|
(بيت_4)
ڪاري رات اڇو ڏينـﮧ، اي صفتان نور،
جتي پرين حضور، اتي رنگ نه روپ ڪو.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 1: 26، ص13)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. ڪن رسالن ۾ هي ”سُر آسا“
هيٺ رکيل آهي ته ڪن ۾ وري” سُر رام ڪلي“ هيٺ، ڪن
رسالن ۾ هي ”سُر آسا“ ۽ ”سُر رام ڪلي“ ۾ ٻه دفعا
آيل آهي. هن بيت جي ٻولي شاهه جي بيتن سان ڀيچ نٿي
کائي. هي بيت قاضي قادن جو ٿي سگهي ٿو، جوهن ۾ اکر
’صفتان‘ قاضي قادن جي ٻوليءَ جي جمع واري خاصيت
مطابق آهي.
(بيت_5)
پڙاڏو سو سڏ، ور وائي جو جي لهين،
هئا اڳئين گڏ، پر ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 1: 30، ص15)
هي بيت به اوائلي دور جي رسالن جو آهي. ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ هن بيت
متعلق لکيو آهي ته هي بيت روميءَ جي هيٺئين بيت جو
هوبهو ترجموآهي:
آن نداکش اصل بربانگ ونواست،
خود ندا آنست واين باقي صداست.
(شاهه جو رسالو/ گربخشاڻي، ص 158)
(بيت_6)
سڃاپي نه صورت ري، صورت هڏمَ سوجهه،
ٿيءُ ٻاراڻي ٻوجهه، وڃائي وجود کي.
(معياري متن، سُر ڪلياڻ، 1: 25، ص 13)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب هن بيت متعلق لکيو آهي ته هي بيت آڳاٽن قلمي
نسخن جو آهي جتي هن بيت جا قافيا آخر ۾ آيل آهن.
آڳاٽن قلمي نسخن ۾ بيت جي پڙهڻي هيٺئين طرح آهي:
سڃاپي نه صورت ري، تنهن جي صورت هڏ م سوجهه،
وڃائي وجود کي، ٿي ٻاراڻي ٻوجهه.
(ڏهه قلمي نسخا/ سُر آسا، ص 455)
اصل ۾ هي بيت ”سُر آسا“ جو آهي، جنهن کي ڊاڪٽر صاحب ”سُر ڪلياڻ“
۾ رکيو آهي. اوائلي دور جي رسالن ۾ هي بيت ٻن سٽن
سان لکيل آهي ۽ بيت جا قافيا آخر ۾ ڏنل آهن، جنهن
مان گمان ٿئي ٿو ته هي ڪنهن آڳاٽي عارف شاعر جو
بيت آهي. البته ”هرگنيو“ جي مـؤلف آخوند عبدالرحيم
عباسيءَ هي بيت ٽن سٽن سان ڏنو آهي. آڳاٽن قلمي
نسخن ۽ آخوند صاحب واري بيت جي پهرين ٻن سٽن جي
پڙهڻي ساڳي آهي. آخوند صاحب جي بيت جي پڙهڻي هيٺ
ڏجي
ٿي:
سڃاپي نه صورت ري، تنهن جي صورت هڏ م سوجهه،
وڃائي وجود کي، ٿي ٻاراڻي ٻوجهه،
اوتڙ وڃي اوجهه، ته جيائين ڪو تڙلهين.
(هرگنيو/ ڪلياڻ، ب 165،ص 29، 93)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب ٻي سٽ ۾ لفظ (ٿيءُ) لکيو آهي، جنهن سان معنيٰ
ٿيندي: ته اي ٻوجهه تون ٻاراڻي ٿي_ يعني خطاب
ٻوجهه کي آهي ته اي ٻوجهه تون ٻاراڻي ٿي . اُن جي
برعڪس اگر لفظ (ٿي) لکبو ته معنيٰ ٿيندي ته اها
ٻوجهه ٻاراڻي آهي جيڪا وجود کي ختم ڪريو ڇڏي. خودي
۽ اناجي مسئلي تي هي بيت چيل آهي. اوائلي رسالن جي
پڙهڻي درست آهي، جتي لفظ ’ٿي‘ لکيل آهي. شاهه لطف
الله قادريءَ جي هيٺئين بيت کي شاهه لطيف وڌيڪ
کولي ۽ سهڻي نموني سان بيان ڪيو آهي:
ٻجهي تئن اٻوجهه، ڄاڻ وڃائي پاهنجو،
هوئين جي سٻوجهه، ته ٻجهه م ٻڙي جيترو.
(سنڌي رسالوب 17، ص 103)
(بيت_7)
اِيڪُه قَصَرُ دَرَلَک، ڪوڙِيين ڪڻس کِڙڪُيون،
جاڏي ڪريان پَرَکَ، تاَڏَي صاحبُ ساَمُهُون.
(معياري متن، سُر ڪلياڻ، 1: 31، ص 15)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي لکت موجب هي بيت اوائلي دور جي
رسالن جو آهي، جتي اُن جي پڙهڻين ۾ ٿورو گهڻو فرق
آهي. بيت جون مختلف پڙهڻيون ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي
ترتيب ڏنل شاهه جي رسالي: معياري متن جلد_1 جي
سمجهاڻيءَ واري حصي ۾ ڏسڻ گهرجن، جتي اُنهن جو
تفصيل سان ذڪر ڪيل آهي.
دادو ديال جي روايتن وارن چئني ماخذن موجب هي بيت قاضي قادن جو
آهي. ڊاڪٽر بلوچ 1978ع ۾ ”مهراڻ“ جي پرچن ۾ هيري
ٺڪرجي ڪتاب”قاضي قادن جو ڪلام“ تي تفصيلي بحث ڪيو
هو. يقيناَ ڊاڪٽر صاحب مٿئين بيت تي به تفصيلي بحث
ڪيو هوندو. جنهن صورت ۾ ڊاڪٽر صاحب کي هن بيت
متعلق اڳ ئي معلوم هو ته هي بيت شاهه لطيف جو
ڪونهي ته پوءِ معياري متن ۾ هن بيت ڏيڻ جو ڪم جواز
ڪونه هو. بهرحال ڊاڪٽر صاحب معياري متن جي جلد_7 ۾
هن بيت متعلق وضاحت ڪئي آهي ته هي بيت شاهه جو
ڪونهي.
(بيت_8)
جَنِ کي جِئائين، پِرينِ پاڻُ پَسايو،
تن کي تئائين، ليا پائڻ آئيا.
(معياري متن، سُر ڪلياڻ، 1: 32، ص 15)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب هن بيت متعلق لکيو آهي ته هي بيت بمبئي ڇاپن
واري دور جي رسالن جو آهي، پر بمبئي ڇاپن ۽ گنج ۾
هي بيت ڪونهي ۽ نه ئي ڪنهن آڳاٽي قلمي نسخي ۾ آهي.
اصل ۾ هي بيت مولوي عبداللطيف سڪندري سنڌ جي هڪ
ٻئي عارف، سيد محمد بقا شاهه ڏانهن منسوب ڪيو آهي(1)
مولوي صاحب واري ڏنل بيت جي پڙهڻي هيٺ ڏجي ٿي:
جَنهنِ کي جِئائينِ، پِرين پاَنُ پَسايو،
تنهن کي تئائين، لياپائڻ آئيا.
(سيد محمد بقا شاهه)
نوٽ: جيئن ته هي بيت سنڌ جي هڪ ٻئي عارف ڏانهن پڻ منسوب آهي،
جنهن لاءِ وڌيڪ تحقيق جي ضرورت آهي. مون کي لڳي ٿو
ته هي بيت شايد روضي ڌڻيءَ جي ملفوظات ”خزانـة
المعرفت“ ۾ ڏنل آهي، جتان مولوي صاحب ڏنو آهي.
شاهه لطيف جي ”سُر سسئي“ ۾ هڪ بيت ڏنل آهي، جيڪو
ٿي سگهي ٿو ته سيد محمد بقا شاهه جي بيت جو تتبع
هجي. شاهه جو اُهو بيت هيٺ ڏجي ٿو:
جتي جيتريون، گهڙيون گهارڻ آئِيون،
تتي تيتريون، لکيون لوح قلم ۾.
(شاهه لطيف)
داستان ٻيو:
”سُر ڪلياڻ“ جي داستان ٻئي ۾ ڊاڪٽر صاحب 24 بيت ۽ هڪ وائي رکي
آهي. هن داستان ۾ بيتن جي ترتيب سهڻي رکيل آهي.
بيت نمبر8۽9 ٻئي عبدالرحيم گورهڙيءَ ڏانهن پڻ
منسوب آهن. هن داستان جو بيت نمبر11عطاٺٽويءَ
ڏانهن منسوب آهي. بيت 14ڀڳت ڪبير جي بيت جو ترجمو
آهي. بيت نمبر22 سُر آسا مان کنيو ويو آهي. هن بيت
کان اڳ ”سُرآسا“ ۾ ٻه بيت ٻيا به آهن، جيڪي هن بيت
سان سلهاڙيل آهن ۽ سڀني رسالن ۾ لاڳيتا رکيل آهن.
اُنهن سڀني بيتن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:
(بيت_1)
حاصل جان نه حال، صوفي جم سڏائيين،
ڪونهي تني قال، وٿون جن وڃايون.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 2: 8، ص21)
(بيت_2)
وٿون جن وڃايون، صوفي سالم سي،
هاڻي تني کي، ڏوريان ڏوريي نه لهان.
(معياري متن، سُر ڪلياڻ، 2: 9، ص21)
مٿيان ٻئي بيت اوائلي دور جي رسالن ۾ ناهن، ۽ نه ئي گنج ۽
بمبئيءَ وارن رسالن ۾ آهن. پوئين دور جي رسالن ۾
شايد موجود آهن. اِهي ٻئي بيت هوبهو عبدالرحيم
گروهڙيءَ جي بيتن ۾ پڻ موجود آهن. ڊاڪٽر صاحب
اُنهن ٻنهي بيتن متعلق لکيو آهي ته اُنهن بيتن جو
اسلوب بيان عبدالرحيم گروهڙيءَ کان وڌيڪ شاهه جو
لڳي ٿو.
(بيت_3)
مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿين نه مات،
هوندا سي حيات، جيئڻا اڳي جي جيا.
(ڪلياڻ:3: 2، ص 31)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. ليلي رچنداڻي صاحب هن بيت
لاءِ لکيو آهي ته هي بيت ڀڳت ڪبير جي هيٺئين بيت
جو هوبهو ترجمو آهي،
جيون تو مريو ڀلو، جومرجانه ڪوءِ،
مرتي پهلي جو مرن، توڪل اجروار هوءِ.
(سنڌي نظم جي تاريخ، ص 152)
(بيت_4)
اڻ ڪي عيان نه ٿيي، ڪي پروڙي ڪون،
سچي جهڙي سون، منـه نه پيئي ماڙوهئين.
(معياري متن، سُرڪلياڻ:2: 11، ص 23)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. جتي اُن جي پڙهڻي سڀني
رسالن ۾ ساڳي آهي. اصل ۾ مٿئين بيت سان گڏ ٻيو بيت
به سلهاڙيل آهي، جنهن کي ڊاڪٽر صاحب عطاٺٽويءَ
ڏانهن منسوب ڪيو آهي. ٻئي بيت هيٺ ڏجن ٿا:
(1)
اڻ ڪي عيان نه ٿيي، ڪي پروڙي ڪون،
سچي جهڙي سون، منـه نه پيئي ماڙوهئين.
(2)
اڻ ڪي عيان نه ٿيي، ڪي پروڙي ڪونه،
امر عطا جنهن جو، جان سونهون ٿيي سونه.
مٿيان ٻئي بيت اوائلي دورجي رسالن جا آهن ۽ سڀني قلمي توڙي ڇاپي
رسالن ۾ ڏنل آهن. ڪن رسالن ۾ اهي ”سُريمن“ هيٺ
رکيل آهن ته ڪن ۾ وري ”سُرآسا“ هيٺ. ڊاڪٽر بلوچ
صاحب هن بيت متعلق لکيو آهي ته (عل) رسالي ۾ هي
بيت ٽن سٽن سان ناقص صورت ۾ ڏنل آهي(1):
اڻ ڪي عيان نه ٿيي، ڪي پروڙي ڪونه،
امر عطا جنهن جو، جان سونهون ٿيي ڇونه،
سچي جهڙي سونه، منـﮧ نه پيئي ماڙوهئين.
( شاهه جو رسالو، جلد_10، ص 274)
حقيقت ۾ مٿيان ٻئي بيت الڳ الڳ صورت ۾ ڪونهن، بلڪه پوءِ جي
مـؤلفن (عل) رسالي جي ٽن سٽن واري بيت کي الڳ الڳ
ڪري ڇڏيو آهي. جيئن ته متن واري بيت لاءِ چيو وڃي
ٿو ته اُهو عطا ٺٽويءَ جو آهي، پر اُهو ڪهڙي ماخذ
۾ لکيل آهي تنهن جو ڪوپتو ڪونهي. هن بيت ۾ عطانالي
جي صورت ۾ به ڪم آڻي سگهجي ٿو ته بخشش يا قسمت ۾
لکيل يا فصاحت جي معنيٰ ۾ به هن بيت لاءِ وڌيڪ
تحقيق جي ضرورت آهي.
داستان ٽيون:
هن داستان ۾ ڪل 24بيت ۽ هڪ وائي ڏنل آهي. بيت نمبر2 ڀڳت ڪبير جي
بيت جو ترجمو آهي. بيت نمبر 18خواجه محمد زمان
لنواري واري جو آهي ۽ بيت نمبر 24 دوهي جي صورت ۾
آهي، جيڪو شاهه کان اڳ جي ڪنهن سالڪ جو چيل ٿو
ڏسجي. باقي سڀيئي بيت ”سُرآسا“ مان کنيا ويا آهن،
جن جو”سُرڪلياڻ“ سان ڪو تعلق ڪونهي. اُنهن بيتن جو
تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:
(بيت_1)
سرُنايو سَجدا ڪَرين، تَنُ تواضعو تو نَه،
هُوَ جو مَڻڪو مَنَ جو، سُوڌو سورِين سو نهَ،
ڪوڙا ٿيندءِ ڪونه، ڦُوڪيي ڌوتي فائدو.
(معياري متن، سُر ڪلياڻ،3: 18، ص 39)
ڊاڪٽر صاحب جي لکڻ موجب اوائلي دور جي ڪن نسخن ۾ هي بيت
”سُرآسا“ هيٺ ڏنل آهي. اصل ۾ هي بيت سنڌ جي هڪ ٻئي
عارف ۽ صوفي شاعر خواجه محمد زمان ڏانهن پڻ منسوب
ٿيل آهي. ڊاڪٽر دائودپوٽو”ابيات سنڌي“ جي صفحي
نمبر 32تي لکي ٿو:
”خواجه محمد زمان جا ڪيترائي بيت چيا ٿا ڏسجن، مگر ڪي ٿورا
ڪتابن ۾ درج ٿيل آهن، جهڙوڪ شاهه لطيف سان
ملاقات....يا معقولو 22مٿي ڏنل. يا...بزرگ گروهڙي
فتح الفضل جي خالي ورقن تي هيٺان بيت لکيا
آهن.“(ابيات سنڌي/ ڊاڪٽر دائودپوٽو،ص 32)
هن عبارت ڏيڻ کان پوءِ ڊاڪٽر دائود پوٽي صاحب صفحي 33 تي پنج
بيت ڏنا آهن، جن ۾ مٿيون بيت به ڏنل آهي. ڊاڪٽر
دائودپوٽي جي ڏنل بيت جي پڙهڻي هيٺ ڏجي ٿي:
خواجه محمد زمان
تَنُ توجهه تونَ، ٿو سِرُ ناَيو سَجِدا ڪَرين
من جي مرماريجو، ٿو سڳو سورين سونَ،
ڪڏهن ٿيندو ڪونَ، ڦُوڪي ڌوتي فائدو.
(ابيات سنڌي/ ڊاڪٽر دائود پوٽو، ص 33)
ڊاڪٽر دائودپوٽي جي لکڻ موجب هي بيت خواجه محمد زمان جو آهي ۽
اُن جو ئي سمجهڻ گهرجي. اُميد آهي ته سنڌ جا عالم
اُن ڏانهن توجهه ڏيندا ۽ هن بيت کي شاهه ڏانهن
منسوب نه ڪندا.
(بيت_2)
ڪين ماڻيندا من ۾، خودي ۽ خدا،
ٻن ترارن جاءِ، ڪا آهي هڪ مياڻ ۾.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 3: 2،ص 31)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي.رُچنداڻي صاحب هن بيت متعلق
لکيو آهي ته شاهه لطيف هي بيت ڀڳت ڪبير جي هيٺئين
بيت کان متاثر ٿي چيو آهي.
پيا چاهي پريه پرس، راکا چاهي مان،
ايک ميان مين دو کڙگه، ديکي سني نه کان.
(سنڌي نظم جي تاريخ ، ص 152)
(بيت_3)
نڪا ابتدا عبدجي، نڪا انتها،
جن سڃاتو سپرين، سي وڃڻ کي ويا.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 3. 24، ص 41)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. هن بيت جا قافيا سٽن جي آخر
۾ آهن. بيتن جي اها صورت شاهه کان اڳ واري دور جي
بيتن جي آهي. لڳي ٿو ته هي بيت ڪنهن آڳاٽي سالڪ جو
آهي، سمجهاڻيءَ واري حصي ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب پڻ
اهڙو اظهار ڪيو آهي ۽ شڪ ڏيکاريو آهي ته هي ڪنهن
آڳاٽي سالڪ جو بيت آهي ۽ لکيو اٿس ته آڳاٽن قلمي
نسخن ۾ هي بيت چئن سٽن سان ڏنل آهي، جتي اُن جي
پڙهڻي هيٺئين طرح آهي:
نڪا ابتدا عبد جي، نڪا انتها،
جن سڃاتو سپرين، سي وڃڻ کي ويا،
تعظيما ترڪ ٿئا، واجهاڻا وئا،
وڃي تت پئا، جت نهايت ناهه ڪا.
(ڏهه قلمي نسخا/ سُر آسا، ص 479)
داستان چوٿون:
هن داستان ۾ ڪل 39 بيت ۽ ٻه وايون ڏنل آهن. بيت نمبر ٻيو (عاشقن
الله جي) کنڌيءَ وارن بيتن سان شروع نه ٿو ٿئي،
اُن کي بيت نمبر پنجين کان پوءِ رکجي ها. بيت
نمبر6 آخوند عبدالرحيم جي ڪتاب”هرگنيو“ ۾ ٽن سٽن
سان ڏنل آهي. بيت نمبر9 جي قافين ۾ نقص آهي. بيت
نمبر 19 جي آخري سٽ حجام شاعر جي بيت ۾ پڻ ڏنل
آهي، عاشق معشوقن جي کنڌيءَ وارا بيت موکيءَ ۽
متارن واري داستان سان تعلق رکن ٿا، اُنهن کي
سُريمن جي داستان_6۾ رکجي ها. بيت نمبر 34 جون
آخري ٻه سٽون سُريمن جي داستان چوٿين ۾ بيت نمبر21
جي صورت ۾ موجود آهن. اُن کان علاوه بيت نمبر 34
ٻين سڀني نسخن ۾ ٽن سٽن سان ڏنل آهي. اُنهن سڀني
بيتن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:
(بيت_1)
عاشقن آرام، ڪڏهن تان ڪونه ڪيو،
طعني ڪيا تمام، حبيباڻي هيڪڙي.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 4: 6، ص 45)
هي بيت جي اوائلي دور جي رسالن جو آهي، جتي هن بيت جي پڙهڻيءَ ۾
ڪجهه فرق آهي. پڙهڻين لاءِ ڏسو رسالي جو سمجهاڻيءَ
وارو حصو، جتي اُن جون مختلف پڙهڻيون ڏنيون ويون
آهن. هي بيت آخوند عبدالرحيم جي ڪتاب ”هرگنيو“ ۾
ٽن سٽن سان ڏنل آهي، جتي اُن جي پڙهڻي هيٺئين طرح
آهي:
عاشقن آرام، ڪڏهن سمهي نه ڪيو،
حبيباڻي هيڪڙي، طعني ڪيا تمام،
اکن ننڊ حرام، پچن پييون پور م.
(هرگنيو/ڪلياڻ:ب_27، ص 67)
آخوند صاحب واري پڙهڻي به تمام سهڻي آهي، سٽن وارو ٻن
سٽن جو مٿيون بيت اڻپورو لڳي ٿو، جڏهن ته آخوند
صاحب وارو بيت ڄڻ ته مڪمل آهي.
جان عاشق مٿي رت، تان دعويٰ ڪرم نيـﮧ جي،
سائو منهن سونـﮧ ڳئي، سڪڻ اي شرط،
نه ڪين گوڏ گرٿ، مٿان سر سودا ڪري.
(معياري متن، سُرڪلياڻ: 4: 9، ص 47)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. پڙهڻين ۾ گهڻو اختلاف آهي.
مختلف پڙهڻين لاءِ ڏسو سمجهاڻيءَ وارو حصو. هن بيت
جي قافين ۾ نقص آهي. جيتوڻيڪ قافيا (رت، شرط، گرٿ)
هم آواز آهن، پر اُن جي باوجود اها بيت ۾ وڏي
اوڻائي آهي.
(بيت_3)
عشق نه آهي راند، ته ڪي ڪنس ڳڀرو،
جيءَ جسي ۽ جان جي، ڀڃي جو هيڪاند،
سسي نيزي پاند، اُڇل ته اڌ ٿئي.
(معياري متن، سُرڪلياڻ:4: 19، ص 53)
هي اوائلي دور جي رسالن جو بيت آهي. هن بيت جي آخري سٽ معنيٰ ۾
مبهم آهي. هن بيت جي تمام سهڻي پڙهڻي آخوند
عبدالرحيم جي ڪتاب ”هرگنيو“ مان هيٺ ڏجي ٿي، جتي
هي بيت وڌيڪ صاف صورت ۾ لکيل آهي:
عشق نه سوکي راند، جان ڪي کيلينس ڳڀرو،
جي جسي ۽ جان کي، ڀڃئو ڪري هيڪاند،
سسي نيزي پاند، لوڏيندا لک ويا.
(هرگنيو: بيت_134، ص 88)
آخوند صاحب جي ڏنل هن بيت جي آخري سٽ معنيٰ ۾ وڌيڪ مـؤثر ۽ سهڻي
آهي. يعني، لکين عاشق هن عشق الاهيءَ ۾ پنهنجو
سرڪٽائي هليا ويا. هن بيت ۾ شاهه عنايت شهيد، سرمد
شهيد ۽ منصور حلاج ڏانهن اشارو آهي. ”هرگنيو“ جي
مـؤلف، آخوند عبدالرحيم، حجام شاعر جو بيت ڏنو
آهي، جنهن ۾ متن جي بيت جي آخري سٽ ڏنل آهي. جنهن
مان لڳي ٿو ته پوين شاعرن شاهه جي تتبع تي ڪافي
بيت چيا آهن.
محبت جي ميدان ۾، ڪن رڪاڻي راند،
هڻي تت حجام چئي، مانهين ٿج مهاند،
سسي نيزي پاند، اُڇل ته اڌ ٿئي.
(هر گنيو: بيت _107،ص 82)
معياري متن جي مٿئين بيت کان پوءِ’ سُر بروو سنڌي‘ ۾ ڏنل هيٺيون
بيت رکجي ها، جو اهو به ”سُرڪلياڻ“ سان تعلق رکي
ٿو:
عشق اهڙي ذات، جو مانجهي منجهائي مين کي،
ڏينهان ڏورڻ ڏونگرين، رئن سڄيائي رات،
اُٿي ويٺي تات، ميان محبوبن جي.
(گنج/سر بروو سنڌي، ص 458)
(بيت_4)
چڙهئو چڪاسن چاه، آڳ ٻرندي آئيا،
وهسن واڙي ڦل جئن، محبتي مچ لاءِ،
کامندن کٽئو، اجهاڻن اونداهه،
جن اندر ٻري باه، اي سڌ سڀ ڪا ان کي.
(معياري متن، سُرڪلياڻ:4: 23، ص 61)
مٿيون بيت اوائلي دور جي رسالن جو آهي. جتي هي بيت ٽن سٽن سان
ڏنل آهن. آڳاٽي دور جي رسالن مان بيت جي پڙهڻي هيٺ
ڏجي ٿي:
چڙهيو چڪاسين جاءِ، آڳ ٻرندي آئيا،
وهسن واڙي ڦل جئن، محبتي مچ لاءِ،
آڻي پاڻ اڙاءِ، کڻي کوري وچ ۾.
(ڏهه قلمي نسخا/جمن و ڪلياڻ، ص 235)
سڀني قلمي توڙي ڇاپي رسالن ۾ مٿيون بيت ٽن سٽن جو آهي. اُن کان
علاوه بيت جون آخري ٻه سٽون معياري متن جي”سُريمن“
۾ صفحي 129 تي الڳ سان بيت ڪري ڏنيون ويون آهن.
سٽن جو اهو ورجاءُ بيت جي سهڻائي ختم ڪريو ڇڏي، ۽
شاعر جي خيالي قوت جي گهٽتائي پڻ محسوس ٿئي ٿي.
سُريمن مان اُهو بيت هيٺ ڏجي ٿو، جنهن ۾ متن جون
پويون ٻه سٽون ڏنل آهن:
ڪاڻا تن کٽئو، اجهاڻن اونداه،
جن اندر ٻري باه، اي سڌ سڀ ڪا ان کي.
(معياري متن، سُريمن، 4: 21، ص 129)
(بيت_5)
عاشق معشوقن جو، وٺي ويهج گهٽ،
جم ورچي ڇڏيين، محبت سندو مٽ،
ڪري سرجو سٽ، پيج ڪي پياليون،
(معياري متن، سُرڪلياڻ:4: 24، ص 55)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن ۾ موجود آهي، جتي هن جي پڙهڻي ڪجهه
مختلف آهي. سڀني رسالن ۾ وچين سٽ ۾ لفظ محبت جي
جڳهه تي موکي لکيل آهي. محبت کي مٽ سان تشبيهه ڏيڻ
شاهه جي شان وٽان ناهي. اصل ۾ عاشق معشوقن جي
کنڌيءَ وارا بيت موکي۽ متارن جي قصي سان تعلق رکن
ٿا، جن مان موکيءَ جي نالي وارا بيت ڊاڪٽر صاحب
ڌارين بيتن ۾ شمار ڪيا آهن. باقي هن بيت ۾ موکيءَ
جو لفظ ڪٽي، اُن جي جڳهه تي محبت جو لفظ پنهنجي
طرفان داخل ڪيو ويو آهي، نه ته اصل ۾ صحيح لفظ
موکي ئي آهي. هن بيت ۾ موکيءَ جي مٽ ڏانهن اشارو
آهي نه ڪي محبت جي مٽ ڏانهن.
عاشق معشوقن جي کنڌيءَ وارا بيت تمام سهڻا چيل آهن. ساڳي کنڌيءَ
وارو هڪ بيت آخوند عبدالرحيم عباسيءَ جي
ڪتاب”هرگنيو“ ۾ پڻ ڏنل آهي، جيڪو ٻئي ڪنهن ماخذ ۾
مون کي نظر نه آيو آهي. ”هرگنيو“ مان اصل بيت هيٺ
ڏجي ٿو:
عاشق معشوقن جا، سدائين محتاج،
هٿان ڇڏيو حاج، اُڀا سڪن سڏکي.
(هرگنيو، سُرڪلياڻ، ب _ 80، ص 78)
هي بيت شاهه جي معيار تي پورو آهي. اُميد ته ايندڙ محقق هن بيت
کي سُرڪلياڻ ۾ رکندا.
داستان پنجون:
هن داستان ۾ 26 بيت ۽ هڪ وائي رکيل آهي. بيتن جي ترتيب سلسليوار
رکيل آهي. بيت نمبر11 جي پهرين مصرع شيخ عبدالرحيم
گروهڙيءَ جي بيت ۾ پڻ موجود آهي. بيت نمبر 20 شيخ
عبدالرحيم گروهڙيءَ جي رسالي ۾ به ڏنل آهي. بيت
نمبر 21 آخوند عبدالرحيم عباسيءَ جي ڪتاب”هرگنيو“
۾ ٿوري فرق سان موجود آهي.
(بيت_1)
ڪنـﮧ چيئي ته پاءِ، پير پريان جي پير ۾،
تو سُکن جون سڌون ڪرين، سيڻن سور سهاءِ،
انگهن جي اڙاءُ، جان نالو ڳيڙءِ نيـﮧ جو.
(معياري متن، سُرڪلياڻ، 5: 11، ص 69)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب هن بيت متعلق لکيو آهي ته هي اوائلي دور جي
رسالن جو بيت آهي، جو سواءِ (ل) نسخي جي باقي ٻين
نسخن ۾ ٻن مصراعن جو ڏنل آهي. ڊاڪٽر صاحب جي ترتيب
ڏنل ڏهن ٻه قلمي نسخن تي آڌاريل متن واري ڇاپي ۾
هي بيت ٻه دفعا ٻن مختلف سٽن سان ڏنل آهي. ٻئي بيت
هيٺ پيش ڪجن ٿا:
(1)
ڪنهن چيوءِ ته پاءِ، پير پريان جي پير ۾،
سيڻن سور سهاءِ، تون سُکن جون سڌون ڪرين.
(ڏهه قلمي نسخا/ڪلياڻ ويمن، ص 214)
(2)
تون سُکن جون سڌون ڪرين، سيڻن سور سهاءِ،
انگهن جي اڙاءِ، جان نالو ڳيڙءِ نينهن جو.
(ڏهه قلمي نسخا/ڪلياڻ ويمن، ص 216)
اصل ۾ هي بيت ”سُر سسئي “ سان تعلق رکي ٿو. ”سُر ڪلياڻ“ يا
”يمن“ ۾ ڪي بيت اهڙا اچي ويا آهن، جيڪي ”سُرسسئي“
جا آهن. مثلاَ ڊاڪٽر صاحب جي مٿي ڏنل ٽن سٽن واري
بيت جي آخري سٽ ٿوري ڦير ڦار سان ”سُرسسئي“ جي
هيٺئين بيت ۾ موجود آهي:
ستي سي نه سياءُ، جي ڪوهيارا ڪيچ جا،
انگهن چڙهيو آءُ، جان نالو ڳيڙءِ نينهن جو.
(گنج/سسئي، ص 50)
يا”سُرسسئي“ جو هيٺيون بيت، جنهن ۾ به اهو ساڳيو فقرو (جان نالو
ڳيڙءِ نينهن جو) آيل آهي:
توسين ٻول ٻهون، سهسين ساڄن جي ڪري،
ڪندين توڪهون، جي نالو ڳيڙءِ نينهن جو.
(گنج/سُر سسئي،ص 39)
معياري متن جي بيت جي پهرئين مصرع (ڪنهن چيوءِ ته پاءِ، پيرپپان
جي پير ۾)، شيخ عبدالرحيم گروهڙيءَ جي هڪ بيت ۾ پڻ
موجود آهي. گروهڙي صاحب جو بيت هيٺ ڏجي ٿو:
پارانڀا پرين جا، ڪرڳل ڪٻينداءِ،
حب هر ڏيئي ڪاتيون، هي هي ڪرم هاءِ،
”ڪنهن چيوءِ ته پاءِ، پير پريان جي پير۾،“
(ڪلام گروهڙي/سُرسسئي،ص304)
(بيت_2)
هڪ جو هڻي هٿ کڻي، ٻئو جو جهلي گهاءُ،
انهين سور سماءُ، آهي ٻن ڄڻن کي.
(معياري متن سُرڪلياڻ:5: 2، ص 75)
اوائلي دور جي رسالن ۾ هي بيت موجود ڪونهي، البته گنج ۾ ڏنل
آهي. هي بيت سنڌ جي هڪ ٻئي سالڪ فقير عبدالرحيم
گروهڙيءَ جي بيتن ۾ پڻ شامل آهي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب
هن بيت متعلق لکيو آهي ته هي بيت شيخ عبدالرحيم
گروهڙيءَ کان وڌيڪ شاهه جي اسلوب بيان مطابق آهي.
ڪلام گروهڙيءَ ۾ ڊاڪٽر دائودپوٽو لکي ٿو ، ته ”هي
بيت شاهه جي ڪن نسخن ۾ پڻ درج آهي.“
(ص 193/ 279).ڪلام گروهڙيءَ مان شيخ عبدالرحيم گروهڙيءَ جو اصل
بيت هيٺ ڏجي ٿو:
هڪ جو هڻي هٿ کڻي، ٻئو جو جهلي گهاءُ،
انهين سرڪي سماءُ، اهي ڄاڻن ٻه ڄڻا.
(ڪلام گروهڙي، سُرڪلياڻ، ب_ 8، ص 279)
ڊاڪٽر دائودپوٽي جي لکت مان معلوم ٿئي ٿو ته هي بيت شيخ
عبدالرحيم گروهڙيءَ جو آهي.
(بيت_3)
توجني جي تات، تن پڻ آهي تنهنجي،
فاذ ڪروني اذڪر ڪم، اي پروڙج بات،
هٿ ڪاتي ڳڙوات، پڇڻ پر پرين جي.
(ڪلياڻ:5: 21، ص 75)
هي بيت اوائلي دور جي رسالن ۾ موجود آهي. شاهه جو هي بيت تمام
سهڻو چيل آهي. ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ هن بيت متعلق لکيو
آهي ته : هن بيت جي پهرين مصرع ، ٻي مصرع واري
عربي آيت جو شاعرانو ترجمو آهي. يعني: ”پوءِ ياد
ڪريو مون کي ته آءُ به اوهان کي ياد ڪريان.“
(شاهه جو رسالو/گربخشاڻي، سُرڪلياڻ: معنيٰ ۽ شرح، ص 170)
آخوند عبدالرحيم جي ڪتاب ”هرگنيو“ ۾ هي بيت پڻ ڏنل آهي، جتي اُن
جي پڙهڻي ڪجهه مختلف آهي. آخوند صاحب جي ڏنل بيت
جي پڙهڻي هيٺ ڏجي ٿي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب اها پڙهڻي
سمجهاڻيءَ واري حصي ۾ نه ڏني آهي:
توتات جن جي، تنهين تنهنجي تات،
فاذ ڪروني اذڪر ڪم، اها پروڙج بات،
هٿ ڪاتي ڳڙوات ،اي پڇڻ پرپرين جي.
(هرگنيو/ ڪلياڻ:ب_164، ص 92)
[ب] سُريمن
داستان پهريون:
هي داستان 30 بيتن ۾ هڪ وائيءَ تي مشتمل آهي. بيتن جي ترتيب
نرالي ۽ انوکي آهي.هن داستان جي بيت نمبر13 جي
پهرين سٽ ”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي تي ڏنل آهي،
جنهن کي ڊاڪٽر صاحب قاضي قادن جو بيت ڪري ڄاڻايو
آهي. ”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي وارو بيت اصل ۾
شاهه جو آهي. هن داستان جي بيت نمبر 15 جون ٽيئي
سٽون ”سُريمن“ جي داستان ٽئين جي بيت نمبر9/د ۾
ڏنل آهن، اِن ڪري هي بيت هن داستان ۾ ڏيڻ نه کپندو
هو. هن داستان ۾ ڪي اهڙا بيت آهن جيڪي آخوند
عبدالرحيم جي ڪتاب ”هرگنيو“ ۾ پڻ ڏنل آهن، جتي
اُنهن جون پڙهڻيون ڪجهه مختلف، پر وڌيڪ سهڻيون
آهن. اُنهن مان ڪي بيت نوان آهن، جيڪي ٻئي ڪنهن
ماخذ ۾ نظر نه آيا آهن. بيت نمبر 31 ’سدا آهي سور
جي‘ واري فقري سان شروع ٿئي ٿو، ته بيت نمبر 22 ۽
23 وري ٻين فقرن سان شروع ٿين ٿا. جڏهن ته بيت
نمبر24 وري ساڳئي فقري ’سدا آهي سور جي‘ سان شروع
ٿئي ٿو. اُنهن ٻنهي بيتن کي لاڳيتو رکجي ها ته
بهتر هو. بيت نمبر29 شاهه شريف ڏانهن منسوب آهي،
جنهن جو ذڪر ڊاڪٽر بلوچ صاحب ڪيو آهي. سندن خيال
موجب هن بيت جو اسلوب بيان شاهه جو لڳي ٿو. اُنهن
بيتن متعلق تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:
(بيت_1)
ڪُهن ۽ ڪوٺينِ، اي پر سندي سڄڻين،
سوري چاڙهيو، سپرين ڏنڀ ڏينهاڻئو ڏينِ،
ويٺا وره وٽينِ، آءُ واڍ وڙيا وهاءِ تون.
(معياري متن، سُريمن، 1: 13 ، ص 85)
مٿيون بيت اوائلي دور جي رسالن جو آھي، جتي اُن جي پڙھڻيءَ ۾
ٿورو گهڻو فرق آھي. ھن بيت جي پھرين مصرع ”حڪايات
الصالحين“ جي حاشئي تي پڻ لکيل آھي. ڪنھن جلد ساز
نسخي جي مرمت ڪندي باقي مصراعن جي مٿان ڪاغذ ھڻي
ڇڏيو، جنھن جي ڪري باقي مصراعون ڍڪجي ويون ۽ صرف
ھيءَ پھرين مصرع سالم رھي آھي.”حڪايات الصالحين“
واري سٽ جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي:
اي پر سندي سڄڻان، جي ڪھن ۽ ڪوٺين.
محترم ڊاڪٽر بلوچ صاحب جڏھن قاضي قادن جو رسالو 1999ع ۾ شايع
ڪيو ته اِن مصرع کي قاضي قادن جو ڪري ڄاڻايو ۽ اُن
جو سبب اِھو ڏنو ته ھن بيت ۾ لفظ ’سڄڻان‘ قاضي
قادن جي جمع واري خاصيت مطابق آھي. مون کي لڳي ٿو
ته اِھو لفظ اصل ۾ ’سڄڻين‘ ئي آھي. ھڪ طرف ڊاڪٽر
صاحب اُن کي قاضي قادن جو بيت ڪري ڄاڻايو آھي ته
ٻئي طرف اُن سٽ سان آيل بيت وري شاھه جي معياري
متن ۾ رکيو آھي ۽ بيت شاھه ڏانھن منسوب ڪيو
آھي.(ڏسو قاضي قادن جو رسالو/ڊاڪٽر نبي بخش خان
بلوچ، بيت _ 12، ص 139۽ ص 192)
اصل ۾ ”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي تي لکيل مٿئين مصرع شاھه
عبداللطيف جي بيت جي پھرين مصرع آھي، جيڪو سڀني
قلمي توڙي ڇاپي رسالن ۾ لکيل آھي . اُميد ته
اِنھيءَ غلطيءَ ڏانھن توجھه ڏنو ويندو. ”حڪايات
الصالحين“ جي حاشئي تي لکيل گهڻا بيت شاھه لطيف جا
آھن، جن متعلق ڪنھن ٻئي مقالي ۾ ڄاڻ ڏيڻ جي ڪوشش
ڪندس.
(بيت _2)
پاڻھين ٻڌن پٽيون، پاڻھين ڌڪ ڌئن،
ويڄن ورچي ڇڏئا، اڄ ڪه ڪالھه مرن،
ڪنـﮧ کي ڪين چون، ته درد اسان جي دل ۾.
(معياري متن، سُريمن _ 1: 15 ، ص 85)
ھي بيت ”سُريمن“ جي داستان پھرين جو بيت نمبر 15 آھي. معياري
متن جي مٿئين بيت جون آخري ٽي سٽون، الڳ بيت جي
صورت ۾، صفحي 113تي بيت نمبر(9/د) ۾ ڏنل آھن. بيت
ھيٺ ڏجي ٿو:
ڪانارئا ڪڻڪن، جني لوه لڱن ۾،
پاڻھين ٻڌن پٽيون، پاڻھين ڌڪ ڌئن،
ويڄن ورچي ڇڏئا، اڄ ڪه ڪالھه مرن،
ڪنـﮧ کي ڪين چون، ته درد اسان جي دل ۾ .
(يمن 3: 9/د، ص 113)
”سُريمن“ جي داستان ٽئين جي بيت نمبر (9/د) جون آخري ٽي سٽون
ٻين سڀني رسالن ۾ مختلف ڏنل آھن. گنج مان اُن بيت
جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي. اُميد ته ايندڙ مـؤلف اُنھن
غلطين ڏانھن توجھه ڏيندا ته جيئن وڌيڪ بھتر ۽
معياري متن شايع ٿي سگهي:
ڪانارئا ڪڻڪن، جني لوه لڱن ۾،
محبت جي ميدان ۾، پيا لال لڇن،
پاڻھين ٻڌن پٽيون، پاڻھين چڪيا ڪن،
وٽان واڍ وڙين، رھي اچجي راتڙي.
(گنج، ص 226)
(بيت _ 3)
ديڳين دوڳ ڪڙھن، جت ڪڻھي ڪڻڪو نه لھي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏئا.
(معياري متن، سُريمن: 1: 17،ص 87)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب معياري متن ۾ ھي بيت رکيو آھي، جيڪو شاھه جو
چيل تمام سھڻو بيت آھي. ھن بيت کان پوءِ ”ھرگنيو“
۾ ڏنل ھيٺيون بيت رکجي ھا، جيڪو مٿئين بيت جي
پھرين سٽ سان شروع ٿئي ٿو ته وڌيڪ بھتر ٿئي ھا:
ديڳين دوڳ ڪڙھن، ڪڻھي ڪڙڪو نه لھي،
عشق جي الال جا، مڱر مچ ٻرن،
وٽان واڍوڙين، ڪوڪه نه وڃي ڪڏھين.
(ھرگنيو/ڪلياڻ: ب84، ص 78)
آخوند صاحب وارو بيت به پنھنجو مٽ پاڻ آھي ۽ پڙھڻي به تمام سھڻي
ڏنل آھي. آخوند صاحب جو ڏنل بيت شاھه جي معيار تي
پورو آھي ۽ ٻئي ڪنھن ماخذ ۾ مون کي نظر نه چڙھيو
آھي.
(بيت _ 4)
اڄ پڻ دانھو دانـﮧ، واڍوڙڪي منھين،
ويڄ ورائي ٻانـﮧ، چوري چاڪ نھاريا.
(معياري متن، سُريمن:1: 18،ص 87)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب معياري متن ۾ ھي بيت رکيو آھي، جيڪو اوائلي دور
جي رسالن ۾ پڻ موجود آھي. ھن بيت جي ٻي سٽ آخوند
عبدالرحيم جي ڪتاب ”ھرگنيو“ ۾ مختلف ڏنل آھي.
آخوند صاحب واري پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي:
اڄ پڻ دانھون دانھن، واڍوڙي کي منھنيئن،
ويڄ ڏنڀين ٿو ٻانـﮧ، سور ھنئين کي سامھان.
(ھرگنيو، ڪلياڻ:ب:18، ص 87)
آخوند صاحب وارو بيت به پنھنجو مٽ پاڻ آھي ۽ ٿي سگهي ٿو ته ھي
کنڌيءَ وارو بيت ھجي. اِھو اِن مان به ثابت ٿئي ٿو
ته گنج ۽ ٻين سڀني رسالن جي ”سُر بروو سنڌي“ ۾ ھڪ
بيت ڏنل آھي، جنهن ۾ به آخوند صاحب واري ٻي سٽ ڏنل
آهي. گنج مان بيت ھيٺ ڏجي ٿو:
جيئن سا ڪاني ڪانھن، لھسندي لاتيون ڪري،
اچي اُڀري اوچتي، درد پريان جي دانھن،
ويڄ ڏنڀين ٿو ٻانـﮧ، سور ھنئين کي سامھان.
(گنج ، بروو سنڌي، ص 463)
گنج وارو بيت به سھڻو چيل آھي ۽ اُن کي به ”سُريمن“ جي داستان
پھرئين ۾ رکجي ھا جو اُن ۾ به ويڄن جو ذڪر آھي. ھي
بيت آخوند صاحب جي ڪتاب ”ھرگنيو“ ۾ پڻ ڏنل آھي،
جتي اُن جي پڙھڻي ھيٺئين طرح آھي:
جيئن سا ڪاني ڪانھن، لو سندي لوتيون ڪري،
تيئن اچي ڏني اوچتي، درد پريان جي دانھن،
ويڄ ڏنڀين ٿو ٻانـﮧ، سور ھنيئن کي سامھان.
(ھرگنيو، ڪلياڻ، ب: 54، ص 74)
داستان ٻيو :
ڊاڪٽر صاحب ھن داستان ۾ 29 بيت ۽ ھڪ وائي رکي آھي. بيتن جي
ترتيب سھڻي رکيل آھي. سڀيئي بيت ويڄن، طبيبن ۽
اگهن جي حيلن ۽ وسيلن تي مشتمل آھن. بيت نمبر 5
آخوند عبدالرحيم جي ڪتاب ”ھرگنيو“ ۾ ٻن سٽن سان
ڏنل آھي. بيت نمبر 16۽ 17 ميين عيسي جا آھن. بيت
نمبر 20 به ترجيحي طور تي ميين عيسي جو آھي. بيت
نمبر21۽ 23 ”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي تي ڏنل
آھن. بيت نمبر 27 ميين شاھه عنات جو آھي ۽ سندس
رسالي ۾ پڻ ڏنل آهي. بيت نمبر 29 جي ٻي سٽ خليفي
نبي بخش بيت نمبر 23 ۾ آيل آھي، ھتي ڏيڻ نه کپندي
ھئي. وائيءَ جي پھرين مصرع پليجي شاعر پنھنجي بيت
۾ ڏني آھي، جنھن مان لڳي ٿو ته پوين شاعرن شاھه جي
تتبع تي ڪافي بيت چيا آھن:
(بيت _ 1)
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪھين،
لڇن ڪڇن نه ٻئو، جانب ري جواب،
سوئي سنڌي ندم سپرين، ڪيس جن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(معياري متن، سُريمن، 2: 5 ،ص 97)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب معياري متن ۾ ھي بيت رکيو آھي، جيڪو سڀني قلمي
توڙي ڇاپي رسالن ۾ موجود آھي. آخوند عبدالرحيم جي
ڪتاب ”ھرگنيو“ ۾ ھي بيت ٻن سٽن سان ڏنل آھي، جتي
ٻي سٽ جي پڙھڻي مختلف ڏنل آھي. ٿي سگهي ٿو ته ھي
ٻه مختلف بيت ھجن يا کنڌيءَ وارا به ٿي سگهن
ٿا.”ھرگنيو“ مان بيت جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي:
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪھين،
ڪرھو ٿيو ڪباب، ته گهاڻو گهمي پاڻھين.
(ھرگنيو/ڪلياڻ، ب_ 159، ص 92)
آخوند صاحب واري بيت جي پڙھڻي به تمام سھڻي ڏنل آھي. آخوند صاحب
جو ڏنل بيت شاھه جي معيار تي پورو آھي ۽ ٻئي ڪنھن
ماخذ ۾ مون کي نظر نه آيو آھي. ھن بيت کي ”سُر
آسا“ ۾ رکڻ گهرجي.
(بيت _2)
ويڄن سين وائي پئا، ڪِري ڪن نه پاڻ،
اگها اِن اھڃاڻ، پسو سور سِجھائيا.
(معياري متن، سُريمن:2: 17،ص 103)
ھي بيت اوائلي دور جي رسالي جو آھي، جتي اُن جي پڙھڻيءَ ۾ ڪو
گهڻو فرق ڪونھي. اصل ۾ ھي بيت سنڌ جي ھڪ ٻئي سالڪ
ميين عيسي ھالائيءَ جو آھي، جيڪو سندس بيتن ۾ پڻ
ڏنل آھي. ھن بيت متعلق ڊاڪٽر دائود پوٽو لکي ٿو
ته، ”ھي بيت ھوبھو شاھه جي رسالي ۾ اچي ويو آھي.“
ميين عيسي جي بيتن مان اصل بيت جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي
ٿي:
ڪِري ڪن نه پاڻ، ويڄن سين وائي پيا،
اگها ھن اھڃاڻ، پسو سور سجھائيا.
(ميين عيسي جا سنڌي بيت. بيت 60، ص 46)
جيئن ته بيتن نمبر16 به ساڳئي فقري (ويڄن سين وائي پيا) سان
شروع ٿئي ٿو ۽ بيت نمبر 17 سان سلھاڙيل آھي ۽
ساڳئي اسلوب بيان ۾ چيل آھي، اِن ڪري ترجيحي طور
تي چئي سگهجي ٿو ته اھو بيت پڻ ميين عيسي ھالائيءَ
جو آھي. اُن کان علاوه معياري متن جي بيت نمبر 20
جي پھرين مصرع:
اگها ئي سگها ٿئا، جي ويٺا وٽ ويڄن.
ميين عيسي جي بيت نمبر 61 ۾ پڻ موجود آھي. مصرع ھيٺ ڏجي ٿي:
سَگها سِگها سي ٿئا، جي ويٺا وٽ ويڄن.
(ميين عيسي جا سنڌي بيت. بيت: 61، ص 46)
شاھه عبداللطيف سڀني سالڪن جي بيتن مان تڪون کڻي بيت ڪونه چيا
ھوندا. ھن وٽ پنھنجي اعليٰ سوچ ۽ مبارڪ ڏات ھئي.
ھن پنھنجي ماحول جو گهرو مطالعو ڪيو ۽ پنھنجي ئي
ديس جي موضوعن کي بيتن ۾ ورجايو آھي. شاھه جي بيتن
جو اسلوب بيان ٻين سالڪن جي بيتن کان گهڻو مختلف،
مڪمل ۽ سھڻو آھي. ٻولي به صاف ۽ سلوڻي چيل آھي.
”حڪايات الصالحين “ جي حاشئي تي ڏنل شاھه جي بيتن
جي ٻولي وڌيڪ صاف آھي. پوين مـؤلفن اُنھن بيتن ۾
اوکا لفظ وجھي بيتن کي ھروڀرو ڏکيو بنائي ڇڏيو
آھي.
(بيت_ 3)
پاڙي ويڄ ھئام، تان مون مور نه پڇئا،
تيلاھين پيام، موري سر اکين ۾.
(معياري متن، سُريمن، 2: 21، ص 105)
ھي بيت به اوائلي دور جي رسالن ۾ ڏنل آھي، جتي اُن جي پڙھڻيءَ ۾
ڪو فرق ڪونھي. ھي بيت ”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي
تي پڻ قلم بند ٿيل آھي. اُن جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي:
پَاڙي وِيڄَ ھُئامِ، مون ڀورِي نَه پُڇِئَا
موري سَرَ اکِينِ ۾، تِيلاَھين پِيَام.
(اڻ لڀ سنڌي بيت،ص 125)
(بيت _ 4)
ويڄ م ٻڪي ڏي، مر چڱيائي م ٿيان،
سڄڻ مان اچي، ڪر_ لاھو ٿي ڪڏھين.
(معياري متن، سُريمن، 2: 23، ص 105)
معياري متن جو ھي بيت پڻ اوائلي دور جي رسالن جو آھي، جتي اُن
پڙھڻيءَ ۾ ڪو ايڏو گهڻو فرق ڪونھي. ھي بيت به
”حڪايات الصالحين“ جي حاشئي تي قلم بند ٿيل آھي،
جنھن جي پڙھڻي ٿورو مختلف آھي. ”حڪايات الصالحين“
جي حاشئي واري پڙھڻي ھيٺ ڏجي ٿي:
دَارون ويڄَ مَ ڏِينِ، اَلاَچَڱِي مَ ٿِيَان،
ڪَرلاَھُوتِي ڪَڏَھِين، سَڄَڻَ مَانَ اَچِينِ.
(اڻ لڀ سنڌي بيت، ص 132)
(بيت _ 5)
جان ڪي ڪيا ويڄ، مون دارون ۽ ڪارون،
ٻڪيون ڏيندي ٻاجھه جون، نھاري نارون،
جن سيڻ لھن سارون، تن تان ڏکندو ڏور ٿيي.
(معياري متن، سُريمن، 2: 27،ص 107)
ھي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آھي، جتي اُن جي پڙھڻيءَ ۾ ٿورو
گهڻو فرق آھي. ھي بيت سنڌ جي ھڪ ٻئي سالڪ ميين
شاھه عنات ڏانھن پڻ منسوب آھي. ھن بيت متعلق ڊاڪٽر
صاحب حاشئي ۾ لکيو ته ھي بيت شاھه جي رسالي سُريمن
۾ پڻ موجود آھي. ميين شاھه عنات جي رسالي مان اصل
بيت ھيٺ ڏجي ٿو:
دارون لئي ڪارون، آن نه ڪندي ويڄ سين،
ٻڪي ڏيندا ٻاجھه جي، نھاري نارون،
جن جون سيڻ لهن سارون، تن کان ڏکندو ڏور ٿيي.
(ميين شاھه عنات جو رسالو، 2: 7، ص 17)
شاھه جو رسالو جڏھن نئين سر ترتيب ڏنو ويندو ته ھن بيت کي
معياري متن ۾ نه رکيو ويندو.
(بيت _ 6)
اگهن مري اڄ، ڪيو سڏ صحت کي،
ڏور ڏکندا ڀڄ، مھر منھن ڏي کاريو.
(سُريمن: 2: 29، ص 107)
ھي بيت اوائلي دور جي رسالن جو آھي، جتي اُن جي پڙھڻيءَ ۾ ڪو
گهڻو فرق ڪونھي. ڪن رسالن ۾ ھن بيت جي ٻي سٽ ۾ مھر
بدران مھري لکيل آھي. اُن کان علاوه ھن بيت جي ٻي
سٽ سُر سارنگ جي ھڪ بيت ۾ پڻ ڏنل آھي. سُر سارنگ
مان اُھو بيت ھيٺ ڏجي ٿو، جنھن ۾ لفظ مھر بدران
مينھن لکيل آھي:
اُٺو اوھيرا ڪري، مٿي عاشق اڄ،
ڏور ڏکندا ڀڄ، مينھن منھن ڏيکاريو.
(گنج/سُر سارنگ، ص 386)
سُر سارنگ جو مٿيون بيت مـؤلفن خليفي نبي بخش لغاري ’قاسم‘ڏانھن
منسوب ڪيو آھي. خليفي صاحب جي رسالي مان بيت ھيٺ
ڏجي ٿو:
وٺو اوھيرا ڪري، مٿي عاشق اڄ،
ڏور ڏوگاھا ڀڄ، مينھن منھن ڏيکاريو.
(خليفي صاحب جو رسالو/سُر سارنگ، ص 35)
ڊاڪٽر بلوچ صاحب، خليفي نبي بخش ’قاسم‘جي حياتيءَ جو احوال
ڏيندي لکيو آھي ته نبي بخش قاسم جي شاعري جو
شروعاتي دور 1230_ 1210ھه واري عرصي تي محيط آھي.
اُن جو مطلب اِھو ٿيو ته خليفي صاحب جي شاعريءَ جي
شروعات سال 1210ھه کان ٿي. جڏھن ته ھي بيت شاھه جي
رسالي گنج جي ”سُر سارنگ“ ۾ ڏنل آھي ۽ گنج 1207ھه
جو لکيل آھي يعني خليفي صاحب جي شاعريءَ جي شروعات
کان ٽي سال اڳ ته پوءِ اِھو ممڪن ڪونھي ته ڪو ”سُر
سارنگ“ وارو بيت خليفي صاحب جو ھجي. جيئن ته خليفي
قاسم جو سڄو رسالو شاھه جي تتبع تي چيل آھي ۽ شاھه
صاحب جي بيتن جون تمام گهڻيون تڪون خليفي صاحب
پنھنجن بيتن ۾ ورجايون آھن، اِن ڪري اھو ممڪن ٿي
سگهي ٿو ته خليفي قاسم جي رسالي وارو بيت شاھه جي
تتبع تي چيل ھجي. اِھو به ممڪن ٿي سگهي ٿو ته
خليفي نبي بخش قاسم اِھو بيت شاھه صاحب جو ڪري
پڙھيو ھجي، جيڪو پوءِ سندس خليفن رسالي ۾ خليفي
صاحب جو سمجھي داخل ڪيو. جيئن شاھه عبداللطيف سنڌ
جي سالڪن جا ڪيترائي بيت فقيرن جي آڏو پڙھيا، جيڪي
پوءِ شاھه جا سمجھي رسالي ۾ داخل ڪيا ويا. ساڳيءَ
طرح خليفي نبي بخش قاسم به اِھو بيت شاھه جو ڪري
پڙھيو، جيڪو پوءِ سندس ئي سمجھي رسالي ۾ داخل ڪيو
ويو. مثلاَ، خليفي صاحب جي قلمي رسالي (خ) جي سُر
ڪارايل ۾ شاھه جو ھڪ بيت ڏنل آھي، جنھن لاءِ حاشئي
۾ لکيل آھي ته:
اين بيت از شاھه عبداللطيف رحمـﺔالله عليـﮧ است.[1] اگر اھو
تسليم ڪجي ته ”سُر سارنگ“ وارو بيت خليفي نبي بخش
قاسم جو آھي ته پوءِ سندس شاعريءَ جي شروعات
1210ھه کان پھرين ٿي ھوندي.
داستان ٽيون :
ڊاڪٽر صاحب ھن داستان ۾ 18بيت ۾ ھڪ وائي رکي آھي. ھن داستان ۾
بيتن جي ترتيب سھڻي رکيل آھي. بيت نمبر 9/د) جون
آخري ٽي سٽون ”سُريمن“ جي داستان _1جي بيت نمبر
15۾ ڏنل آھن. بيت نمبر 10 کان پوءِ ”سُريمن“ جي
داستان چوٿين جو بيت نمبر ٽيون رکجي ھا، جو ٻنھي
بيتن جي آخري سٽون ساڳيون ئي آھن. سڀني قلمي توڙي
ڇاپي رسالن ۾ اھي بيت لاڳيتا رکيل آھن. مؤلفن اِھي
ٻيئي بيت سُريمن ۾ اِنھيءَ ڪري رکيا آھن، جو اُنھن
۾ ويڄن جو ذڪر آھي، نه ته اصل ۾ اھي بيت ”سُرسسئي“
سان تعلق رکن ٿا. اُنھن سڀني بيتن جو تفصيل ھيٺ
ڏجي ٿو:
(بيت_ 1)
سر جو سڃئو سڄڻين، ڀرڀيڏي ڏيئي،
ڪان ڪرنگھو ڪپئو، پکن سر پيھي،
جيرا جگر بڪيون، پا ساڙا ٻيئي،
ويڄنئون ويئي، ٿي وھيڻي سڄڻين.
(سُريمن: 3: 10،ص 113)
ڪيفيت: ھي بيت ”سُريمن“ جي داستان ٽئين جو بيت نمبر 10 آھي. ھن
بيت جي آخري سٽ ھن طرح آھي:
ويڄنئون ويئي، ٿي وھيڻي سڄڻين.
اُن کان پوءِ سُريمن جي داستان چوٿين ۾ بيت نمبر 3 جي به آخري
سٽ ساڳي آھي. بيت ھيٺ ڏجي ٿو:
ڪانڊين ٽانڊين ٻاٻرين، پڇان مرپيئي،
جيرا جگر بڪيون، سيخن ۾ ٽريئي،
ويڄنئون ويئي، ٿي وھيڻي سڄڻين.
(سُريمن: 4: 3، ص 121)
جيئن ته اِھي ٻئي بيت ساڳي سٽ تي ختم ٿين ٿا، اِن ڪري اُنھن کي
لاڳيتو ھڪ ٻئي پٺيان رکجي ھا ته وڌيڪ بھتر ھو.ھڪ
بيت داستان ٽئين ۾ رکيو ويو آھي ته ٻيو بيت وري
داستان چوٿين ۾ ڏنو ويو آھي، جنھن سان بيتن جو
سلسلو پڻ ٽٽي پيو آھي، ۽ بيتن ۾ اِھو تسلسل قائم
نه رھيو آھي. اوائلي دور جي رسالن ۽ بمبئي واري
دور جي رسالن ۾ اِھي بيت لاڳيتا ڏنل آھن. اُن کان
علاوه اِھي بيت ”سُر سسئي“ سان تعلق رکن ٿا. گنج
مان اُھو بيت ھيٺ ڏجي ٿو، جنھن ۾ مٿئين بيت جي
آخري سٽ ساڳي ڏنل آھي:
مون کي جنين ماريو، سڃاتم سيئي،
پنھون پيڪان پڇنديان، ٻلن تان ٻيئي،
ويڄنئون ويئي، ٿي وھيڻي سڄڻين.
(گنج، سُر سسئي، ص 132)
داستان چوٿون :
ھن داستان ۾ ڪل 22بيت ۽ ھڪ وائي ڏنل آھي. بيتن جي ترتيب اڳين
رسالن کان مختلف ۽ سھڻي رکيل آھي. بيت نمبر ٽيون
”سُريمن“ جي داستان _ 3سان تعلق رکي ٿو، اُن کي
اُتي رکڻ کپندو ھو. بيت نمبر 7 ۾ ڊاڪٽر صاحب اکر
(ٺاه) لکيو آھي، جيڪو صحيح ناھي. صحيح لفظ
(آه)آھي. بمبئي ڇاپي ۾ ھي بيت ٻه دفعا ٿوري فرق
سان ڏنل آهي، هن بيت کان پوءِ بيت نمبر21 رکجي ھا
جو سڀني رسالن ۾ اِھي ٻيئي بيت لاڳيتا رکيل آھن.
بيت نمبر 14 شاھه صاحب ڪنھن اڳئين سالڪ جي بيت تي
تتبع ڪيو آھي. بيت نمبر 15جي آخري سٽ ۾ (کي) بدران
(لئي) لکجي ھا ته بھتر ھو، جو لوھار ڪم ختم ڪرڻ
کان پوءِ آڱرن کي ٻئي ڏينھن لاءِ سنڀالي رکندا
آھن، ته جيئن اُنھن کي ٻيھر استعمال ڪري سگهن. بيت
نمبر 21 جون ٻئي سٽون ”سُر ڪلياڻ“ جي داستان _4جي
بيت نمبر 34 ۾ ڏنيون ويون آھن. اصل ۾ ھي ھڪ الڳ
بيت آھي. بيت نمبر 22شاھه کان اڳ جي ڪنھن سالڪ جو
چيل آھي.
(بيت _1)
مچ منجھيئي (ٺاه)، ٻاھر ٻاڦ نه نڪري،
چور ته لڳي چاه، کام کامندن کٽئو.
(معياري متن، سُريمن، 4: 7، ص 123)
مٿيون بيت اوائلي دور جي رسالن جو آھي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب ھن بيت
۾ اکر(ٺاه) لکيو آھي، جيڪو صحيح ڪونھي. سڀني رسالن
۾ صحيح لفظ (آه) لکيل آھي. بمبئي ڇاپي جي ”سُريمن“
جي داستان _ 3۾ ھي بيت ٻه دفعا ٿوري فرق سان ڏنل
آھي. بمبئي ڇاپي جي ٻنھي بيتن جي پڙھڻي ھيٺ ڏجي
ٿي:
(1)
مچ منجھيئي آھه، ٻاھر ٻاڦ نه نڪري،
چور ته لڳئي چاھه، کم کمندن کٽيو.
(بمبئي ڇاپو، سُريمن، ص 17)
(2)
ٻاھر ٻاڦ نه نڪري، مچ منجھيئي آھه،
چور ته لڳئي چاھه، کامندن خبرپوي.
(بمبئي ڇاپو، سُريمن، ص 18)
(بيت _2)
سھي جيئن سانداڻ، ڌڪن مٿي ڌڪڙا،
وھه وڃائي پاڻ، ڏي ڏوائون ڏونڱرين.
(معياري متن، سُريمن، 4: 15، ص 127)
مٿيون بيت اوائلي دور جي رسالن جو آھي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب ڪتاب
”سنڌي ٻوليءَ جو آڳاٽو ذخيرو“ ۾ حاشئي تي ھڪ بيت
ڏنو آھي، جيڪو پورو پڙھڻ ۾ نه آيو آھي. بيت مان
خبر پوي ٿي ته شاھه صاحب شايد اُن بيت تي مٿيون
بيت تتبع ڪيو آھي. ڊاڪٽر صاحب جي ايڊٽ ڪيل ڪتاب
مان بيت ھيٺ ڏجي ٿو:
|
