|
سياڻن ۾ ھڪ ڀوڪ
منھنجا مائٽ ھميشه منھنجي شڪايت ڪندا رھندا آھن.
مان آھيان بھ اڻ گھڙيل ڪاٺ، ڇيتن سان ڀريل. خاص
ڪري جڏھن کان بي. اي جي ڊگري ورتي اٿم، تڏھن کان
اسان جي گھر ۾ ٻائيتال متل آھي ۽ مون سان ويل.
مان عادتن ۽ افعالن ۾ پنھنجن ڀائرن ۽ ڀينرن کان
بلڪل مختلف آھيان. ان حقيقت جي شڪايت منھنجي ماءُ
اڪثر پنھنجين ساھيڙين ۽ پاڙيسري عورتن سان بھ ڪندي
رھندي آھي، ”الاءِ ڪنھن تي ويو آھي، منھنجن چئني
ٻارن کان بدليل آھي. عزيز گزيٽيڊ آفيسر آھي. ڪريم
تھ ڏسنديئي ڏسندي دوائن جي ڪاروبار ۾ ڀڙ ٿي ويو
آھي. بلقيس ڊاڪٽرياڻي ۽ نجمھ انگريزيءَ جي ليڪچرار
آھي، پر ھي آجو! چئي ٿو مان اڳتي پڙھندس ئي نھ.“
الاءِ، ڪيئن، ڪڪ ٿيندي، ساھھ منجھائي، بي. اي جو
امتحان ڏنم. منھنجو والد صاحب وڏي اثر رسوخ وارو
آھي. سفارشون ھلائي سيڪنڊ ڪلاس ۾ پاس ڪرايائين.
بي. اي ڪيم تھ سڀني زور رکيو تھ علم سياست ۾ ايم.
اي ڪيان، پر مون رکائيءَ سان انڪار ڪري ڇڏيو اٿن.
منھنجي انڪار تي ادا طنز ڀريل مرڪ سان چيو ھو،
”ڀوڪ.“
منھنجو وڏو ڀاءُ عزيز، سماجي ڀلائيءَ ۽ بھبوديءَ
واري کاتي ۾ وڏو آفيسر آھي. قدآور، ٺاھوڪو، ذھين ۽
کل مک جوان آھي. جيستائين شادي نھ ڪئي ھئائين،
تيستائين ڪلبن جو روح روان ھوندو ھو. ڪلبن جون
ڇوڪريون بھ مٿس جان ڏينديون ھيون. ڪڏھن ڪڏھن موقعو
ملندو ھئس تھ بابا جي ڪار ۾ ڪنھن ڇوڪريءَ کي ساڻ
ڪري، ھاڪس بي تي رات گذاري ايندو ھو. ھينئر شادي
ڪئي اٿائين ۽ پنھنجين چنچل سالين جي اردليءَ ۾
آھي. سندس سھرو ھڪ ڪارخاني جو جنرل مئنيجر آھي.
ادا جون ساليون سينٽ جوزف ڪاليج ۾ پڙھنديون آھن.
مان تھ کين وڻان ئي ڪين. ھڪڙي ڏينھن بنگلي جي لان
تي کين ڳالھيون ڪندي ٻڌو ھئم.
”آجو! اف ڀوڪ.“
”بلڪل گدلو آھي.“
”عزيز ۽ ڪريم ڪھڙا نھ
Handsome
آھن.“
”۽ نجمھ تھ ھن سڄي گھر ۾ بيحد ذھين آھي.“
”ڪھاڻيون بھ تھ ڏاڍيون سھڻيون لکندي آھي!“
منھنجي ڀيڻ نجمھ، جنھن انگريزيءَ ۾ ايم. اي ڪئي
آھي، سا ڪھاڻيون بھ لکندي آھي. سندس افسانا سنڌي ۽
اڙدو رسالن ۾ شايع ٿيندا آھن. افسانن سان گڏ
پنھنجو فوٽو بھ ڏيندي آھي. ڪھاڻي ڇپجڻ کان پوءِ
کيس پنج اٺ عاشقاڻا خط ملندا آھن. اھڙا خط پڙھندي،
مون اڪثر سندس منھن تي خوشيءَ جي لھر ڊوڙندي ڏٺي
آھي، پر مصنوعي غصو ظاھر ڪرڻ لاءِ چوندي آھي، ”Silly“.
بابا کي جڏھن اھڙا خط ڏيکاريندي آھي، تھ بابا
وراڻيندو آھي، ”اسان کي يورپ ۾ رھڻ گھربو ھو. ھتان
جا ماڻھو جاھل آھن.“ اھڙين ڳالھين ڪرڻ کانپوءِ
بابا اڪثر پائيپ جو لمبو ڪش ھڻي، پنھنجي قديم آرام
ڪرسيءَ تي ليٽي پوندو آھي، ”ڇا تھ ڏينھن ھوندا
ھئا!“ بابا جو مخصوص جملو آھي.
بابا انگريزن جي ڏاڍي خدمت ڪئي آھي. جڏھن ھر طرف
انگريزن کي ملڪ مان لوڌي ڪڍڻ جون تحريڪون جاري
ھيون، ۽ جڏھن ملڪ ۾ آزاديءَ جي ھلچل متل ھئي، تڏھن
بابا لڪ چوريءَ تحريڪ جي بانين جا نالا انگريزن کي
پھچائيندو ھو. آزاديءَ لاءِ جدوجھد ڪندڙ رضاڪارن
سان شامل ٿي، سندن راز معلوم ڪري انگريزن کي
ٻڌائيندو ھو. انگريز سندس وفاداري ۽ اڻٿڪ ڪوششن
مان خوش ٿيا. کيس خانبھادر جو لقب عطا ڪيائيون ۽
سنڌ جي ھڪ زرخيز علائقي ۾ ٽي سؤ ايڪڙ زمين بھ بخشش
ڪيائون. سندس خانبھادريءَ جي سند اسان جي ڊرائينگ
روم ۾ لڳل آھي.
مون جڏھن بي. اي جي ڊگري وٺڻ کان پوءِ اڳتي پڙھڻ
کان انڪار ڪري ڇڏيو، تڏھن بابا مون کي پاڻ وٽ
گھرايو. اول دڙڪا ڏنائين، ڌمڪايائين، پر جڏھن ڪاوڙ
مان کڙ تيل نھ نڪتو، تڏھن ھڪدم لھجو بدليندي
چيائين، ”ڀلا سي. ايس. پي لاءِ تياري ڪر. ڪجھھ
ميمبر منھنجا واقف آھن، ڪم ٺھي پوندو.“
مون وراڻيو، ”مان ڪتابن مان ڪڪ ٿي پيو آھيان.“
”What?“
بابا ذري گھٽ رڙ ڪئي، ”آخر تون ڪرڻ ڇا ٿو چاھين؟“
”مون کي سوچڻ جي مھلت ڏيو،“ جواب ڏنم.
”ھي رفتار ۽ ترقيءَ جو دور آھي. دنيا تيزيءَ سان
وڌي رھي آھي ۽ تون سوچڻ لاءِ مھلت ٿو گھرين!“ بابا
ڪاوڙ مان اٿي بيٺو.
”راڪيٽ، ميزائيل، نيوڪليئر بم سڀ تيز رفتار آھن،“
مون وراڻيو، ”دنيا ترقي ڪري رھي آھي، پر مونکي
سوچڻ جي مھلت ڏيو.“ مان ٻئي ھٿ پتلون جي کيسن ۾
وجھي، بابا جي ڪمري مان نڪري آيس. پٺيان سندس رڙ
ٻڌم، ”نجمھ! آجو ڀوڪ کي سمجھاءِ.“
نجمھ مون کان سخت نفرت ڪندي آھي. مان کانئس ننڍو
آھيان، ان ڪري ڇڙٻ بھ ٻڌڻي پوندي اٿم. منھنجا ميرا
ڪپڙا، اڻڀا وار ۽ وڌيل ڏاڙھي ڏسي چوندي آھي، ”تون
اسان جي خاندان تي بدنما داغ آھين.“ مان کيس جواب
نھ ڏيندو آھيان. خانداني برتريءَ جو وڏو احساس
اٿس. روزانو ڪڏھن ساڙھي، ڪڏھن غرارو ۽ ڪڏھن سلوار
قميص پائي ڪاليج پڙھائڻ ويندي آھي. پر شام جو ڪلب
وڃڻ وقت اھو معمول اٿس، تھ ٻانھن بنا بلائوز
پائيندي ۽ شوخ رنگ جي ساڙھي ويڙھيندي آھي. کيس
پينسل ھيل جا سينڊل پسند آھن. فخر سان ٻڌائيندي
آھي، تھ مشھور آمريڪي نچڻو ايڪٽر ايلوس پريسلي
سندس قلمي دوست آھي. کيس اسان جي خاندان ۾ سڀ کان
ذھين، نفيس ۽ مھذب سمجھيو ويندو آھي.
بابا جي آواز تي مون کي سمجھائڻ آئي، ”آخر تون ڪرڻ
ڇا ٿو چاھين؟“
”ڪجھھ بھ نھ.“
”ڪجھھ بھ نھ!“ نجمھ غصو دٻائيندي چيو، ”سوچ تھ سھي
آجو، تھ تون ڪيڏي نھ وڏي خاندان جو فرد آھين! عزيز
ڀائيجان ۽ ڪريم ڀائيجان ڏانھن ڏس، ڪيئن نھ پنھنجي
لاءِ مٿاھون مقام حاصل ڪيو اٿائون. بلقيس آپا
ڊاڪٽرياڻي آھي ۽ مان-“
نجمھ پنھنجي باري ۾ ٻڌائڻ کان ڪيٻايو ۽ مون سندس
جملو پورو ڪيو. ”۽ تون انگريزيءَ جي ليڪچرار،
ايلوس پريسليءَ جي دوست ۽ مشھور افسانھ نگار
آھين.“
نجمھ کي اتي ئي ڇڏي مان ٻاھر نڪري آيس. (جڏھن
انگريز آقا ھئا ۽ اسان غلام تڏھن اسان جي گھر ۾
بابا کي ڊيڊي ۽ امان کي ممي سڏيو ويندوھو. اسين
ٻار ھئاسي، تنھن ڪري اسان کي ڪڊيز سڏيو ويندو ھو.
الله ڪيو، انگريز ويو. ھينئر اسان جي گھر ۾ بابا
کي ابو، امان کي امي، ادا کي ڀائيجان ۽ اديءَ کي
آپا سڏيو ويندو آھي.)
منھنجي وڏي ڀيڻ بلقيس ڊاڪٽرياڻي آھي. اسپتال
وڪٽوريا روڊ تي اٿس. اڃا تائين شادي ڪانھ ٿي اٿس.
امان شاديءَ لاءِ چيو ھئس تھ وراڻيو ھئائين، ”مان
انسانن جي خدمت ڪرڻ چاھيان ٿي. في الحال شاديءَ جو
ارادو ڪونھيم.“
ھوءَ سچ پچ انسانن جي خذمت ڪندي آھي. ڪارخانيدارن،
زميندارن ۽ ڪامورن جون زالون وٽس اينديون آھن.
صلاح مشوري جي في فقط سٺ رپيا وٺندي آھي. ھڪ دفعو
سندس ڪراڙي ۽ ضعيف ماسترياڻيءَ (جنھن کيس اسڪول ۾
پڙھايو ھو) کيس گھرايو، پر ادي بلقيس انڪار ڪري
ڇڏيو. امان سمجھايس تھ وراڻيو ھئائين، ”ھيٺئين
طبقي جي ماڻھن وٽ وڃڻ سان اھميت ۽ قدر گھٽجي ويندو
آھي.“
ان اصول تي ھلندي ادي بلقيس بيحد مشھور ٿي ويئي
آھي. لاھور، راولپنڊي ۽ ڍاڪا کان وڏن وڏن سيٺين
جون عورتون علاج ڪرائڻ لاءِ وٽس اينديون آھن.
اھڙين عورتن کي فقط ٽي بيماريون ٿينديون آھن:
ٿولھھ، ٿڪ ۽ مٿي جي ڦيري.
ادي بلقيس بھ مون کي سمجھايو، ”آجو! آخر ڪجھھ تھ
ڪرڻو اٿئي.“
”ڪجھھ بھ نھ.“
”پنھنجن ڀائرن ڏانھن تھ ڏس! عزيز ڪاليج جو بھترين
ڊبيٽر ھو.“
”پر انعام ڪڏھن بھ نھ مليس،“ مون رکائيءَ سان
وراڻيو.
ادي بلقيس سياڻي سياستدان وانگر منھنجو جملو نظر
انداز ڪندي چوندي رھي، ”ڪريم ڪاليج جو ڪرڪيٽ ڪيپٽن
ھو.“
”پر ڪڏھن ڏھھ رنس بھ ڪري نھ سگھيو.“
مان خاموش طبع آھيان. جيستائين بيحد خفي نھ ٿيان،
جواب نھ ڏيندو آھيان. منھنجي جواب تي ادي بلقيس
باھھ ٿي ويئي.
مان دري ٽپي، باغ مان مالٽو پٽي، چوسيندو ٻاھر
ھليو ويس.
بنگلي جي در وٽ ڪريم مليو. پنھنجي ڪنور ٽيبل موٽر
مان لٿو ھو. گڏ ھڪ سينگاريل ڇوڪري بھ ھئس. مون تي
نظر پيس تھ ڇوڪريءَ کي آھستگيءَ سان ڪجھھ چيائين.
ڇوڪريءَ اول مون ڏانھن حقارت مان ڏٺو ۽ پوءِ ٽھڪ
ڏيئي کلي پيئي. ڪريم اڳتي ايندي چيو، ”يار، سستي
ڇڏ، اڳتي پڙھھ، يا بزنس ۾ لھھ.“
”ٻئي ڪم مون کان نھ ٿيندا.“
”ڇو؟“
”الاءِ.“
”۽ جي ابو تنھنجو خرچ بند ڪري ڇڏي تھ؟“
ھن جي سوال ۾ ٺٺولي ھئي. کيس جواب نھ ڏنم، نم جي
سڪل پنن کي لتاڙيندو ٻاھر ھليو ويس.
ڪريم، عزيز کان ننڍو آھي. ٿوڻيون ٿنڀا ڏيئي بابا
بي. اِي ڪرايس. انجنيئر ٿيو. ٻھ ٽي سال نوڪري
ڪيائين، ۽ ان عرصي ۾ سيمنٽ جون ڳوڻيون ۽ لوھھ
وڪڻي، ۽ ٺيڪيدارن سان ٺھي خوب دولت ھٿ ڪري ورتائين
۽ پوءِ نوڪري ڇڏي ڏنائين. بابا درآمدي واپار جو
ليسن وٺي ڏنس. جنھن تي انگريزي دوائون گھرائي
وڪڻندو آھي. سچ پچ تھ ڌنڌي جو ڏاڍو ڏانءُ اٿس.
ضرورت ۾ دوائون لڪائي ڇڏيندو آھي ۽ بليڪ ۾ وڪڻندو
آھي. اڄ لکين رپيا بينڪ ۾ اٿس.
مون کي پڻ سمجھھ ۾ نٿو اچي تھ بي. اي کان پوءِ ڇا
ڪيان؟ پڙھڻ منھنجي وس کان ٻاھر آھي. بلڪل جڏو
آھيان. جيڪڏھن حالتون سازگار نھ ھجن ھا، تھ ھوند
ميٽرڪ بھ نھ ڪري سگھان ھا. ڪاليج سان ڪابھ دلچسپي
نھ اٿم. ۽ نھ آھيان رانديگر ۽ نھ ئي بحث مباحثن ۾
ڳالھائي ڄاڻان. خاص ڪري ڪلبن سان تھ ازلي وير اٿم.
ماڻھو الاءِ ڪيئن افسانا ۽ ڪھاڻيون لکندا آھن. مون
کان تھ ڪارڊ تي ٽي سٽون بھ نھ لکجنديون آھن. ڏسندو
ھئس تھ منھنجا ڪاليجي اديب، ڪلاس بدران ڪينٽين ۾
ويٺا ھوندا ھئا. ڪتابن جي ڀري بغل ۾، وار وکريل،
اکيون مصنوعي اداس، ڏاڙھي وڌيل، ۽ ڪن ۾ سڙيل
سگريٽن جا ٽوٽا رکي پنھنجي اديب ھئڻ جي ڇاپ ھڻندا
وتندا ھئا. چڱي خاصي ٽريجڊيءَ جي ايڪٽنگ ڪري ڄاڻن.
سندن صورتون ڏسي مون ڪينٽين ۾ وڃڻ ئي ڇڏي ڏنو ھو.
ڪاليج جي تلخ ۽ ٻسي تجربي کان پوءِ يونيورسٽيءَ ۾
قدم رکڻ تي دل نھ ٿي تئيم.
شام جو گھر موٽيس تھ امان وڏي واڪي پاڙيسري عورتن
سان پئي ڳالھايو. جيڪي خوشي ۽ غميءَ ۾ امان کي
اڳڀرو ڪنديون آھن. جيستائين بابا کي خانبھادريءَ
جو لقب نھ مليو ھو ۽ نھ ئي انگريز سرڪار طرفان کيس
جاگير عطا ٿي ھئي، تيستائين امان کي اھڙي اھميت نھ
ملندي ھئي. اڄڪلھھ پاڙي جا جھيڙا جھٽا، ڏيتي ليتي،
شاديون، مڱڻا امان جي صلاح سان ٿيندا آھن. خاص
امان لاءِ ٻھ سنڌي اخبارون اسان جي گھر ۾ اينديون
آھن. ڏسندي ئي ڏسندي، سياست ۾ اھڙي تھ ماھر ٿي
ويئي آھي، جو گھر ۾ بھ ملڪي مسئلن تي ڳالھائيندي
رھندي آھي.
عورتن کان جند ڇڏائي امان مون وٽ آئي. چيائين،
”ابا، مان تنھنجي ماءُ آھيان. مون کي نھ ٻڌائيندين
تھ تون ڪرڻ ڇا ٿو چاھين؟“
”ڪجھھ بھ نھ.“
”ائين ڪيئن ٿيندو! چئھ تھ اعليٰ تعليم لاءِ توکي
ٻاھر موڪليون.“
”مان ٻاھر نھ ويندس.“
”تھ آخر ڇا ڪندين؟“
”خدارا منھنجي جند ڇڏيو. مان ڪجھھ نھ ڪندس.“
”پيءُ جي عزت جو بھ خيال ڪونھي ئي!“
ان وقت مون امان کي جواب نھ ڏنو. خاموش رھيس. رات
جي مانيءَ تي سڀ قھر آلود نگاھن سان مون کي گھوري
رھيا ھئا. بابا ٽماٽن جي سوپ مان چمچو ڀريندي چيو،
”آجو، تون ٻار ناھين، وڏي پيءُ جو پٽ آھين. توکي
وڏو ماڻھو ٿيڻو آھي.“
منھنجو ڪنڌ جھڪيل رھيو ۽ بابا ڳالھائيندو رھيو.
”بزنس ڪرين تھ اڄ ئي پرڏيھي واپار جو ليسن وٺي
ڏيانءِ، لکين روپيا ڪمائيندين.“
امان پڻ وچ ۾ ڳالھايو، ”يا، جي چوين تھ ڏھھ ٻارھن
ريس جا گھوڙا وٺي ڏيونءِ. ريس ڪورس تي وڏن ماڻھن
سان ملندو بھ رھندين ۽ ڪمائيندين بھ خوب!“
مون آھستي آھستي ڪنڌ مٿي ڪيو، سڀني جا چھرا ڏٺم.
اکين مان ڄڻ شعلا پئي نڪتن. جواب کان جند ڇڏائڻ
مشڪل ٿي پيئي.
وراڻيم، ”مون کي زمين وٺي ڏيو.“
”خوب! واھھ جي ڳالھھ ڪئي اٿئي! مان سڀاڻي ئي براج
جي زرخيز حصي ۾ توکي پنج سئو ايڪڙ الاٽ ڪرائي ٿو
ڏيان. ڦٽيون چاندي اٿئي ۽ ڪڻڪ سون. ۽ ان ايراضيءَ
۾ ھاري بھ سستا ملندءِ.“
ڪريم چيو، ”اھڙي بھترين رٿ تھ توکي اڳ ئي ٻڌائڻ
گھربي ھئي.“
مون آھستگيءَ سان وراڻيو، ”مان زمينداري نھ ڪندس.“
”اڙي ھينئر جو چيئھ تھ توکي زمين خريدي ڏيئون؟“
عزيز ڪاوڙ منجھان چيو.
”مون زمين لاءِ چيو ھو، پنج سئو ايڪڙن لاءِ نھ،“
جواب ڏنم، ”مون کي پنج ايڪڙ زمين وٺي ڏيو، مان پاڻ
ھر ھلائيندس، مان ھاري ٿيندس.“
”ڀوڪ،“ نجمھ چيو، ۽ چمچو سوپ جي پليٽ ۾ اڇلائي ھلي
ويئي. بلقيس چيو، ”آجو دماغي مريض آھي.“
ڪريم رڙ ڪندي چيو، ”لعنت آھي اھڙي ڀاءُ تي جيڪو
خانداني ترقيءَ ۾ ھٿ نھ ونڊائي.“
”ڇا تھ ڏينھن ھئا!“ بابا پنھنجي سند ڏانھن ڏسندي
چيو.
سڀ آھستي آھستي ڪرسين تان اٿندا ويا ۽ ٿوري دير
کانپوءِ سڄي ڪمري ۾ مان اڪيلو رھجي ويس.
²
|
