڻهو سندن پرچار هيٺ مسلمان ٿيا.

ناصر الدين قباچه جي حڪومت جي زماني ۾ سنڌ ۾ علم ادب جي ترقيءَ جو دؤر هو(1). هن جي 22 سالن جي حڪومت جي زماني ۾ اُچ، ملتان، بکر، سيوهڻ ۽ ديبل علم ادب جا مرڪز هئا. انهن شهرن ۾ مدرسا کليا. هن دؤر ۾ ترڪستان، عراق، خراسان، افغانستان ۽ ايران کان عالمن ۽ فاضلن جي اچڻ ڪري علم ادب جي محفل گرم رهي.

هي دؤر شيخ الاسلام شيخ بهاءُ الدين ذڪريا ملتانيءَ جو دؤر هو. هن دؤر ۾ سنڌ جا محدث، فقيہ، عالم ۽ فاضل نه صرف برصغير ۾ مشهور هئا پر پوري اسلامي دنيا ۾ سندن شهرت هئي. انهيءَ ڪري انهن پري پري وارن مسلم ملڪن کان اچي سنڌ کي پنهنجي فيض سان نوازيو.

هن دؤر ۾ اُچ ۽ ملتان سنڌ جا تخت گاهه هئا. اهي ٻئي شهر (اُچ ۽ ملتان) توڙي بکر، سيوهڻ ۽ ديبل اسلامي علوم، فنون ۽ ادبيات جا گهوارا هئا. انهيءَ کان سواءِ سهروردي بزرگن جي فيض ڪري، انهن شهرن کي مرڪزي ۽ روحاني حيثيت پڻ ملي. ناصر الدين قباچه جو وزيراعظم عين الملڪ خود به هڪ وڏو عالم هو. هن جي ادب نوازيءَ جي ڪري اُچ ۽ ملتان ۾ علمي ادبي محفلن ۾ رونق وڌي. عين الملڪ، مولانا قطب الدين ڪاشانيءَ  لاءِ ملتان ۾ هڪ وڏو مدرسو قائم ڪيو.

هن دؤر ۾ اُچ ۽ ملتان کان سواءِ بکر به هڪ وڏو علمي ۽ ادبي مرڪز هو. اهڙيءَ طرح سيوهڻ ۾ علم ادب جو چرچو عام هو. هن دؤر ۾ سنڌ جون بهترين ۽ بنيادي تاريخون لکيون ويون. علي بن حامد بن ابوبڪر ڪوفيءَ عربي زبان ۾ ’منهاج المسالڪ‘ نالي سنڌ جي تاريخ سن 613هه / 1216ع ۾ لکي، سنڌ جي هيءَ پهرين بنيادي، سياسي ۽ اسلامي تاريخ آهي، جنهن کي فارسي زبان ۾ ترجمو ڪري، ان جو نالو ’چچنامو‘ رکيو ويو.

بهرحال هن بيان مان نتيجو هي ٿو نڪري ته اُچ ۽ ملتان سنڌ جي تختگاهه رهڻ ڪري، سنڌ ۾ علم ادب جا مرڪز هئا، جتي سنڌ جي ڌار ڌار حصن کان توڙي برصغير کان وڏا وڏا عالم ۽ فاضل لڏي اچي رهيا.

(هه) سرائڪي لفظ جي معنيٰ ۽ مفهوم: سرائڪي لفظ جي معنيٰ ۽ مفهوم جي باري ۾ عجيب و غريب رايا قائم ڪيا ويا آهن. هن زبان کي مختلف دؤرن ۾ خطي وار يا ايراضي جي نالي پٺيان ڌار ڌار نالا ڏنا ويا آهن. ملتان وارن هن زبان کي ملتاني ٻولي سڏيو آهي. بهاولپور وارا هن زبان کي بهاولپوري رياستي سڏيندا آهن، ته ميانواليءَ وارا هن کي ميانوالي ڪوٺيندا آهن. ظامي صاحب 1962ع ۾ هن زبان کي بهاولپوري- ملتاني گڏيل نالي سان متعارف ڪرايو. اهڙيءَ طرح هن وقت تائين هن زبان کي ڌار ڌار نالن سان سڃاتو ويو آهي. سيد نور علي ضامن حسيني پنهنجي ڪتاب ’معارف سرائڪيءَ ۾ هن سلسلي ۾ لکي ٿو:

هن ٻوليءَ جا مختلف نالا آهن. شمال مغربي سرحدي صوبي وارا هن کي ’هندڪو‘ چون ٿا. ملتان وارا هن کي ملتاني چوندا آهن. بهاولپور وارن هن جو نالو بهاولپوري رکيو آهي. ملتان ۽ بهاولپور وارا هن جا اصلي قديم تاريخي ۽ جاگرافيائي وارث هئا. بلوچستان ۾ هن ٻوليءَ کي جتڪي چوندا آهن، مگر سنڌ وارن هن کي صحيح نالو ڏنو، جو تاريخي، علائقائي وحدت جو عڪس به هو(1). فقط سنڌ ۾ ئي هن زبان کي سرائڪي زبان جي نالي سان سڏيو ويو، ۽ اڄ تائين ساڳئي نالي سان سڏيو ويندو آهي.

هن زبان جو سرائڪي زبان نالو سڀ کان پهرين سنڌ ۾ استعمال ٿيڻ لڳو. ان کان پوءِ، بهاولپور، ملتان ۽ ديره جات ۾ هرڪو هن زبان کي مجموعي طور سرائڪي زبان سڏڻ لڳو، ۽ بهاولپور، ملتان ۽ ٻين سرائڪي ڳالهائيندڙ شهرن ۾ سرائڪي زبان جون انجمنون قائم ڪيون ويون ته جيئن هن زبان جي الڳ حيثيت مڃرائي سگهجي. هن دعوا جو وڏي ۾ وڏو دليل هي آهي ته ظامي صاحب جنهن، 1970ع ۾ ’سرائڪي زبان کا ارتقا‘ نالي ڪتاب لکيو هو، تنهن 1962ع ۾ ’بهاولپوري – ملتاني زبان و ادب‘ جي عنوان سان ڪتاب لکي هن زبان کي بهاولپوري – ملتاني زبان سڏيو آهي(2). هو لکي ٿو ته سنڌ ۾ بهاولپوري – ملتانيءَ کي ’سرائڪي‘ زبان چوندا آهن(3)

شروع ۾ عرض ڪيو ويو آهي ته هن زبان جي بڻ بنياد جي باري ۾ ماهرن ڌار ڌار رايا ڏنا آهن. پنجابي زبان جا ماهر هن زبان کي پنجابي زبان جو لهجو يا شاخ ڪوٺين ٿا، سنڌ وارا هن زبان کي قديم سنڌ جي، اُترئين حصي جو لهجو (اتريون لهجو) يا شاخ قرار ڏين ٿا. ظامي صاحب جنهن، 1970ع ۾ هن زبان جي هڪ الڳ ۽ خودمختار زبان هجڻ جي دعوا ڪئي هئي، ۽ جنهن جي راءِ موجب پنجابي، ڪشميري، پشتو، گجراتي ۽ سنڌي وغيره هن زبان (ملتاني) جون شاخون يا لهجا آهن، تنهن 1962ع ۾ هن زبان کي بهاولپوري – ملتانيءَ جي نالي سان سڏيو هو. هن پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو هو:

”ملتانيءَ کي لساني قرابت ۽ اشتراڪ جي سبب ڪري سنڌي زبان سان گهرو تعلق آهي“(1).

ظامي صاحب اڳتي صوتي، صرفي ۽ نحوي سٽائن جي ڀيٽ ڪرڻ کان پوءِ لکي ٿو:

”بهاولپوري – ملتانيءَ جو قديم زماني ۾ سنڌي زبان سان اصولي اشتراڪ ۽ تعلق رهيو آهي ۽ اهو تعلق ۽ اشتراڪ اڃا تائين قائم آهي. اهو پڻ ظاهر آهي ته بهاولپوري – ملتانيءَ جو جيڪو تعلق سنڌيءَ سان آهي اهو پنجابيءَ سان نه آهي“(2).

علامه عتيق فڪري لکي ٿو:

”هن زبان (ملتاني) کي پنجابيءَ جي شاخ قرار ڏيڻ ڪيتري قدر قابل تحسين آهي، جڏهن ته لفظ پنجاب ڪلهه جي پيداوار آهي، ۽ ملتان جو نالو، حدود اربع ۽ انهي حدود اربع ۾ اها ٻولي هزارين سال اڳ ڳالهائي ويندي هئي.“(3)

هن سلسلي ۾ منشي عبدالرحمان سرائڪي ۽ ملتانيءَ کي ٻه ڌار ڌار زبانون سمجهي ٿو، هو لکي ٿو:

”ملتاني ۽ سنڌي ٻئي هڪ ئي ملڪ جون ٻه زبانون آهن. جهڙيءَ طرح سنسڪرت برهمڻ جي زبان هئي ۽ پراڪرت عوام جي ٻولي هئي، اهڙيءَ طرح سرائڪي سنڌ جي سردارن جي زبان هئي. هيءَ زبان، سنڌي زبان جي هڪ خالص ترين شڪل هئي، ۽ ڏکڻ سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي. عوام جي زبان ملتاني هئي، جا سنڌ جي اردو ۽ معليٰ جي حيثيت رکندي هئي، ۽ اتر سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي. هيءَ سرائڪي زبان کان بلڪل الڳ، پنهنجي ليکي هڪ مستقل زبان هئي.

110هه (728ع) ۾ جڏهن سنڌ، ملتان کان الڳ صوبو ٿيو، تڏهن ملتاني زبان به سرائڪيءَ کان الڳ ٿي، پنهنجي سر ترقي ڪرڻ لڳي. اهڙيءَ طرح ملتانيءَ کي سرائڪي کان الڳ ٿيندديي، تقريباً تيرهن سؤ سال گذري چڪا آهن، ۽ انهن جي وچ ۾ ڪا به رشتيداري باقي نه رهي آهي“(1).

هو اڳتي هلي لکي ٿو:

”ملتاني زبان پنهنجي معمولي ردوبدل کان سواءِ پنهنجي ابتدائي زماني ۾ بحره عرب جي ساحل کان وٺي، راجپوتانا جي ريگستان جي آخري ڪناري تائين ڳالهائي ۽ سمجهي ويندي آهي. پاڪستان ۾ هيءَ زبان سڀ کان وڏي ايراضيءَ ۾ يعني هڪ لک چورس ميلن جي علائقي ۾ اٽڪل پنج لک ماڻهو ڳالهائين ٿا. هيءَ زبان ديري غازي خان، ميانوالي، جهنگ، ساهيوال، ملتان، بهاولپور، بهاول ننگر، احمد پور شرقيه، خيرپور ۽ بلوچستان ۾ ڳالهائي ويندي آهي.

قديم تحريرن ۾ ملتانيءَ جو لفظ سڀ کان اول، زبان جي معنيٰ ۾، آئينه اڪبريءَ ۾ استعمال ٿيو، جنهن ۾ پنجاب جي زبان ملتاني ڄاڻائي ويئي آهي، ڇو ته قديم زماني ۾ پنجاب، ملتان جو هڪ حصو هو، ۽ جنهنجي زبان ملتاني زبان جي شاخ هئي“(1)

”جيستائين سنڌ جو تعلق آهي، خود اهل – سنڌ ملتاني زبان کي سرائڪي زبان سڏيندا آهن، جنهن جي معنيٰ سردارن جي زبان، يعني شاهي زبان، گويا ملتاني زبان سنڌ جي اردوءِ معليٰ آهي“(2).

منشي عبدالرحمان جي مٿي ڏنل طويل راءِ ۾ يڪسانيت گهٽ ۽ تضاد گهڻو آهي، نه فقط ايترو پر سرائڪي زبان جي ٻنهي ماهرن يعني منشي عبدالرحمان ۽ محمد بشير احمد ”ظامي“ بهاولپوري جي راءِ ۾ به اختلاف آهي. في الحال منشي صاحب جي راءِ مان ڪڍيل نتيجا نظر مان ڪڍڻ ضروري آهن. هن صاحب جي راءِ مان هي نتيجا ٿا نڪرن:

ملتاني ۽ سنڌي ٻئي هڪ ئي ملڪ جون ٻه زبانون آهن.

سرائڪي سنڌ جي سردارن جي زبان هئي. هيءَ، سنڌي زبان جي هڪ خالص ترين شڪل هئي، ۽ ڏکڻ سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي، پر ملتاني اُن جي برعڪس عوام جي زبان هئي، جا اردوءِ معليٰ جي حيثيت رکندي هئي، ۽ جا اتر سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي.

ملتاني زبان سرائڪيءَ کان الڳ، يعني پنهنجي ليکي هڪ مستقبل زبان آهي.

جڏهن سنڌ، ملتان کان 110هه (728ع) ۾ الڳ صوبي جي صورت ورتي، تڏهن ملتاني زبان، سرائڪي زبان کان الڳ ٿي، پنهنجي سر ترقي ڪرڻ لڳي.

ملتاني زبان بحره عرب کان وٺي راجپوتانا جي ريگستان جي آخري ڪناري تائين ڳالهائي ۽ سمجهي ويندي آهي.

پنجاب جي زبان ملتاني آهي ڇو ته پنجاب، ملتان جي ماتحت رهيو آهي، انهيءَ ڪري پنجابي زبان ملتاني زبان جي شاخ آهي.

سنڌ جا ماڻهو ملتاني زبان کي سرائڪي زبان سڏين ٿا، جنهن جي معنيٰ آهي سردارن ۽ حاڪمن جي زبان. انهيءَ ڪري لفظ سرائڪي، ملتاني زبان جو نعم البدل بنجي ويو.

هن زبان جي شروعات تڏهن کان ٿي جڏهن عرب مسلمان سنڌ مان لنگهندا، ملتان تائين پهتا، اُتان ئي هن زبان جو بنياد پيو.

منشي صاحب هڪ طرف ملتاني زبان کي عوام جي زبان ٿو ڪوٺي، ۽ اُن کي اردوءِ معليٰ ٿو سڏي، ته ٻئي طرف ان کي سردارن جي زبان ٿو مڃي ۽ مطلب اهو ئي ساڳيو يعني ’اردوءِ معليٰ‘ ٿو ڪڍي.ساڳئي وقت سرائڪيءَ کي به سردارن جي زبان ٿو سڏي. منشي صاحب ائين به ٿو لکي ته اُتر سنڌ ۾ ملتاني زبان ڳالهائي ويندي هئي ۽ ڏکڻ سنڌ ۾ سنڌيءَ جي خالص ترين شڪل، سرائڪي ڳالهائي ويندي هئي، جنهن کي هو سردارن جي ٻولي ٿو چوي: گويا هو اهو قبول ٿو ڪري ته ملتاني ۽ سرائڪي هڪ ئي زبان هئي، جا سردارن جي زبان هئي، ۽ نه ڪه عام ماڻهن جي زبان. منشي صاحب اهو پڻ لکيو آهي ته جڏهن سنڌ جي حڪومت کي ورهائي ملتان ۽ سنڌ ٻه صوبا ٺاهيا ويا، تڏهن ملتاني زبان سرائڪي زبان کان الڳ ٿي، پنهنجي سر ترقي ڪرڻ لڳي، يعني ته ملتاني هڪ ڌار زبان هئي ۽ سرائڪي ٻي ڌار زبان هئي. هت منشي صاحب جي، سرائڪيءَ مان مراد اها زبان آهي جا ملتان صوبي جي الڳ ٿيڻ کان پوءِ سنڌ جي باقي حصي ۾ مروج هئي جيڪڏهن منشي صاحب جي اها راءِ درست ڪري وٺجي ته پوءِ ميانوالي، ديري والي، رياستي (بهالپوري) وغيره خطن جي ٻولين کي ڪهڙي ٻوليءَ سان ملائجي؟ بهرحال منشي صاهب جي اها دعوا ته: ”ملتاني زبان سڄيءَ سنڌ جي عوام جي ٻولي هئي ۽ سرائڪي ڏکڻ سنڌ جي سردارن جي زبان هئي“، تسليم نٿي ڪري سگهجي.

تاريخن مان معلوم ٿو ٿئي ته آرين جي حڪومت جي زماني کان وٺي ويندي ناصر الدين قباچه جي زماني تائين، ۽ پوءِ ارغونن جي سنڌ تي راڄ واري عرصي ۾ يعني 1528ع تائين ملتان شهر توڙي آس پاس واري وڏي ايراضيءَ تي سنڌ جو سياسي، سماجي، تهذيبي، تمدني ۽ علمي غلبو رهيو آهي. ملتان جي پنهنجي انفرادي سياسي يا سماجي حيثيت ڪانه هئي، پر هن سڄي ايراضيءَ جو سياسي، سماجي، ثقافتي ۽ اقتصادي مرڪز هو. اروڙ کان پوءِ منصوره کي اها سعادت ملي. ناصرالدين قباچه جي زماني ۾ سنڌ جو تخت گاهه اُچ رهيو، ۽ پوءِ ملتان تائين تخت گاهه رهيو. نيٺ سنڌ ملڪ کي ناصر الدين محمود ٻن صوبن ۾ ورهايو.

منشي صاحب جي هيءَ راءِ ته: ”بحره عرب تائين ملتاني زبان ڦهليل هئي“، به هڪ ظني راءِ آهي، ڇو ته سنڌ جي حڪومت ان زماني ۾ ديبل کان وٺي ڪشمير تائين، ۽ مڪران کان وٺي سورت بندر تائين ڦهليل هئي، ايڏيءَ عظيم ۽ وسيع حڪومت ۾ هڪ زبان، ۽ ان جي هڪ يعني ساڳئي لهجي جو استعمال ۾ هجڻ، لسانيات جي اصولن ۽ لسانيات جاگرافيءَ جي قانونن موجب قبول ڪري نٿو سگهجي، پر ايترو ضرور قبول ڪري سگهجي ٿو ته عظيم ۽ قديم سنڌ ۾ ڪا اهڙي زبان ضرور مروج هوندي، جنهنجو نالو هڪ ٿي سگهي ٿو، پر ملڪ جي جاگرافيائي حالتن ۽ طبعي بناوتن موجب ان زبان جا ڌار ڌار لهجا هوندا. جنهنجو اروڙ کان مٿي هڪ لهجو هوندو، ڪشمير ۾ ٻيو لهجو هوندو. اروڙ کان هيٺ ٽيون لهجو هوندو، اهڙيءَ طرح ڪڇ، لس ٻيلي، جهالاوان، کيتران ۽ ميانوالي وغيره ۾ ان جا ڌار ڌار لهجا هوندا، جن تي خطي وار الڳ الڳ نالا هوندا.

انهيءَ اصول موجب عظيم سنڌ جي زبان جو ڌار ڌار لهجن ۾ ورهائجي وڃڻ فطرتي طور، جاگرافيائي حالتن ۽ لسانيات جي اصولن موجب، هڪ لازمي امر هو، ۽ اهو به ناممڪن هو ته جيڪو لهجو ديبل جا ماڻهو ڳالهائيندا هوندا، اهوئي لهجو ملتان يا بهاولپور وارا ماڻهو پڻ ڳائيندا هوندا: انهيءَ ڪري بقول ڀيرو مل: ”ٻارهين ڪوهين ٻولي ٻي“(1). واري اصول موجب ٻوليءَ جي لهجن، لهجن جي اندر محاورن، ۽ محاورن اندر روزمره جي لفظن، اُچارن، اصطلاحن، پهاڪن ۽ چوڻين وغيره ۾ هر خطي جي حالت پٽاندر ڦيرڦار هجڻ ضروري هو. لسانيات جا ماهر ۽ شاگردن ڄاڻن ٿا ته هڪ ئي شهر اندر هڪ پاڙي کان ٻئي پاڙي جي روزمره واريءَ ٻوليءَ ۾ به فرق هوندو آهي. نه فقط ايترو پر ٻن ڀائرن جي اُچار ۽ جهيل ۾ پڻ فرق هوندو آهي. اڃا به اڳتي هيءَ دعوا به ڪئي ويئي آهي ته ساڳيو ماڻهو، ساڳيو جملو ٻئي دفعي ڳالهائڻ يا اُچارڻ سان ساڳئي نموني ڳالهائي نه سگهندو آهي. انهيءَ اصول تحت قديم سنڌ ملڪ جي زبان جو، مختلف خطن ۾ ڌار ڌار نموني ڳالهائجڻ، خطي وار نالن موجب سڃاڻجڻ، ضروري هو. انهيءَ فرق کي Isoglossis لهجن، محاورن ۽ روزمره ۾ تقسيم ڪري اهي نالا ڏنا آهن.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ