|
سنڌ
جي تاريخ جو حصو
دلور جا دڙا / منصوره / برهمڻ
آباد
.
بابر سومرو
هي قديم آثار پنهنجي وڏي تاريخي حيثيت رکن ٿا ۽
اٽڪل چئن ميلن ۾ پکڙيل آهن. هي قديم آثار سنجهوري
تعلقي جي ديهه ٻائيتاليهه ۾ ٽنڊو آدم جهول روڊ تي،
ٽنڊو آدم کان اٽڪل پندرهن ڪلوميٽر اوڀر جمڙائو
واهه جي کاٻي ڪپ تي موجود آهن.
اسان جي مانوارن محققن ۽ اديبن هنن آثارن تي ڪافي
تحقيقي مقالا لکيا آهن، پر اڃا تائين هيءَ تحقيق
طلب ڳالهه آهي ته هي قديم آثار منصوره جا آهن،
برهمڻ آباد جا آهن يا دلواري جي نگريءَ جا آهن.
خير! هي منهنجو مسئلو نه آهي. آثار قديمه وارو
کاتو ڪافي عرصي کان هن تي کوٽائي ڪرائي رهيو آهي ۽
رپورٽون به شايع ٿيون آهن ۽ محقق به پنهنجون
تحقيقون ڪري رهيا آهن. مون ڪافي عرصي کان پئي
سوچيو ته ڇو نه مان پنهنجي انهيءَ مانوارن محققن
جي سهولت لاءِ ڪوشش ڪري هن موضوع تي انگريزي،اردو،
سنڌي، عربي ۽ فارسي ڪتابن ۾ ڇپيل مواد جي هڪ مڪمل
فهرست شايع ڪريان.
هن سلسلي ۾ اسان جي محترم ايم. ايڇ. پنهور ”سورس
مٽيريل آن سنڌ“
Source Material on Sindh
۽
Chronological Dictionary of Sindh
۾ گهڻي ڪجهه معلومات ڏني آهي ۽ منهنجي ڪوشش به هن
سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي.
(الف) سنڌي ماخذ
(1) ”سنڌي ٻوليءَ جي
تاريخ“ ڀيرو مل مهرچند آڏواڻي
(2) ”چچ نامو“ سنڌي
(3) ”قديم سنڌ ۽ ان جا ماڻهو“ مرزا
قليچ بيگ
(4) ”ٻيلاين جا ٻول“
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
(5) ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“ پير
حسام الدين راشدي
(6) ”جنت
السنڌ“ مولائي
شيدائي
(7) ”تاريخ
سنڌ“
نور محمد نظاماڻي
(8) ”سنڌ جي اقتصادي تاريخ“ ڊاڪٽر
ايس - پي ڇٻلاڻي
ترجمو: سراج الحق
(9) ”پراچين سنڌ جو
اتهاس“ دوارڪا پرشاد شرما
(10) ”سنڌ جي جهلڪ“
موتي رام
(11) ”سومرن جو
دور“ ڊاڪٽر نبي بخش
خان بلوچ
(12) ”تاريخ تمدن
سنڌ“ مولائي شيدائي
(ب) ترجما
(1) ”نئينءَ مصر جا پراڻا ورق“
(2) ”سنڌ ۽
بلوچستان جو سير سفر“ ليفٽيننٽ هينري
پاٽينجر
(3) ”سنڌ جي
درٻار“
جيمس برنس
(4) ”سنڌ ۽
سنڌو ماٿر ۾ وسندڙ قومون“ رچرڊ برٽن
(5) ”چچ نامو“
(6) ”تاريخ معصومي“
(7) ”تحفـﺔ الڪرام“
(ج) سنڌي رسالا
(1) ”سنڌ عرب مورخن ۽ ڊاڪٽر ميمڻ
عبدالمجيد سنڌي
سياحن جي نظر ۾“
مهراڻ/جلد 29/ نمبر1، 2/1980ع
(2) ”المنصوره / برهمڻ آباد“
مير حاجي محمد
بخش خان ٽالپر
مهراڻ/جلد 27/ نمبر2، 3/1978ع
(3) ”سنڌ مغربي ليکڪن ۽ ڊاڪٽر ميمڻ
عبدالمجيد سنڌي
سياحن جي نظر ۾“
مهراڻ/جلد 28/ نمبر3، 4/1989ع
(4) ”سنڌ جا قديم آثار“ از
هينري ڪوزنس/غلام محمد لاکو
مهراڻ/جلد 31/ نمبر1، 2/1982ع
(5) ”سنڌ جي تاريخ جا قديم ماخذ“ قريشي حامد
علي خانائي
نئين زندگي / ڊسمبر 1980ع
(6) ”سنڌ
جا
ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ
نئين زندگي جون – جولاءِ 1960ع
(7) ”سنڌ جا قديم تخت گاهه“ ڊاڪٽر
ممتاز پٺاڻ
نئين زندگي / جون – جولاءِ 1970ع
(8) ”هباري
خاندان“
مراد علي مرزا
نئين زندگي / جون – جولاءِ 1970ع
(9) ”سنڌ جا وڃايل
بندرگاهه“
شمس الدين قريشي
نئين زندگي / جون – جولاءِ 1970ع
(10) ”سنڌ جي تاريخ جا ماخذ“
پير
حسام الدين راشدي
مهراڻ / سيارو /1955ع
(11)
”سنڌو“
احمد بشير
(12) ”سنڌ جي اقتصادي تاريخ“
(پهرين قسط) ڊاڪٽر س- پ ڇٻلاڻي
مهراڻ / اونهارو / 1955ع
(13) ”سنڌ جي اقتصادي تاريخ“
(ٻي قسط) ڊاڪٽر س- پ ڇٻلاڻي
مهراڻ / نمبر 1/ 1956ع
(14) ”سنڌ جي تهذيب“
عثمان علي انصاري
مهراڻ / نمبر 1/1961ع
(15) ”منصوره جي تاريخ جو هڪ باب“
پير حسام
الدين راشدي
مهراڻ نمبر 1/1961ع
(16) ”سنڌ ۽ ملتان جون عربي حڪومتون“
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي
مهراڻ / نمبر 2،3/ 1961ع
(17) ”منصوره“
ڊاڪٽر
ممتاز پٺاڻ
مهراڻ/ 1،2/1973ع
(18) ”سنڌ جا تاريخي ڀڙا ۽ دڙا“
(قسط پهرين ۽ ٻي) ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ
نئين زندگي / مئي / 1965ع
(19) ”سنڌ جا باشندا عربن جي نظر ۾“ گنگا رام
سمراٽ
نئين زندگي / آگسٽ / 1965ع
(20) ”سنڌي زبان تي عربي ۽ اسلامي تهذيب جو اثر“
ڊاڪٽر غلام علي الانا
نئين زندگي / جنوري – فبروري / 1981ع
(21) ”سنڌ جوپرڏيهي واپار“
علي شاهه
نئين زندگي / ڊسمبر / 1971ع
(22) ”حديث جو علم ۽ سنڌ جا عالم“
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي
(23) ”قديم دؤر جا چند سنڌي فقهاي ڪرام“
محمد اسحاق ڀٽي
المعارف لاهور / جنوري / 1964ع
(24) ”منصوره“ نئين زندگي / مارچ 1961ع
قريشي حامد علي خانائي
(25) سانگهڙ سووينئر (سانگهڙ ثقافتي ميلو)
عبدالله ورياهه
اردو ماخذ
(1) ”عرب و هند ڪي تعلقات“
سيد سليمان ندوي
(2) ”قرون وسطيٰ مين هندستاني تهذيب“
راءِ بهادر-گوري شنڪر اوجها
(3) ”تاريخ
سنڌ“
اعجاز الحق قدوسي
(4) ”تمدن
هنڌ“
سيد علي بلگرامي
(5) ”آئينه قديم
سنڌ“ شمس الدين قريشي
(6) ”هندستان عهدِ رسالت ۾“ قاضي اطهر
مبارڪپوري
(7) ”هندستان عهدِ رسالت ۾“ ابو ظفر ندوي
(8) ”عرب و عهد عهد بنو ابو
ظفر ندوي
اميه ۾“
(9) ”عرب و هند عهد بنو ابو
ظفر ندوي
عباس ۾“
(10) ”تاريخِ
سنڌ“ ابو ظفر
ندوي
(11)”هندستان عربون ڪي مولانا مسعود
علي ندوي
نظر ۾“
(12) ”هندستان
۾ عربون ڪي قاضي اطهر مبارڪپوري
حڪومتين“
(13) ”عربون ڪي جهاز راني“ سيد سليمان ندوي
(14) ”مورخين اسلام“
ڊاڪٽر غلام جيلاني برق
(15) اسلامي دنيا دسوين
خورشيد احمد فاروق
صدي عيسوي ۾“
(16) ”عربي ادبيات ۾ پاڪ ڊاڪٽر زبير احمد
و هند ڪا حصه“
(17) ”تاريخِ سنڌ“
عبدالحليم شرر
(18) ”تاريخِ سنڌ“
غلام رسول مهر
(19) ”تاريخِ سنڌ سيدين“ پير
حسام الدين راشدي
(20) ”آريا ورت“
گنگارام سمراٽ
(21) ”سنڌ ڪي حڪايتين ڊاڪٽر محد اسحاق
حديثن اور محدثين“
فارسي ماخذ
(1) ”آئينه اڪبري“
ابوالفضل ناگوري
(2) ”چچ نامه“
علي ابن حامد الڪوفي
(3) ”ديوان فرخي“
حڪيم فرخي سيستاني
(4) ”منتخب التواريخ“
عبدالقادر ابن ملڪ شاهه بدايوني
(5) ”تحفـﺔ الڪرام“ مير
علي شير قانع ٺٽوي
(6) ”تاريخ بيهقي“
خواجه
ابوالفضل ابن حسين بيهقي
(7) ”تاريخ فرشته“
ملا محمد قاسم استر آبادي
(8) ”طبقات ناصري“
ابوعمر منهاج الدين ابن سراج الدين
الجرجاني
(9) ”طبقات اڪبري“
مولانا نظام الدين احمد ابن محمد بخشي
(10) ”تاريخِ معصومي“ سيد
معصوم بکري
(11) ”زين الاخبار“
ابو سعيد الجدين ضحاڪ ابن محور گهرندي
ٻيا ڪتاب
(1) ”تاريخ
طاهري“ سيد
طاهر محمد نسياني
(2) ”تحفـﺔ الطاهرين“
شيخ محمد اعظم ٺٽوي
(3)
”بيگلارنامه“
ادراڪي بيگلاري
(4) ”منشورالوصيت“
ميان نور محمد
ڪلهوڙو
(5) ”حديقـﺔ
الاوليا“ سيد
عبدالقادر ٺٽوي
(6) ”مڪلي
نامه“ علي
شير قانع ٺٽوي
عربي ماخذ
(1)
”عجائب الهند“
بزرگ بن شهريار
(2)
”آثار البلاد و اخبار
ذڪريا بن محمد قزويني
العباد“
(3)
”آحسن التقاسيم في شمس الدين ابو
عبدالله محمد
معارفـﺔ الاقاليم“ ابن
احمد المقدسي
(4)
”الاعلاق النفسيه“
ابو علي احمد
ابن عمر ابن رسته
(5)
”آثار الباقيه و قرون
ابو ريحان محمد بن احمد
الخاليه“
البيروني
(6)
”اخبار الاطوال“
ابو حنيفه
احمد ابن دائود الدينوري
(7)
”تحفـﺔ النظار في غرائب
ابي عبدالله
محمد ابن عبدالله
الامصار وعجائب الاصفار“
ابن بطوط
(8)
عجائب البلدان“ مصر
ابن مهلهل
(9)
”اخبار العلما به اخبار جلال الدين ابي احسن
ابن فاطي
الحڪما“
الاشرف اليوسف
الغفطي
(10)
”فتوح البلدان“
احمد بن يحييٰ
بن جابر البلازيري
البقوادي
(11)
”الفهرست“
محمد ابن اسحـٰق ابن نديم
(12)
”ڪتاب الهند“ البيروني
(13)
”ڪتاب الڪامل في
علامه
ابوالحسن علي ابن ابوالڪريم
التاريخ“
محمد ابن محمد
الشيدائي ابن الائين
(14)
”ڪتاب العباد و ديوان عبدالرحمٰن ابن محمد
ابن خلدون
المتيدا والخير في ايام
العرب والعجم و البرب“
”ڪتاب البيات
والبستين“
امام ابن
عثمان عمرالمحافظ
ابن بحرالبصري
(15)
”ڪتاب الانساب“
علامه ابو
ساعد عبدالڪريم
ابن منصور
التميمي السمعاني
(16)
”خريدة
العجائب و خريدة
علامه سراج
الدين ابن حمض
الغزائب“
عمر
ابن الوردي القريشي
(17)
”ڪتاب الواقـﺔ“ ابو
عبدالله محمد ابن دائود
ابن جده
(18)
”ڪتاب الانساب“
شيخ الامام
الحافظ ابن فضل
محمد ابن طاهر العقدمي
(19)
”لسان الميزان“
شهاب الدين
ابن الفضل احمد
ابن علي ابن حجر عسقلاني
(20)
”سروج النهب و معادن ابو الحسن علي
المسعودي
الجواهر“
(21)
”معجم البلدان“
مهتاب الدين ابن عبدالشد
ياقوت ابن عبدالله الحموي
(22)
”المسالڪ و لممالڪ“
ابو اسحٰق
ابراهيم ابن محمد
الفارسي المهزي امام الدعا
اسمٰعيل ابوالفدا
(23)
”المختصر في اخبار امام الدعا اسمٰعيل
ابوالفدا
البشر“
(24)
”سلسلـﺔ التاريخ“
ابو زير السيرافي
(25)
”صورة
الارض“ ابوالقاسم محمد
ابن حوقل
النحيبي
(26)
”سيرت النيويـﺔ“
ابو محمد عبدالمالڪ ابن هشام
(27)
”المسالڪ و لممالڪ“ ابو القاسم محمد ابن
حوقل
النحيبي
(28)
تاريخ الاخلفاء“ شيخ
جلال الدين
(29)
”تهذيب التهذيب“ شهاب
الدين ابن الفضل احمد
ابن علي ابن حجرال
(30)
”تذڪرة
الحافظ“ حافظ شمس الدين
ابن ابي
عبدالله النجمي
(31)
”طبقاة
الاهم“ قاضي ابو
القاسم ساعد ابن
احمد ابن ساڪر الازلسي
(32)
”تاريخ بغداد“ حافظ
ابوبڪر احمد ابن علي
الخطيب البغدادي
(33)
”ڪتاب اخبار الرسل ابو جعفر محمد فريد اطبري
والملوڪ“
(34)
”تاريخ اليعقوبي“ احمد ابن ابو
يعقوب ابن جعفر
ابن واده اليعقوبي
(35)
”تاريخ اليميني“ ابو نصير محمد ابن
محمدالجبار
الحبتي
(36)
”طبقات الڪبير“ محمد ابن
ساعد الواقدي
(37)
”طبقات الشعرا“ النجبي
(38)
”عيونو
الانباءُ في طبقات موفق الدين ابو العباس احمد
ابن
الاطباءِ“ خليفه
ابن الواحيبـﺔ
(39)
وصفو الهند و مايجا و روها
ابو عبدالله محمد ابن محمد
(نذهنـﺔ المنساق في اختداق الافاق)
الادريسي
(40)
”وفيات الاعيان“ قاضي احمد
ابن خلڪان
(41)
”ڪتاب الورقـﮧ“ ابي عبدالله
محمد ابن دائود
الجره
(42)
”جمهره انساب العرب“ ابو محمد علي
ابن ساعد
ابن خم الاندلسي
(43)
”ڪتاب الاغاني“ امام ابهه
الفرج الاصبهاني
(44)
”ڪتاب الذڪائرو التحفـﺔ“
قاضي رشيد ابن
ظهير
(45)
”ڪتاب العلام بيت الله الحرام“ امام
العالم قطب الدين الدين حنفي
(46)
”معجم المصنفين“ رئيس
العلما محمد صالح ابن الشيخ
صديق ڪمال المڪي الحقي |
