نه گهر جو، نه گهاٽ جو

٭

(١)

        ميڙ کي چيريندو، هڪڙو شخص نڪتو، ۽ اچي هن جي پيرن ۾ ڪريو. هن جي پيرن کي چنبڙي چوڻ لڳو: ”صاحب، اسان کي بچايو، اسان کي هتان ڪڍي هلو، اسان جي حياتي خطري ۾ آهي، اسين بک ۾ پاه ٿي رهيا آهيون، اسان ڪيترن ڏينهن کان ننڊ ڪا نه ڪئي آهي، اسان جا ٻچا ڪسجي ويا آهن، اسان جا عزيز ماريا ويا آهن، اسان جي زالن سان زوري ڪيئي ويئي آهي.....“

        ڳالهه ٻڌڻ وارو صاحب، ڊاڪٽر صاحب هو، ۽ عالمي ريڊ ڪراس جي عيوضيءَ جي حيثيت ۾ هتي آيو هو. هيءُ هنڌ، ڍاڪا شهر جو محمد پور وارو پاڙو هو. رپورٽون ٿيون هيون ته هن ايراضيءَ ۾ غير بنگالين جو قتلام ٿي رهيو آهي. ان ڪري ريڊ ڪراس وارن هڪ وفد موڪليو هو ته اتي جي حالتن جي حقيقت روبرو وڃي ڏسي.

        هي ڊاڪٽر، وفد جي ٻين ميمبرن کان الڳ ٿي، هڪڙي گهٽيءَ ۾ گهڙي آيو هو. اتي جي رهاڪن هن ولايتي صاحب کي ڏٺو ته ڪيتريون مايون ۽ مرد، ماڪڙ وانگر هن کي وڪوڙي ويا، ۽ پوري روانيءَ سان پنهنجي دکن جو داستان ٻڌائڻ شروع ڪيو.

        هنن مان گهڻن جا منهن ڀيلا هئا. هنن جون نگاهون هراسريل ۽ خوفزده، وار اڻڀا، ڏاڙهيون اڻ ڪوڙيل ۽ ڪپڙا ميرا هئا. ڪن جون اکيون ڏرا ڏيئي ويون هيون،  چپ خشڪ هئا.

        جو شخص ان ڊنب مان نڪتو ۽ اچي ڊاڪٽر جي قدمن تي ڪريو، ان جو نالو قدوس هو. هو قد جو پورو پنو، رنگ جو سانورو، بدن ۾ سگهارو ۽ صحتمند نظر اچي رهيو هو. هن وقت هن جي اکين ۾ ڳوڙها هئا، ۽ سڏڪا ڀري ڳالهائي رهيو هو. هو اصل ۾ بهار پرڳڻي جو باشندو هو، ۽ پاٽنا شهر ۾ پيدا ٿيو هو.

(٢)

        پاٽنا جو شهر. مسلمانن جو پاڙو. ٻپهريءَ جو وڳڙو. سخت گرمي ۽ گُهٽَ. تکي توَ واري اُس، ڄڻ ته سج، انسانن جي عشق ۾ بنهه  هيٺ لهي آيو آهي. ماڻهو آرام ۽ ٿڌڪار لاءِ پنهنجن گهرن ۽ وڻن جي ڇانوَ، وڃڻن، جهلين، پنکن ۽ برف جو سهارو وٺڻ ۾ سرگردان.

        اهڙي سمي سڙڪ تان آواز آيو، ”مسلمان ڀائرو، مسلمان ڀائرو، ظلم ٿي ويو....“ وري به ساڳيون آواز گونجيو، ”مسلمان ڀائرو، مسلمان ڀائرو! انڌير ٿي ويو....“

        ماڻهو گهرن مان ائين ڀڳا، ڄڻ ته ڌرتي ڌُٻي هئي، ۽ ان شخص جي چؤگرد گڏ ٿيڻ لڳا. ان شخص جي پُٺيءَ تي قميص مٿان تازي وهيل رت جا داغ هئا. هو سهڪي ۽ ڏڪي رهيو هو. ماڻهن جو هو ڄاتل سڃاتل هو. هو مسلم ليگ جو مکيه ورڪر هو، ۽ پارٽيءَ جي جلسن ۽ جلوسن جو انتظام ڪرڻ ۾ ڀڙ هو. چونڊن جي زماني ۾ پنهنجي جماعت جي اميدوارن جي ورڪ ڪرڻ لاءِ هن جي خاص ضرورت محسوس ڪئي ويندي هئي. هو نيشنل گارڊ جو سالار پڻ هو.

        ماڻهو مڙندا ويا. هن تقرير جي انداز ۾ ٻڌايو، ”مان ۽ ٻيو ڇوڪرو هندن کي اڪيلا ملي وياسين. هنن چاقن سان اسان تي حملو ڪيو. هو ڇوڪرو ته اتي ڪري پيو، مان جان بچائي هتي پهتو آهيان..... ڏسو هي رت وهي رهيو آهي. اسان جو قصور فقط اهو آهي ته پاڪستان جي گُهر ڪريون ٿا..... اسين وير وٺنداسين، اسين وير وٺنداسين.“ پوءِ هن نعرا هڻايا: ”ليڪي رهينگي..... پاڪستان....نعره تڪبير..... الله اڪبر.....“

        ڄڻ پيٽرول کي تيلي لڳي. ماڻهو جوش ۾ اچي ويا ۽ پنهنجن گهرن ڏي ڊوڙيا، ۽ جيڪو هٿيار هٿ آين سو کڻي ٻاهر نڪتا؛ لٺ؛ ڏنڊو، سوٽي، ڪات، ڪهاڙو، بندوق.

        پوءِ هو رستن تي ٿي بيٺا ۽ چئن پنجن هندن کي ڍيري ڪري وڌائون. اها خبر شهر ۾ پکڙجي ويئي. هندن به جوابي حملا شروع ڪيا. سڄو شهر هندو مسلم فسادن جي لپيٽ ۾ اچي ويو، ۽ پوءِ پورو بهار جو صوبو. ڪيترائي قتل، ڦُرلُٽ ۽ باهين ڏيڻ جا واقعا ٿيا.

        هي شخص، جو نيشنل گارڊ جو سالار هو، سو قدوس هو. اصل ٿيو هينءَ هو، ته قدوس هڪ مسلمان ڇوڪري کي ريهي ريبي ڪنهن ويران جڳهه تي وٺي ويو، ۽ اتي چاقو ڏيکاري هن سان زوري ڪيائين. ڇوڪري جي ڌمڪائڻ تي ته هو مائٽن کي وڃي ٿو ٻڌائي، قدوس بدناميءَ جي ڊپ کان، هن جو گلو ڪپي قتل ڪري ڇڏيو، ۽ پوءِ پاڻ کي به پٺيءَ تي چاقوءَ سان چهڪ ڏيئي، اچي مسلمانن کي هندن خلاف ڀڙڪايائين.

        هندستان ۾ هندن ۽ مسلمانن جا پهريان فساد بهار صوبي ۾ ٿيا هئا. پوءِ ٻين به ڪيترن ئي پر ڳڻن ۾ اها آگ پکڙجندي وئي، نيٺ ملڪ جو ورهاڱو ٿيو. قدوس پنهنجو ديس ڇڏڻ ۾ دير نه ڪئي، ۽ اچي بينگال جي ڍاڪا شهر ۾ پهتو.

(٣)

        ڍاڪا جو شهر. شهر جي ٻاهران اترئين طرف، تيج گائون وٽ هڪڙي ڪالونيءَ جو خوبصورت باغيچو. ٽپهريءَ جو وقت. ڏاڍي وڻندڙ ۽ ڇوهي هوا. سهڻا وڻ ۽ ساوا ٻوٽا پنهنجي من موهن ۽ رنگا رنگي گلن سميت جهومي رهيا آهن، ۽ سونهن، ناچ ۽ مستيءَ جو بهترين ڏيک پيش ڪري رهيا آهن. پري پري تائين سارين جون سايون سايون ٻنيون، ڳاڙهن گلن وارا گل مهر جا وڻ، ور وڪڙ نهر ۽ جهڙُالو ڏينهن، فضا کي دلفريب بنائي رهيا آهن.

        اهڙي سڳنڌ ڀري وايو منڊل ۾ هن سرزمين تي پيار، اميد ۽ آٿت ڀريا گيت گونجندا آهن، ۽ بينگالي اهي ڳائيندي ۽ ٻڌندي حالي ته پنهنجي حياتيءَ جا دکڙا ڀلجي روحاني تازگي محسوس ڪندا آهن.

        پر هينئر اتي هڪ سياسي جلسو هو. ان ۾ لڳل لائوڊ اسپيڪرن جي ڦاٽل وات مان نغمن بدران بي سُرا ۽ بي معنيٰ قومي ترانا، ۽ گپوڙا نڪري، پاڪيزهه فضا کي مڪروهه بڻائي رهيا هئا.

        هڪ تقرير ڪندڙ تقرير ڪري رهيو هو: ”.... اسان پاڪستان ٺاهيو، اسان پاڪستان خاطر جان ۽ مال جون قربانيون ڏنيون، اسان پنهنجا گهر ۽ گهاٽ، محل ۽ ملڪيتون، بنگلا ۽ ماڙيون، هَٽَ ۽ ڪارخانا ڇڏي فقط اسلام ۽ پاڪستان واسطي هتي آيا آهيون. هتي جا رهاڪو اسلام کان بيگانا هئا، اسان اچي هنن کي اسلام جي شمع ڏيکاري، هنن کي نه رهڻ سهڻ جي تميز هئي ۽ نه کائڻ پيئڻ جي، هي هندن جا غلام هئا، هتي جي تهذيب هندو تهذيب آهي، اسان هنن کي اسلامي راهه تي آڻڻ چاهيون ٿا. هنن جي زبان گڏهن جي زبان آهي. هو اسان جي اردو زبان جي مخالفت ڪن ٿا. هنن کي داد رکڻ گهرجي ته پاڪستان اردو زبان لاءِ بڻيو هو. بينگالي غدار آهن، هندستان جا ايجنٽ آهن. عوامي ليگ ۽ ان جا اڳواڻ غدار آهن، اسلام جا دشمن آهن.....“

        اوچتو ميڙ جي هڪ پاسي مان بينگاليءَ ۾ نعرا بلندا ٿيا، ۽ گڏوگڏ اسٽيج تي پٿرن ۽ سروٽن جي بارش شروع ٿي ويئي. هڪ سروٽو تقرير ڪندڙ جي نرڙ تي وڃي لڳو ۽ هو رت ڳاڙيندو، جان بچائڻ لاءِ وٺي ڀڳو.

        هي تقرير ڪندڙ ساڳيو ئي قدوس هو.

(۴)

        شهر جي هڪ ميڙ ۾ هڪڙو شاگرد، قاضي نذرالاسلام جو بينگاليءَ ۾ نغمو ڳائي رهيو آهي:

_ چئي ڏس، اي جوان مرد! چئي ڏي ته مان سر بلند آهيان!

_ ايترو سربلند، جو هماليه جي چوٽي به منهنجي اڳيان

جهڪيل آهي؛

_ مان سرڪش، سنگدل ۽ آتش زبان آهيان؛

_ مان قيامت جو دوست، طوفان آهيان، دهشت آهيان؛

_ مان دنيا جي لاءِ سراپا هلاڪت آهيان؛

_ چئي ڏي، اي جوان مرد! چئي ڏي ته مان سربلند آهيان!

_ مان باغي آهيان ۽ وطن جو سرڪش اولاد؛

_ منهنجي راهه ۾ جيڪا چيز اچي ٿي، تنهن کي مان چُور چوُر

ڪري ڇڏيان ٿو؛

_ پنهنجي خوديءَ کان سواءِ مان ٻئي ڪنهن جي به زير اِحسان

ڪين آهيان؛

_ مان اسرافيل جي صور جو پڙاڏو آهيان؛

_ قيامت جي ديوتا جو جهنڊو ۽ جبرئيل جي لٺ آهيان؛

_ جڏهن بگڙجي اٿان ٿو، ته آسمان به مون کان لرزش کائي ٿو؛

_ ۽ جهنم به مون کان ڪنبي ٿو؛

_ مان شهاب ثاقب، مريخ ۽ دُمدار ستارو آهيان؛

_ زهريلي نانگ جي ڦڻ آهيان؛

_ مان ان ڏينهن مطئمن ٿيندس، جڏهن مظلوم جي آهه آسمان

۾ نه گونجندي؛

_ جڏهن جنگ جي ميدان ۾ تلوارن ۽ خنجرن جا خوفناڪ ترانا

ٻڌڻ ۾ نه ايندا.

        ڪيترائي بينگالي شاگرد، ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڪاهي پيا هئا، ۽ نغمن ۽ نعرن سان، تقريرن ۽ تحريرن سان پنهنجي مظلوم ديس واسين کي سجاڳ ڪري، هنن جا حوصلا بلند ڪري رهيا هئا.

(٥)

        ڍاڪا جو نواب پور روڊ. هڪ هنڌ رستي جي آمهون سامهون ٻه وڏيون عمارتون ڌيان ڇڪائن ٿيون. انهن ۾ هيٺان چاليهارو کن هَٽَ آهن ۽ مٿان ڪيترائي گهر.

        ماڻهن جو انبوه انهن مان ڪيترن ئي هٽن جي ڀڃ ڊاهه ڪري رهيو آهي، ۽ گڏوگڏ ڦرلٽ به چالو آهي. هڪ عجيب وحشتناڪ هنگامو آهي. ماڻهو نعرا هڻي رهيا آهن، واڪا ڪري رهيا آهن، دڪانن جا دروازا ڀڃي رهيا آهن، شيشا چڪنا چور ڪري رهيا آهن، اردوءَ ۾ لکيل بورڊ لاهي ۽ ساڙي رهيا آهن. مٿان ڪيترن گهرن مان باهه جون ڄڀيون نڪري رهيون آهن، ۽ دونهين جا بادل هوا جي تهن تي تري رهيا آهن. ڪيترا ماڻهو هوٽلن تان لُٽيل شيون ڪلهن ۽ ڪڇن ۾ قابلو ڪيو ڀڄي رهيا آهن.

        سڄي اوڀر بنگال ۾ اهڙا نظارا عام آهن.

        هنن ٻنهي عمارتن جو مالڪ اهو ئي قدوس آهي. هن جي پنهنجي اصلي پرڳڻي ۾ پنهنجي ملڪيت پنجن هزارن جيتري به ڪو نه هئي، پر هتي هن پنجن لکن جو ڪوڙو ڪليم ڀريو هو، ۽ ان جي بدلي ۾ کيس هندو وڻجاري جون هي ٻئي ماڙيون مليون هيون، جن جو ملهه ويهن لکن کان وڌيڪ هو.

        ڪليم جو سرشتو ڏاڍو سولو بنايو ويو هو. ڪو به پناهگير، ڪي به ٻه اهڙا ماڻهو، جي هن جا ڳوٺائي هجن، تن کان تصديق ڪرائي اچي ته هن جي هندستان ۾ برابر هيتري ڪهيتري ملڪيت هئي، ته هن جي اها دعويٰ قبول ٿي ڪئي ويئي. سڄو ٽولو ئي سندن هو. دعويٰ ڪندڙ به پاڻ، شاهد به پاڻ ۽ ڪامورا به سندن. حقيقت ۾ ”ڪليم“ جو قانون پناهگيرن واسطي اله دين جو جادوءَ جو چراغ ثابت ٿيو هو.

        سو قدوس کي ڪوڙو ڪليم حاصل ڪرڻ ۾ ڪا به رڪاوٽ ڪا نه ٿي. هن کي هي ٻئي ماڙيون مليون. انهن ۾ چاليهارو کن مسواڙي هٽ ۽ ڏهه کن گهر هئا. هو انهن جو مالڪ ۽ لکا پتي بڻجي ويو.

        جيڪي بينگالي انهن هٽن جا اصل مسواڙي هئا، تن کي مالڪاڻو حق نه مليو. نتيجو اهو ٿيو جو انهن مان ڪيترن کي اهي دڪان ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ويو، حالانڪه اهي اصل اتي جا رهاڪو هئا، ۽ ورهين کان وٺي اهي دڪان هنن جي گذران جو وسيلو هئا. هنن دانهون ڪوڪون ڪيون، پر ڪنهن ڦوٽُ به ڪو نه ڪين.

        بينگالين سان اهڙي قسم جون هزارين بي انصافيون ٿيون. پوءِ احساس جي هڪ لهر اڀري، دماغ کي ڇيڙڻ واري لهر، دل کي تڙڦائڻ واري لهر، ننڊ ۽ آرام ڦٽائڻ واري لهر، جيئرو رهڻ لاءِ مقابلو ڪرڻ جي لهر. هنن محسوس ڪيو ته هي ڌاريا مورڳو ئي اسان جي هتان پاڙ پٽڻ ٿا چاهين. هنن جو مٿو جاءِ آيو، ۽ پنهنجن جائز حقن حاصل ڪرڻ لاءِ جاڳي اٿيا. پوءِ دونهي دکڻ لڳي، ٽانڊا ٽمڪيا، چڻنگيون اڏاميون، ڀيڙ متو، ۽ ان جي تَوَ ۾ سارو ديس تپي ويو. نفرت جو جوالا مکي ڦاٽي پيو. ملڪ، قاضي نذرالاسلام جي نغمن جو نظارو بڻجي پيو:

        المناڪيون ختم ٿيون، شعلا بلند ٿيا، دانهون ڇاتي ڦاڙي ٻاهر نڪتيون، هيبتناڪ طوفان آيو، سمنڊ جا بند ٽٽي پيا، آسمان ۾ لرزش آئي، هوا ۾ کنوڻين جا چمڪاٽ ٿيا، ڌرتي ڏڪي، ديوتائن ڍالون سنڀاليون......

        هنن پنهنجا حق وٺن لاءِ ظالمن ۽ غاصبن تي وار ڪيو. غير بنگالين جي دڪانن کي لٽيو ويو، ۽ هنن جي گهرن تي حملا ڪيا ويا.

        قدوس جي ٻڌي واپار جو دڪان به ڦريو ويو، ۽ هن جي ساري ملڪيت تباهه ڪئي ويئي. پر هو پاڻ ۽ پنهنجن ٻارن کي بچائڻ ۾ وري به ڪامياب ٿي ويو، ۽ وڃي ٻئي هنڌ لڪو.

        پوءِ پاڪستاني حڪومت فوجي ڪارروائي شروع ڪئي. بيقصور، بيوس ۽ بي هٿيار بينگالين تي بمن، بندوقن، بارود، باهين، توبن ۽ ٽئنڪن سان حملا ڪري، هنن جي رت جون نديون وهايون ويون ۽ باهه جو طوفان برپا ڪيو ويو. بينگالين جا گهر ٻار ۽ مال ملڪيتون تباهه ۽ برباد ڪيا ويا، ۽ دنيا جي بدترين وحشت جو مثال قائم ڪيو ويو.

(٦)

        بينگال ٻري رهيو آهي. ڍاڪا ٻري رهيو آهي بينگالين جو نالو نيشان مٽائڻ لاءِ فوج پنهنجي پوري قوت سان ڪارروائي ڪري رهي آهي، جيئن ڪنهن دشمن ملڪ سان ڀرپور جنگ جوٽجي.

        ڍاڪا ۾ شاگردن جي ڪن هاسٽلن کي، رات جي پيٽ ۾، بمن سان اُڏايو ويو آهي، جنهن ڪري ڳچ شاگرد سُتي ئي موت جو شڪار ٿي ويا آهن. ڪيترن ئي پروفيسرن ۽ دانشورن کي ڳولي ڳولي اهل عيال سميت ڪٺو ويو آهي. کوڙ پاڙن، بستين ۽ ڳوٺن کي باهيون ڏيئي ختم ڪيو پيو وڃي، ۽ انهن ۾ رهندڙن مان ڪو به سلامت ڪو نه ٿو بچي. هزارين لکين عورتن جي آبرو لٽي پئي وڃي. لکن جا دڪان، ملڪيتون ۽ مال متاع برباد ڪيا ۽ ڦريا پيا وڃن. ڏيهي پنهنجي ئي ڏيهه ۾ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ هو شڪار ٿي رهيا آهن. ماڻهو پنهنجن ئي ديس ۾ پنهنجا گهر ڇڏڻ تي مجبور آهن.

        هيءَ فوج به مسلمانن جي فوج آهي، جي بينگالي نه آهن.

        فوج جي مدد لاءِ ٻيون به ٽوليون ٺاهيون ويون آهن، جن  کي الشمس ۽ البدر جا پاڪ عربي نالا ڏنا ويا آهن. انهن ۾ رضاڪار ڀرتي ڪيا ويا آهن. هنن کي فوجي هٿيار ڏنا ويا آهن ۽ هو به هزارين بينگالي ٻارن، عورتن، ٻڍن ۽ بي هٿيارن کي قتل ڪري رهيا آهن.

        اجهو هي هڪڙو رضاڪار ڏسو. هي لشڪر جي هڪڙي جٿي سان گڏ آهي. هو چونڊي چونڊي بينگالين جا گهر سپاهين کي ڏيکاري رهيو آهي. پوءِ سپاهي هن جي اشاري تي اهڙي گهر جو گهيرو ڪن ٿا، ۽ ٻارن ٻچن سميت انهن جو ڪوس ڪري ان گهر کي باهه ڏين ٿا. رضاڪار جي ڏسيل دڪانن کي باهه ڏين ٿا ۽ برباد ڪن ٿا.

        اهو رضاڪار پنهنجي ڇاڙتن جي مدد سان بيوس بينگالي سهڻيون، ڪنواريون ۽ نوجوان نينگريون روز رات جو فوجي عملدارن جي عيش لاءِ انهن کي پهچائيندو هو. جنهن رات ٻيون عورتون نه ملي سگهنديون هئس، ته ان رات هيءُ رضاڪار پنهنجون ڄايون ۽ مائٽياڻيون وڃي انهن آفيسرن وٽ پهچائي ايندو هو.

        هي رضاڪار ساڳيو قدوس هو. هن جي قوم وارن، پنهنجي پناهه ڏيندڙن بينگالين جو ڪوس ڪرڻ ۾ فوج جو پورو پورو ساٿ ڏنو. هو فخر سان پنهنجي فوجي آقائن کي ٻڌائيندو هو ته مون پنهنجي هٿ سان ٻه سؤ بينگالي جهنم رسيد ڪيا آهن ۽ هنن جا سوين گهر ۽ هٽ ساڙيا اٿم.

        پوءِ هندستان وچ ۾ ٽپي پيو. ظالم جي ذليل ترين هار ٿي، ۽ بينگالين آزاد ٿي پنهنجو آزاد بنگلاديش بڻايو.

(۷)

        قدوس جهڙن ماڻهن لاءِ هاڻي ڀڄڻ ۽ لڪڻ جي جاءِ ڪا نه رهي هئي. بينگالي انهن کي معاف ڪرڻ وارا نه هئا، جن هنن سان غداري ۽ نمڪ حرامي ڪئي هئي، جي خوني ۽ سازشي هئا. تنهن هوندي به پنهنجي اڳواڻ جي چوڻ تي هو زهر جو ڍُڪ پي ويا، ۽ پنهنجي بدلي جي باهه ٻاهر نڪرڻ نه ڏنائون.

        مگر بهاري شور مچائيندا رهيا، ۽ دنيا وارن تي اثر ويهارڻ جو جتن ڪرڻ لڳا ته هو مظلوم آهن، ۽ هنن تي ظلم ٿي رهيو آهي، ۽ هنن جون حياتيون محفوظ نه آهن.

        ڪن بهارين پاڪستاني فوجي سپاهين کي پاڻ وٽ پناهه ڏيئي لڪائي رکيو هو، ۽ پوءِ وجهه ملڻ تي هي سپاهي وري بينگالين کي مارڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. قدوس به اهڙن شخصن مان هو، جن هيءَ شرارت ڪئي هئي.

        ان تي بنگلاديش جي حڪومت گهرن جي تلاشي وٺي، اهڙن سپاهين کي پڪڙي ۽ هٿيار هٿ ڪري رهي هئي. ان ڪري وري بهارين واويلا مچائي هئي ته اسان جو قتل عام ٿي رهيو آهي. جنهن تي ئي ريڊ ڪراس وارن جي هيءَ ٽولي جاچ ڪرڻ آئي هئي.

        ڊاڪٽر ڏٺو ته بهارين جي دانهن ۾ رڳو وڌاءُ آهي. فقط پنهنجن ڪرتوتن ڪري ئي انهن مان ڪي ٻاهر ڪم ڪار تي وڃي نه ٿي سگهيا ۽ بيروزگار هئا. عام قتل جا ڪٿي به اهڃاڻ ڪو نه هئا.

        ڊاڪٽر پنهنجي ڪم جي سلسلي ۾ هندستان ۽ پاڪستان جي ڪيترن ئي پرڳڻن ۾ سالن جا سال رهيو هو، ۽ اتي جي رهاڪن جي عادتن ۽ اخلاقن کان ڀليءَ ڀت واقف هو. هن هميشه مسڪينن ۽ مظلومن جي خدمت ڪئي هئي.

        هو بهار ۾ رهيو هو ۽ سنڌ ۾ به.

        جڏهن بهارين جا اهي فرياد ۽ آزي نيزاري ٻڌي رهيو هو ته هن کي ائين محسوس ٿي رهيو هو ته هنن جي دانهن ۾ ڪا سچائي ڪانهي، ۽ هنن جون شڪايتون جڙتو ۽ بي بنياد آهن، هنن جي پنهنجي ضمير جون چهنڊڙيون آهن. هو ڪنهن جي مڪر جي ڄار ۾ ڦاسڻ کان مٿڀرو هو.

        هن قدوس ڏي مهڙ ڪري پڇيو، ”تنهنجو پنهنجو ٻار ٻچو يا ڪو ويجهو مائٽ به گذريل ڪجهه ڏينهن ۾ قتل ٿيو آهي؟“

        هن اوچتي سوال تي قدوس گهٻرائجي ويو، ۽ ڪوشش جي باوجود به ڪو ڪوڙ ٺاهي ڪو نه سگهيو. چيائين، ”صاحب، پر منهنجي قوم جا ڪيترائي ماڻهو ماريا ويا آهن.“

        هن ٻين به بيٺلن مان ڪن کان اهڙا سوال پڇيا، پر انهن مان ڪنهن به ائين ڪو نه چيو ته سندن ڪو رت جو رشتيدار تازو قتل ڪيو ويو آهي.

        ڊاڪٽر کي هنن جي منهن تي صدين جي مڪاري ۽ منافقت جا پاڇا نظر آيا.

        جڏهن بهارين چيو ته اسان کي اولهه پاڪستان ۽ خاص ڪري سنڌ ڏانهن موڪلڻ جو انتظام ڪيو وڃي، تڏهن، هن محسوس ڪيو ته هنن لڇڻن واري قوم کي صلح پسند سنڌين مٿان مڙهڻ وڏي ۾ وڏي زيادتي ٿيندي، ۽ هن جي ضمير گوارا نه ڪيو ته هو پاڻ اهڙي گناهه ۾ حصيدار ٿئي.

٭

حيدرآباد، ٢٢– مارچ 1972ع

ماهنامه سهڻي: آڪٽوبر 1972ع

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ