جو نجس نيکاري

ھاڻي اسين شاھھ جي ڏک، سور ۽ غم جي نظريي ڏانھن ٿا اچون

ھونئن تھ شاھھ جي ذري گھٽ سموري شاعري حسن، عشق، وصل جي تڙپ، بيتابي سرشاري ۽ وڇوڙي جي درد، سور ۽پيڙا جي شاعري آھي پر شاھھ پنھنجي غم جي فلسفي جو تت ھن ھڪڙي بيت ۾ بيان ڪيو آھي:

صدا وڌم سور جي، اڳيان ڪو ھياري،

جو نجس نيکاري، سو پنھونءَ وڌم پاند ۾.

سسئي چوي ٿي تھ مون پنھنجي ڪوھياري جي اڳيان سين ھڻي، ھن کان سور گھريو ۽ منھنجي ڪوھياري منھنجي پاند ۾ سور وڌو جيڪو نجس کي نيکاري اندر کي اجرو ٿو ڪري ۽ شاھھ پنھنجي ان نظريي کي سر مومل راڻو ۽ سسئيءَ جي پنجن سرن ۾ ان جي منطقي انجام تي پھچايو آھي. ھونئن تھ سسئيءَ جا سر جيتوڻيڪ انسان جي جستجو، عظيم، ارڏي ۽ اڏول عزم ۽ نيٺ پنھنجو مقصد ماڻڻ جا سر آھن پر منھنجي خيال ۾ سسئيءَ جا پنج ئي سر انسان جي ڏکن ڏولاون، اھنجن ۽ ايذائن سان اجرو ٿي پنھنجو پاڻ کي ڳولھي لھڻ جا سر آھن. پنھنجي ان ڳالھھ کي اڳتي وڌائڻ کان اڳ مان سسئيءَ جي سرن بابت ھڪڙي ٻي ڳالھھ ڪرڻ ٿو گھران. سسئي جا سر پڙھندي مون کي محسوس ٿيو آھي تھ سسئيءَ جي پنجن ئي سرن جي بيتن جي ترتيب اصل قصي جي واقعن جي ترتيب مطابق نھ آھي جنھن جي ڪري پڙھندڙ جي ذھن ۾ داستان جي بيتن ۾ بيان ڪيل فڪر ۽ سرن جي مرڪزي خيال جي سلسليوار ۽ منطقي اوسر نٿي ٿئي ۽ جيڪڏھن اسين جدا جدا سرن ۾ ۽ جدا جدا ھنڌن تي پکڙيل بيتن کي خيال، احساس ۽ واقعن جي تسلسل مطابق ترتيب ڏينداسين تھ اھا ھيٺين ريت بيھندي.

صوفي سوچ مطابق ”عشق اول در دل معشوق پيدا مي شود“ يعني تھ عشقي پھريان معشوق جي دل ۾ پئدا ٿيندو آھي. سسئي بھ پنھونءَ سان ملڻ کان اڳ ساڻس ملڻ جي آس ڪيو ويٺي آھي. پنھونءَ جي تصوير سندس اندر ۾ اڪريل آھي ۽ ھوءَ ھن جي اچڻ جي آس ۽ کيس سڃاڻڻ جي ڳالھھ ٿي ڪري:

الا، اچن اوءِ، جن آئي من سرھو ٿئي،

پسان مان پر ڪھين، جتن سندي جوءِ،

گولي ٿيان گلبوءِ، جي سڃاڻان ساٿ ڌڻي.

(سر ديسي، داستان ٽيون)

سسئيءَ جي آس پوري ٿي، پنھون ڀنڀور ۾ آيو ۽ پنھونءَ جي پر ڏسي سسئيءَ جا ننھن سين نيڻ ٺري پيا:

آيا آس ٿيام، ٻاروچا تھ ڀنڀور ۾،

پسي پر پنھونءَ جي، ننھن سين نيڻ ٺريام

گوندر وسريام، سکن شاخون مڪيون.

(سر حسيني، داستان ڇھون)

پنھونءَ جو قافلو ڪيچان ڪھي آيو ۽ پنھونءَ کي ڏسي سندس بي آرام اکين کي آرام اچي ويو. سندس اندر ۾ آس جاڳي تھ ھي ڪيچي پاڻ سان نين تھ مان پاڻ تي ناترنانءَ رکي سندن ٻانھي ٿيان:

ڪيچان آيو قافلو، ڄامن سندو ڄام،

پسندي پنھونءَ کي، اکين ڪيو آرام،

ناتر پا يان نام، جي مون نيو پاڻ سين،

(سر سسئي، داستان ٽيون)

ھاڻي سرھاڻ جا سوداگر بازار ۾ بيٺا سوداگري ٿا ڪن، سرھاڻ سان سارو ڀنڀور ھٻڪارجي ويو آھي:

سرھي منجھان ساٿ، آئي بوءِ ڀنڀور کي،

بيٺا بازارن ۾، لائي جت جبات،

سندي ھوت حمات، ڪيچان پھتو قافلو.

(سر ديسي، داستان ٽيون)

سسئي پنھنجي پرينءَ جي زلف سان زاف ٿي، ڪاڪل کيس ڪٺو ۽ ھاڻي سندس اھا ڪيفيت آھي جو ”درد نھ لھي دارو ئين“:

درد نھ لھي وارو ئين، زلف زور ڏنوم،

ڪاڪل ڪالھھ ڏٺوم، رخساري تي روپ سين.

(سر سسئي آبري، داستان ڇھون)

قصي جو ھڪڙو باب اِتي ختم ٿو ٿئي ۽ نئون باب شروع ٿو ٿئي. سسئيءَ جا ڏير پنھونءَ کي کڻي ٿا وڃن ۽ سسئيءَ جي ڏکن سورن جو دور شروع ٿو ٿئي. سسئي دانھون ٿي ڪري تھ:

وارو، ور وٺ ويا، آريچا اظلام،

آنداؤن آريءَ جا، پنھونءَ ڏي پيغام،

پھھ ڪيائون پاڻ ۾، موتھان مخفي مام

سپر ساٿ کڻي، ويساھي ويام،

ڪا ڪيون رات قيام، جيڏيون جت ڪري ويا.

(سر ديسي، داستان چوٿون)

سسئي بيتابيءَ مان برن ڏانھن نڪري پئي. سرتين کيس جھليو پر ھوءَ سندن جھل ۾ نھ آئي ۽ عشق کي پنھنجو رفيق ۽ رھبر بڻائي برن ۾ ڀٽڪڻ لاءِ رواني ٿي وئي:

اچيو اچيو چون، ويھھ، ويا تھ گھوريا،

سرتين سانگ سکن سين، مون جئن رت نھ رون،

او مر ويٺيون ھون، مون سان ساڱائو سور ٿيا.

(سر ڪوھياري، داستان پنجون)

۽ پوءِ سسئيءَ جو سورن جو سفر شروع ٿيو. سندس صعوبتن واري سفر ۾ ئي شاھھ پنھنجي غم جي فلسفي جي تشريح ڪئي آھي ۽ وڏي شاعراڻي ڪماليست سان دشت بيابان جو منظر نامون چٽيو آھي. بَر وڏو آھي ۽ بار گھڻو. نيڻ نھارتائين برپٽ بيابان، نھ وڻ نھ ٽڻ، جتي وڻ آھن اتي نيلاتانگ ٿا سڄن:

بَــر وڏو بار گھڻو، ويجھو نھ وڻڪار.

--

وڏا وڻ و ڻڪ جا، جت نانگ سڄن نيلا.

--

وڏا وڻ وڻڪار جا جت، جاؤ، جم، جر،

ڪو سا تپن ڪڪرا، ٻي دم دم تپي ڌر.

--

ڪرڙا ڏونگر، ڪھڻ گھڻي، جت برپٽ بيران،

--

ڪرڙا ڏونگر، ڪھڻ گھڻي جت واٽن تي واري،

ڪرڙا ڏونگر ڪھڻ گھٽي، جت ماثر مٿاھين

--

.................. جت جبل گونا گون

--

آڏا ڏونگر ڪڪرا، ويڌ، ونگايون، ور

--

آڏا، ترچا، آھڙا، ڏونگر کي ڏاڪا.

ور وراڪا وچ ۾، لکين آڏو لڪ

سسئي جنھن جا پير پٽان ئي ڪنئرا آھن، اھڙا لڪ ٿي لتاڙي جن آڏو مردن بھ مات مڃي آھي:

سسئي لنگھيو سو، مرد جنھن مات ڪيا،

جبل وڏو جو، نوڻ مڙيو ئي نيھن جو.

انسان جي ارادي ۽ عزم جو اھو عالم آھي جو سسئي جبل کي ٿي للڪاري:

آڏو ٽڪر ٽـــر، متان روه رتيون ٿئين،

سسئيءَ جي سفر جا اھي سمورا سور نيٺ صاب ٿا پون ۽ سسئي پنھنجو پاڻ ۾ ئي پنھنجي پرينءَ کي ڳولھي ٿي لھي:

پيھي جا پاڻ ۾، ڪيم روح رھاڻ،

تھ نھ ڪو ڏونگر ڏيھھ ۾، نڪا ڪيچين ڪاڻ.

پنھون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور ھئا.

(سر سسئي آبري، داستان پنجون)

اِھو بيت سسئيءَ جي سڀني سرن جي نقطھ عروج Climax جو بيت آھي ۽ سسئيءَ، جي تلاش، ڳولھا ۽ سندس سفر جا ڏک ڏولاوا، اھنج ايذاءَ ۽ ھن جو پنھنجو ڪردار منطقي انجام تي ٿو پھچي. پر ان بيت کان پوءِ جيڪي بيت ڏنل آھن انھن ۾ وري اسين سسئيءَ کي سفر ڪندو ۽ پنھونءَ جي ڳولھا ۾ برن ۾ ڀٽڪندو ٿا ڏسون:

قافنئون ڪاھيندياس، موٽان تان ڪر ُ ميھڻو،

ٻانھي ٻاروچن جي، سڱ نھ ساھيندياس،

”الفراق اشد من الموت“، ھتي نھ ھوندياس،

آھھ نھ لاھيندياس، جيئري جت ڏسي مران.

۽ سسئيءَ پنھونءَ کي پنھنجو پاڻ ۾ ڳولھي لھڻ کان پوءِ وري ان واقعي جو ذڪر ٿي ڪري جڏھن پنھونءَ جا ساٿي چانگن تي چڙھي سوير ئي ھليا ويا ھئا:

جيئڻ جت ڌاران، معذور جو مس ٿئي،

چانگن سر چڙھي ويا، ساٿي سوارا،

اکيون اوتارا، پسيو رون پنھونءَ جا.

منھنجي خيال ۾ سسئيءَ جي سرن جي ترتيب داستان جي مختلف واقعن جي بيتن مطابق ٿيڻ گھجي. سسئيءَ جي پھرين سر جو پھريون بيت ھي ھئڻ گھرجي:

الا، اچن اوءِ، جن ائي من سرھو ٿئي،

۽ آخري سر جو آخري بيت ھي ھئڻ گھرجي:

پيھي جا پاڻ ۾، ڪيم روح رھاڻ.

ھاڻي اسين شاھھ جي غم جي فلسفي واريءَ ڳالھھ ڏانھن ٿا اچون

سسئيءَ جي سفر جي سورن ۽ پنھونءَ جي ڳولھا وارو احساساتي منظر نامون مٽجي ٿو ۽ سسئيءَ جنھن ھاڻي تائين چيو ٿي تھ:

ھلندي ھاڙھو مڻي، گــَسان تان م گـــُسان،

لڪن تان، لطيف چئي، رڙھي مان رسان،

پنھون شال پسان، وھان تان نھ وسي پيو.

(سر معذوري، داستان ٽيون)

اھا ساڳي سسئي چئي ٿي:

ڏوريان ڏوريان م لھان، شال م ملان ھوت،

من اندر جالوچ، مڇڻ، ملڻ سان ماٺي ٿئي.

--

آءٌ ڏوريئين، شال م لھئين، تن نھ ملين تون،

لونءَ لونءَ منجھان مون، اڃ تنھنجي نھ لھي.

--

آءٌ ڏور يئين، شال م لھئين، پرين ھئين پري،

ھڏ نھ ساه سري، تن تسلي نھ ٿئي.

(سر حسيني، داستان ستون)

اھا عشق جي عجيب ڪيفيت ۽ سڪ جي سمجھھ ۾ نھ ايندڙ صورتحال آھي جو جنھن محبوب لاءِ سسئي لوچي ٿي ۽ برن ۽ بيابانن ۾ ٿي ڀٽڪي ان ساڳي محبوب سان ھاڻي ملڻ نٿي چاھي. پنھونءَ کان وڌيڪ پنھونءَ جي لوچ ھن کي پياري آھي ۽ کيس ڊپ آھي تھ جي ھوءَ پنھونءَ سان ملي تھ سندس لونءَ لونءَ جي اڃ ۽ تن جي تاس اجھامي ويندي جيڪا ھوءَ اجھائڻ نٿي گھري. محبت ۾ اھڙي رويي کي خود اذيتيءَ Masochistic رويو چئبو آھي، جنھن ۾ ماڻھو پنھنجو پاڻ کي وصل جي خوشين کان محروم ڪري، ھجر جا ايذاءَ سھي ان مان مزو ماڻيندو آھي. انھن بيتن وانگر سسئيءَ جا ھي بيت بھ اھڙي ئي رويي جا غماز آھن:

جيڪي فراقان، سو وصالان نھ ٿئي،

اچي اوطاقان، مون کي پرينءَ پري ڪيو.

(سر حسيني، داستان پنجون)

ھن بيت مان اھا ڳالھھ واضح نٿي ٿئي تھ آخر اھو ڇا آھي جيڪو فراق مان حاصل ٿو ٿئي ۽ وصل مان حاصل نٿو ٿئي ۽ ڪيئن سسئيءَ جي پرين اوطاق مان اچي کيس پري ڪيو. وري ھوءَ فراق کي سڏ ٿي ڪري جو وصل سندس ۽ پرينءَ جي وچ ۾ پيو ھو:

ڦري آءُ فراق، مون کي وصال وچ پيو،

جي ٿي چڪيم چاڪ، سي پرينءَ گڏ جي پوريا.

(سر حسيني داستان پنجون)

ڪي بيت وري اھڙا آھن جيڪي سسئي پنھونءَ جي اصل قصي جي واقعن جي ابتڙ آھن. اھڙا بيت پڙھڻ سان پڙھندڙ جي ذھن ۾ ابھام ٿو پئدا ٿئي. اصل قصي مطابق سسئي جيستائين جيئري ھئي پنھونءَ کي ڳولھيندي رھي پر پنھون کيس نھ گڏيو. ٻنھي لاءِ ڌرتي ڦاٽي ۽ ٻئي ھڪ ٻئي پٺيان ڌرتيءَ ۾ داخل ٿي پاڻ ۾ مليا. پر شاھھ جي سرن ۾ سسئيءَ جو ور وٽس وري آيو ۽ جيئري ئي ھوءَ ھوت سان ھيڪاندي ٿي:

بِره مڻايس بَر، نات سکي ڪير سڌون ڪري،

گھڻو ڏوريائين ڏک سين، ڏيرن لئھ ڏونگر،

وري آيس ور ُ، سور مئيءَ جا صاب پيا.

(سر ديسي، داستان ٽيون)

ڏيکاريس ڏکن، گوندر گسن پرينءَ جو،

سو نھائي سورن، ڪي ھيڪاندي ھوت سين.

(سر حسيني، داستان ٻارھون)

انھن بيتن کي جڏھن اسين شاھھ جي غم جي فلسفي جي پس منظر ۾ رکي پڙھنداسين تڏھن اسان کي انھن جي معنيٰ سمجھھ ۾ ايندي. مان مٿي چئي آيو آھيان تھ شاھھ جو غم جو فلسفو Catharses وارو آھي ۽ پنھنجي ھڪڙي بيت ۾ شاھھ غم ۽ سورن جي ڪيٿارسس واري فلسفي جي تشريح ڪندي چيو آھي:

صدا وڌم سور جي، اڳيان ڪوھياري،

جونجس نيکاري، سو پنھونءَ وڌم پاند ۾.

پنھونءَ جي ھجر ۾ سفر جا سور سھندي سھندي سسئيءَ جو اندر جڏھن نکرجڻ ۽ اجرو ٿيڻ لڳو تڏھن ھن کي محسوس ٿيڻ شروع ٿيو تھ اصل ڪوھيارو ڪيچ وارو پنھون نھ پر ڪو ٻيو آھي جنھن جو گس ڏک ھن کي ڏيکارين پيا ۽ سور جنھن سان کيس سونھون پيا ڪن. ان ڪري سسئي چوي ٿي تھ ڪيچ واري پنھونءَ کي ڳولھيندي رھان پر ڳولھي نھ لھان تھ جيئن من جي اھا لوچ ۽ تن جي تاس لھي نھ وڃي جيڪا کيس ڪامل ڪوھيارو پئي ڏيکاري. فراق کي بھ ھوءَ ان ڪري ٿي سڏ ڪري جو وصل واري حالت ۾ ھوءَ ڪيچ واري پنھونءَ کي ئي ڪامل ڪوھيارو سمجھي ويٺي ھئي ۽ اھڙيءَ طرح ڪيچ واري پنھون جي وصل ھن کي اصل پرينءَ کان پري ڪري ڇڏيو ھو. پر پوءِ ڏکن ۽ سورن ھن کي ڪامل ڪوھيارو ڏيکاريو. ھن جا سور صاب پيا ۽ ھوءَ پنھنجي پرينءَ سان ھيڪاندي ٿي.

اصل ۾ سسئيءَ جو سفر ھن جي پنھنجي وجود جو سفر آھي ۽ ھوءَ پنھنجي وجود جي وڻڪار ۾ ئي پنھنجي پنھونءَ کي ڳولھيندي ٿي رھي ۽ کيس خبر ٿي پئي تھ جنھن پنھونءَ کي ھوءَ ڳولھيندي ٿي رھي اھو پنھون ھوءَ پاڻ آھي:

پيھي جا پاڻ ۾، ڪيم روح رھاڻ،

تھ نھ ڪو ڏونگر ڏيھھ ۾، نھ ڪا ڪيچين ڪاڻ،

پنھون ٿيس پاڻ، سسئي تان سور ھئا.

(سسئي آبري، داستان پنجون)

سسئيءَ جو سفر پنھنجو پاڻ کان پاڻ تائين پھچڻ ۽ پنھنجو پاڻ سان ھيڪاندي ٿيڻ جو سفر آھي.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ