وشنو شهاڻيءَ کي پوني ۾ ڪتاب گهر آهي. هن مون کي (The Future Experiences of Nostredames) ناسٽرڊيمس جا مستقبل جي باري ۾ محسوسات، جا ٻه جلد ڏنا ها، جن ۾ 15هين صديءَ ۾ مستقبل جي باري ۾ هن جون ڪيل ساريءَ دنيا جي باري ۾ پيشنگوئيون هيون. مون ڪراچي مان هن جي زندگيءَ تي ويگابانڊ پرافٽ (Vegabond Prophet) نالي ناول به خريد ڪري پڙهيو هو. ناسٽرڊيمس جي آخري پيشنگوئي هئي ته هيءَ دنيا ويهينءَ صديءَ جي آخر ۾ ختم ٿيندي. ڪيئن چئجي؟ پر حالتون ته اهڙيون ٿيون نظر اچن، چون ٿا ته هن جون ٻيون پيشنگوئيون ته صحيح نڪتيون آهن. گذريل مختصر عرصي ۾ نيوڪلائي سائنس، جيتري ترقي ڪئي آهي، اوتري ترقي ڪنهن به وقت سائنس نه ڪئي هئي.

ڪٿي شڪاپور ڪٿي پونو! ٻنهي کي تُل ــ شڪڙيءَ جي ياد ملايو، جا هندو ڀوڳڙي ٺاهيندا هئا. اسان مٿي ذڪر ڪيل ڀوڳڙيءَ وٽان مڪئيءَ جي داڻن جا ڦلا، مرملا، آڀون ۽ ستون به هڪ ٻن آنڪين ۾ پاند ڀري وٺندا هئاسين. هو مڪئيءَ کي گرم تئي تي ڦولاريندا ها ۽ انهن جي ياد ڪيئي سال پوءِ منهنجي هڪ گيت ۾ اُڀري آئي هئي.

جت سج ڦلا ٿي نڪري ٿو

۽ آڳ اُلا ٿي نڪري ٿو

جت ڏينهن ڪڙهائيءَ جيئن ڪڙهن

سو ديس مسافر منهنجو ڙي ــ

شانتي نالي هڪ ڇوڪري جا ڪنهن ڀوڳڙيءَ جي ڌيءُ هئي، نيو ايرا اسڪول ۾ مون سان گڏ پهرئين کان چوٿين انگريزيءَ ۾ پڙهندي هئي. سندس پيءُ ڪٽر ڪانگريسي هوندو هو. هڪ ڀيري رسيس دوران، جڏهن ٻيا ڇوڪرا ماني يا ٻيون شيون کائڻ لاءِ ڪلاس کان ٻاهر هليا ويا، تڏهن هوءَ مون سان بئنچ تي اڪيلي گڏجي ويٺي هئي. هن نهايت معصوميت سان مون کان پڇيو: ”مبو (منهنجو ڄم جو نالو مبارڪ آهي ۽ پيار مان مون کي مُبو ڪوٺيندا ها) توکي ڄاڻ آهي ته ڇوڪرو ڇوڪري شادي ڇو ڪندا آهن؟“ مون به نهايت معصوميت سان جواب ڏنو ته: ”نه، توکي خبر آهي؟“ هن چيو: ”هائو.“ ۽ پوءِ هوءَ منهنجي ويجهو وڌي آئي ۽ سس پسس ڪري، ڪجهه اسرار ۽ رمزون سمجهائيندي رهي، جيستائين اسڪول جو گهنٽڊ وڳو ۽ هوءَ سُري ويٺي ۽ ڇوڪرا ڪلاس روم ۾ هڪٻئي پٺيان داخل ٿيا.

شڪاپور ڪجهه ٻين محنت مزدوري ڪندڙن جي باري ۾ مون زريا کان ڳالهيون پڇيون، تڏهن ڄڻ علي بابا چيو: ’کل جا سم سم.‘ زرينا وڌيڪ ياد ڏياريو ته اسان جي ڀرسان ڪنڀر رهندا هئا، جي آويءَ ۾ دلا، گهگُهيون، مٽ، ڪؤنرا، پاٽيون، دکيون، چلمون، حقا، ڦل، مشعلان (جنهن کي عوام الناس مشالان چوندا آهن) ڏيئا، ڪونڊا، جمنيون، پاٽڙا، دانگيون، چلهيون، ڪُپڙا، ڍڪڻ، ڍڪڻيون، کمرا، ڀنڊارا، پٽهلا وغيره پچائيندا هئا. مون جيڪي ڏٺو هو اهو حافظ ۽ خيام به نه ڏٺو هو. جن صرف ڪوزي ۽ صراحيءَ جو شاعريءَ ۾ ذڪر ڪيو هو. هن ڪتاب ۾ مون ٿورا شعر فارسيءَ ۾ ڏنا آهن، ڇو ته اڄڪلهه نوجوان فارسي پڙهي نه ٿا سگهن ۽ نه پريس ڪمپازيٽر ان کي صحيح طور ڇاپي ٿا سگهن. مون جڏهن اها ڳالهه پنهنجي دوست محمد ابراهيم جوئي سان ڪئي هئي، تڏهن هن چيو هو ته: ”تنهنجي نثر ۾ قندِ فارسيءَ جي ملاوت حيرت انگيز آهي، ان ڪري ضرور ڪئي وڃي.“ هونءَ ته مون ڪنڀارڪيءَ ڪار جي باري ۾ فقط ڀٽائيءَ جو هيٺيون بيت پئي ڏيڻ چاهيو:

”نهائينءَ کان نينهن، سک منهن جا سپرين،

سڙي ســـارو ڏيـنـهـــن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري.“

ڀٽائي به ڀٽائي آهي، پر حافظ ۽ خيام به حافظ ۽ خيام آهن. ڀٽائيءَ وانگر مون به ڪنڀر جو سارو ڪاروبار ڏٺو هو. مان ته هنن جي دڪان تي، مٿي ذڪر ڪيل شيون به تفصيل سان ڏسندو رهيو هوس. هاڻ حافظ جو هڪ شعر ۽ خيام جي هڪ رباعي ذائقي مٽائڻ لاءِ لکان ٿو. جيتوڻيڪ اهي حسب حال آهن.

در اين زمانھ رفيقي که خالي از خلل است.

صراحــــــي و مئه ناب وسفينهء غزل است.

ترجمو: (هن زماني ۾ اهو رفيق جنهن ۾ خلل نه آهي،

صراحي، مئي ناب (خالص شراب) ۽ غزل جو ٻيڙو آهي.)

صراحي ۽ مئي ناب ته پاڻ ڇڏي ڏني آهي ۽ غالب وانگر ’روز ابر ۽ شب ماهتاب‘ ۾ به نصيب نه آهي. پر غزل جو سفينو (ٻيڙو) اڃان روان دوان آهي. اهو حافظ جو شعر موجوده دؤر ۾ وڌيڪ بامعنيٰ ٿو لڳي.صبح جو اخبار پڙهڻ کان دل ڪيٻائي ٿي. دهشتگردن جي هٿان بي درديءَ سان خون، دهشتگردن جا خون باهيون، بسون، موٽرون ڪنهن آتش نمرود ۾ جلندا نظر اچن ٿا. ٻار، ٻڍا، زالون، گولين جو کاڄ ٿي رهيا آهن. چوڌاري موت مينهن وانگر وسي رهيو آهي. ڌوئو، خون سان رستا ڌوئو، جيئن ٽاڪ منجهند جو ڌرتي شفق رنگ ٿي وڃي! پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ ڪنهن ڄاتو هو ته هيئن رت جون پچڪاريون هنيون وينديون. انسان جي خون سان هولي کيڏي ويندي ۽ مملڪت خداد پاڪستان کي خدا اتي پهچائيندو، جتي اها آتش و آهن وقت نظر اچي رهي آهي ۽ تاريخ ۾ هڪ وڏي سواليه نشانيءَ وانگر اڀري اچي ٿي. هي هڪ ٻئي کي ناس ڇوٿا ڪن؟ امام بارگاهون ۽ مسجدون به خون ريزيءَ کان آجيون نه آهن! ڪهڙي گناهه جي اسان کي سزا ملي رهي آهي؟ نه رڳو اسان وٽ پر پوريءَ دنيا ۾ انسان جو رت رائيگان وڃي رهيو آهي.

اين چه شوري ست که دؤر قمر مي بينم

همه آفاق پراز فتنه و شر مي بينم.

(حافظ)

ترجمو: (هي ڪهڙو شور آهي جو ننڊ مان چنڊ جي ڦيري ۾ ڏسي رهيو آهيان ۽ پوري آفاق ۾ مون کي فتنو ۽ شرِ نظر اچي رهيو آهي.)

ڇا ناسٽرڊيمس جي پيشن گوئي سچي ٿي رهي آهي. ڇا قيامت ويجهي آهي ۽ هيءَ ڌرتي تڏي وانگر ويڙهبي؟ دل چوي ٿي ته شاهي باغ ويجهو هجي ۽ ان جي ڇٻرتي ليٽي لهندڙ سج کي ڏسان، هي قلم پري اڇلائي ڇڏيان، ڪجهه نه ڪيان، ڪجهه به نه سوچيان، جيستائين ڌرتي اوندهه ۾ ٻڏي وڃي.

ڪنڀر جي ڳالهه نڪتي ته خيام جي هڪ رباعي يا آئي:

اين کوزه چون من عاشق زاري بوده است

در بند سر زلف نگاري بوده است

اين دسته که درگردن اسود بيني

دستي ست که در گردنِِ ياري بوده است.

(خيام)

ترجمو: (هي ڪوزو جو مون وانگر عاشق زار رهيو آهي.

محبوب جي زلف ۾ گرفتار رهيو آهي

هن جي ڪاري ڳچيءَ ۾ جيڪو هٿيو ڏسين ٿو

اهو ساڳيو هٿيو آهي جو ڪنهن وقت يار جي ڳچيءَ ۾ پيل رهيو آهي.)

ظاهر آهي، عاشق هجي يا معشوق، فنا ٻنهي جو مقدر آهي ۽ هر خاڪي انسان خاڪ سان ملي وڃڻو آهي. جنهن مان ڪوزه گر (ڪنڀر) ڪوزا ٺاهي ٿو.

مون ڪنڀارڪي ڪار کي غور سان ڏٺو آهي. هو مٽيءَ کي اول ڪٽيندا هئا ۽ ان مان گند گاهه ڪڍي ، ڳوهي پنوڙا ٺاهيندا هئا، جن جو مقدار انهيءَ ٿانءَ جيترو هوندو هو. جيڪو هنن کي جوڙڻو هوندو هو. پوءِ چڪيءَ جي مٿين پڙ تي اهو چاڻو رکندا هئا ۽ هيٺئين پڙ کي پيرن سان ڦيرائي، پنوڙي کي هٿن سان گهربل شڪل ڏيندا هئا ۽ ان کي ٺپڻي هڻي، اندر هٿ وجهي ٺپڻيءَ سان وڌائيندا هئا ۽ وري وڃي اس تي رکندا هئا ۽ جڏهن اهي سڪي ويندا هئا ته انهن کي الڳ الڳ رنگ ڏيندا هئا ۽ چٽسالي ڪندا هئا ۽ پوءِ آوي يا نهائينءَ جي تياريءَ ۾ لڳي وينداهئا. ٻڪرين جي پاهه ڪٿان ڪٿان ڪٺي ڪري، اچي آويءَ ڀرسان ڍير ڪندا هئا. آويءَ اندر پاهه پٿاري ڪچن ٿانون کي ترتيب ڏئي وري انهن مٿان پاهه پٿاريندا هئا ۽ ٻارڻ جو تهه ڏئي، آويءَ مٿان مٽيءَ جو تهه ورائي، باهه ڏيندا ها. آويءَ هيٺان ننڍڙي سرنگهه هوندي هئي، جنهن ۾ باهه ٻاريندا ها. جي ٿوري پاهه ۽ ٻارڻ وڌيڪ هوندو هو ته دِلو يا ٿانوَ ڪاراٽجي ويندا ها ۽ اهو ٿانءُ ڀيلو ٿي پوندو هو ۽ وڄائڻ ۾ ڍانڍو لڳندو هو ۽ جيڪڏهن باهه پوري نه هوندي هئي ته ٿانءَ ڪچا رهجي ويندا ها. ڪنڀر رات جاڳي آويءَ جي نظرداري ڪندا ها ۽ جاچي ڏسندا ها ته ڪٿي باهه گهٽ لڳي آهي، ڪٿي وڌيڪ ۽ ان کي گهربل باهه اندر وڌل ڪاٺين سان گهٽ وڌ ڪري سگهندا ها.

ائين ٿو لڳي زندگيءَ مان رومان نڪري ويو آهي، اڄڪلهه مشين ماڻهوءَ جي جاءِ ورتي آهي. ڪارون به روبوٽ تي تيار ڪري رهيا آهن. صنعتي انقلاب انسانن لاءِ رحمت نه، پر زحمت ٿي آيو آهي. نه گهرجن مون کي اهي پلاسٽڪ جا ٿانوَ! پري ڪريو اهي جنات جيڏيون مشينون ۽ مون کي اڳيون دؤر موٽائي ڏيو. مون کي پنهنجي معصوميت موٽائي ڏيو. نه گهرجي مون کي اوهان جي ترقي پسندي! آمريڪي مفڪر ٿارو ۽ مهاتما گانڌي ڪيڏو نه صحيح ها! گانڌيءَ جو چرخو زندگيءَ کي ڪيڏي نه معنيٰ ڏيندو هو. ٽالسٽاءِ جي هارين سان قربت ۾ ڪيتري نه انسانيت هوندي هئي؟ هي مشيني د‍‍‍ؤر شاعريءَ جو قاتل آهي. آمريڪا جي وليم ڪارلوس وليم کان وٺي روس جي ووزني سينسڪيءَ تائين هر نظم ڄڻ هڪ مشين آهي. جنهن ۾ هر سٽ ڄڻ ڪنهن ڪَل پرزي وانگر لڳي رهي آهي.

مون کي منهنجي ساڳي شڪاپور موٽائي ڏيو، جتي ٺاٺارا ڪُٽِ جا ٿانءَ، ٽامي جا وٽا، تسريون، پاٽيون، ديڳڙا، ٿالهيون، چرمچيون، بدنا، لوٽا، چؤنريون، ديڳيون، ٿالهه، تيون، ڪفگير، ڪيوٽيون ۽ دٻلا ٺاهيندا ها. اهڙا ڪُٽِ جا ٿانءَ مون هندوستان جي ناسڪ جي برتن بازار ۾ ڏٺا ها. اهڙيءَ طرح مون ٻين ڌنڌي وارن کي غور سان ڏٺو هو. منهنجي دوست نعيم صديقيءَ جو گهر لوهرن جي پاڙي ڀرسان هو، جتي منهنجو روز وڃڻ ٿيندو هو. لوهرن جي پاڙي ۾ ڌنوڻيون ڌڪبيون هيون. ڪٽ ڪڙهندي هئي. لوهه سنداڻ تي رکي، وڏاڻ سان ڪٽي رڪ بڻايو ويندو هو. ڀرسان ڪاٺ مڏي هوندي هئي، جتي ڪاٺ جا بنڊ ڪاراين سان چيري، تختا ٺاهيا ويندا ها ۽ ڪاٺ جي ٻوري ۾ اداس خوشبوءِ هوندي هئي ۽ ان کي ساري مون کي هڪ جين شاعر جو نظم ٿو ياد اچي، جو مون پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ جي پهرين حصي ۾ ڏنو آهي. اهڙيءَ طرح پاٽولي پٽ جو ڌاڳو ڪتيندا ها ته مان انهن کان سندن ڌنڌي جي باري ۾ معلومات حاصل ڪندو هوس. مون هڪ نظم ۾ پاٽوليءَ جي هٿن سان سپنن کي تشبيهه ڏني هئي.

”تنهنجا سپنا اهڙا، جهڙا پاٽوليءَ جا هٿ.“

اسان جي پاڙي ۾ نانگائي ۽ جوڳي به ايندا ها. انهن کي گيڙوءَ رتا چولا، هيٺان ٻڌل چوٽا، ڪنن ۾ عاج جا والا هوندا ها، انهن کي عاج يا لوهه جا چوڙا، ڳچيءَ ۾ عقيق يا ڪاراڻ مائل عقيق جي مالها، جڻيو، پيرن ۾ لوهي ڪڙيون ۽ چاکڙيون هونديون هيون. مرلين ۽ پنڊين جو تفصيل مان طوالت جي ڪري نه ٿو لکان. قربان وڃان سنڌي سڀيتا تان!

مان جيڪڏهن سنڌ ۽ شڪاپور جي ساري سڀيتا تي لکان ته ٻه سؤ صفحا ته لکي وڃان ۽ ڪتاب ڪي قدر وڏو ٿي ويندو. پيار علي الانا جڏهن شهيد ڀٽو جي حڪومت جي دؤر ۾ سنڌ جو وزير تعليم هو، تڏهن مان هن جي گهر چاءِ تي ويو هوس. اتي هن مون کي شڪاپور جي ڪنهن سراءِ مان نڪتل ڪاٺ جو دروازو ڏيکاريو هو، جو هن ڏهين هزارين رپين ۾ ورتو هو ۽ ان جي مرمت ڪرائي هئائين. ان تي ڏهاڪو هندو سنتن، ڪبير، نانڪ وغيره جون نهايت خوبصورت تصويرون اُڪريل هيون. مون اهڙي اُڪر جو ڪم بمبئي، دهلي ۽ راجسٿان جي ميوزم ۾ ڪٿي نه ڏٺو. هاڻي سنڌ جي هنرن ۽ ڪاريگري کي ڇڏي مان اچان ٿو زرينا تي. جي هوءَ منهنجي زال نه هجي هاا، ته مان اها شاعري نه ڪري سگهان ها، جا مون هن وقت تائين ڪئي آهي. هن منهنجي ڪري ڪيئي ڏک ۽ ڏولاوا سٺا آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن هن جي نڙي گهٽجي وئي آهي ۽ هوءَ روئي به نه سگهي آهي. ان هر اڻ ڇلڪيل ڳوڙهي ۾ هڪ اٿاهه سمنڊ سمايل آهي، جو ڌرتيءَ جيترا رومال به سڪائي نه ٿا سگهن، جيڪو منهنجي هر سٽ جي تخليق لاءِ فرصت جو باعث آهي. هن بيماريءَ جي بستري تي ڪيتريون راتيون جاڳي منهنجي خدمت ڪئي آهي. پيريءَ ۾ مون کي ڇهه ڀيرا هارٽ اٽئڪ ٿي آهي ۽ هن ڪارڊيو وئسڪيولر انسٽيٽيوٽ ڪراچيءَ ۾ ۽ مڊايسٽ اسپتال ۾ منهنجي ڀرپور خدمت ڪئي آهي ۽ موت جون واڇون چيري، مون کي سندس وات مان ڪڍي ورتو اٿائين. انهن واقعن جو مان پوءِ ذڪر تڏهن ڪندس، جڏهن مان اُهي پندرنهن سورنهن واقعا لکندس، جڏهن قدرت مون کي تِرتان موت کان بچايو هو. پر اول جوانيءَ جو ذڪر ڪيان.

منهنجي ماءُ کي جڏهن ڪئنسر ٿي پيو هو، تڏهن مان هن کي ميو اسپتال لاهور ۾ علاج لاءِ کڻائي ويو هوس ۽ اتي منهنجي هڪ پنجابي دوست مونس ۽ هن جي سؤٽين امان جي بيحد خدمت ڪئي هئي ۽ هوءَ صحتياب ٿي آئي هئي. ڊاڪٽر مون کي چيو هو ته هن کي زندگيءَ جا پنج سال وڌيڪ مليا آهن. بشرطيڪ هن کي ٻي ڪا بيماري نه ٿئي يا کيس اها ڳالهه نه ٻڌائي وڃي ته ڪئنسر ڇا آهي؟ هوءَ سکر ۾ مون سان گڏ رهندي هئي ۽ ست سال جيئري رهي. هن کي ڪئنسر وري اٿلي پئي ۽ مقامي ڊاڪٽرن جو اهو مشورو هو ته هوءَ هاڻ لاعلاج آهي ۽ هن کي سفر جي زحمت نه ڏني وڃي. هوءَ منهنجي گهر ۾ گذاري وئي. خدا کيس پنهنجي جوار رحمت ۾ جاءِ ڏئي. هن کي شڪاپور ۾ ڏوليءَ ۾ کڻي، منهنجي پيءُ جي قبر ڀرسان آبائي قبرستان ۾ دفنايو ويو. مون هن جي ڳوري ڪاٺ مان ٺهيل ڏوليءَ کي ڪافي وقت لاءِ ڪنڌو ڏنو هو. ايتري قدر جو منهنجي ڦڻيءَ جو هڏو ذري گهٽ ٽٽي پيو هو. مان جڏهن قبرستان مان پاڙي ۾ موٽيو هوس، تڏهن مون کي سخت بخار هو ۽ يڪدم ڪار ۾ چڙهي علاج لاءِ سکر ويو هوس. ٽئين ڏينهن جڏهن بخار مليريا جي گورين سان نه لٿو ته منهنجي دوسٽ ڊاڪٽر احسان رايو ڏنو ته مون کي مُدي جو بخار آهي، ممڪن آهي ته يارهين ڏينهن لهي وڃي. مون کي سخت پرهيز ڪرائي وئي ۽ مون کي روز رڳو چوزي جي يخني ڏني ويندي هئي، ان ڪري مان ڳري ڪنڊا ٿي ويو هوس ۽ جڏهن يارهين ڏينهن کان پوءِ مدي جي بخار (Typhoid)  مان اٿيس ته مان کٽ تي ٽنگون لڙڪائي به ويهي نه سگهندو هوس. انهيءَ عرصي ۾ زرينا ڏينهن رات جاڳي منهنجي نرس وانگر خدمت ڪئي هئي ۽ هن کي ان ڳالهه جو خوف نه ٿيو هو ته خود هن جي طبيعت ناساز نه ٿي وڃي. هوءَ هڪ بيحد صابر ماءُ جي ڌيءَ هئي ۽ هن کي ننڍي هوندي کان اها تربيت هئي ته چپن تي اُف به نه آڻي.

اها ته ڳالهه مان ڳالهه نڪتي ۽ مان اڳتي نڪري آيس. اسان جي گهر جي ڀرسان دمينتي ديويءَ جو اسڪول هو. شايد ان جو نالو ميران اسڪول هو ۽ هيڊ ماستر شايد سرڳواسي جهامنداس هوندو هو، جو پوءِ سنڌيءَ جو برک اديب  ٿيو. اتي زرينا جون هندو ساهيڙيون وديا، ڀاڳي، ساوتري، رُڪي، سرلا، ڪوشليا وغيره پڙهنديون هيون. اسڪول ۾ اڪثريت هندو ڇوڪرين جي هئي. مان ان اسڪول جي ٻاهران بيهي ميران ٻائيءَ جا گيت ٻڌندو هوس ۽ هيٺيون گيت بار بار ٻڌي مون کي ياد ٿي ويو هو:

پگ پگ گهنگهرو بانڌي، ميران ناچي ري

ساس ڪهي ميران ڪُل ناسي

ميران ڪهي مئن ڀڳون داسي

ميرا درد نه جاني ڪوءِ.

ترجمو: (وک وک تي گهنگهرو ٻڌي ميران نچي ٿي،

سَسُ چوي ٿي ته ميران ڪُل کي ٻوڙيو آهي،

ميران چوي ٿي ته مان ڀڳوان جي داسي آهيان.،

منهنجو درد ڪوبه نه ٿو ڄاڻي.)

زرينا اتي ست درجا سنڌي پڙهي هئي ۽ فائينل امتحان ۾ پاس ٿي هئي. ورهاڱي کان پوءِ هڪ وڏو طوفان آيو. نه صرف جهونا بڙ پاڙؤن پٽجي اونڌا ٿي ڪِريا، پر نرم نازڪ وليون به اکڙجي ويون. ماڻهو ائين طوفان ۾ اڏامي ويا جيئن سڪل پن اڏامي ويندا آهن. هوا جا گهوگهاٽ ٿي رهيا هئا ۽ پکي آکيرا ڇڏي اڏامي ويا ها. رڳو چمڙا غارن ۾ اونڌا لڙڪيا پيا هئا.

وچ ۾ قطع ڪلامي ٿي وئي. مان ميران جي گيت ”ميرا درد نه جاني ڪوءِ“ جي ڳالهه ڪري رهيو هوس. جڏهن مان ڪاليج ۾ آيس ته منهنجي هندي ـــ اردو گيت ۾ دلچسپي وڌي وئي. مون کي ميراجيءَ جا گيت ڏاڍا وڻيا. هن جي وديا پتيءَ ۽ چندي داس جا ترجما ان وقت اردو رسالي ’ادبي دنيا‘ ۾ ڇپبا ها، جي پوءِ هن جي ڪتاب ’ديس ديس ڪي نظمين‘ ۾ ڇپيا. اردو ۾ گيت جو پيارو سرجڻهار تنوير نقوي، منهنجي دوست رئيس ڪريم بخش نظاماڻيءَ جو گهرو دوست هو. تنوير جڏهن لاهور ۾ عشق ۾ شڪست کاڌي هئي، جنهن جو سجاد ظهير پنهنجي مشهور ڪتاب ’روشنائي‘ ۾ به اشارتاً ذڪر ڪيو آهي، تڏهن هن ماتليءَ ۾ رئيس ڪريم بخش نظاماڻيءَ وٽ اچي پناهه ورتي هئي. رئيس ساري رات محفل ۾ شراب پيئندو هو ۽ تنوير نقويءَ جا گيت ڳائيندو هو ۽ دف تي ايتري زور سان ٿاڦ هڻندو هو، جو آسمان ۾ ستارا ڇرڪي ويندا ها ۽ پکي وڻن تي جاڳي پوندا ها.

رئيس نظاماڻي مرحوم سائين جي. ايم. سيد جو دادلو هوندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن هن وٽ حاضري ڀريندو هو. مان هن کي هڪ صاحب ذوق انسان سمجهندو هوس، جو هو واقعي هيو به. هن پهرين ايڪتا ۾ ميل (Male) آرٽسٽن ۾ پارٽ ورتو، جنهن جو ذڪر هن پنهنجي ڪتاب ”ڪيئي ڪتاب“ جي جلد پهرين ۾ ’ايڪتا فلم، واڊيا اسٽوڊيو ۽ اسين‘ جي سري هيٺ ڪيو آهي. افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته هن جي ساڳئي ڪتاب ۾ صفحي 311 تي ’ڏيپلائي، جوئي، اياز ۽ ٻين اديبن سان سئر‘ جي سري هيٺ لکيل باب آهي. ان ۾ هن منهنجي شڪايت ڪئي آهي ته ڪشتيءَ ۾ ماتليءَ ڏانهن ويندي مون پنهنجن دوستن سان گفتگو ٿي ڪئي، جڏهن اسان ڦليليءَ مان وڃي رهيا هئاسين، تڏهن اسان هن جي چوڻ جي باوجود آسمان ۾ چنڊ ۽ پاڻيءَ ۾ ان جي پاڇي ڏانهن ڌيان نه ٿي ڏنو ۽ ان کي بدذوقي ڪوٺيو آهي. مون پاڻ تي تنقيد تي (جا بي تحاشا ڪئي وئي آهي.) جيئرن کي ئي ڪڏهن جواب نه ڏنو آهي ته مئي کي ڇا ڏيان! پر مون کي رئيس لاءِ عزت هئي ۽ ان ڪري هن جي وفات کان پوءِ سندس مشوري سان نااتفاقي ڏيکارڻ تي مان معافي ٿو گهران.

دراصل مون وانگر دنيا ۾ ٻيو شاعر ليوپارڊي (Leo Pardy)  ٿيو هو، جنهن چنڊ سان شديد محبت ڪئي هئي. پر چنڊ سان محبت ۽ ان جو علامت طور اظهار مون ليوپارڊيءَ کان به وڌيڪ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيو آهي. اها ڳالهه مون کي منهنجي اديب دوست گني سامتاڻيءَ به بمبئيءَ ۾ چئي هئي، جنهن جو ذڪر مون ’هينئڙو ڏاڙهونءَ گل جيئن‘ جي مهاڳ ۾ ڪيوآهي مان جڏهن ستي ۾ هوس تڏهن ليفٽ بئنڪ تي ٻن فيڊر واهن جي وچ تي ڪار بيهاري، اڌ رات تائين ڪنهن جي آغوش ۾ ويٺو هوندو هوس ۽ چنڊ کي لهرين ۾ لڙهندو ڏسندو هوس. ڪڏهن رات جو سکر ۾ ستين جي اسٿان وٽان چنڊ کي سنڌوءَ جي سيِر ۾ ايترو وقت وهنجندو ڏسندو هوس، جيترو وقت روهڙيءَ جي شاعر ’بيڪس‘ هندو استرين کي سنان ڪندي به نه ڏٺو هو. ان ڪري ئي اهڙي خوشگوار ماحول ۾ مون نه صرف ٻاهريون منظر پئي ڏٺو، پر دوستن سان گفتگو به پئي ڪئي، جن سان مان ڇٺيءَ ڇهه ماهيءَ ملندو هوس. ائين برابر آهي ته رئيس نظاماڻي، گوتم ٻڌ وانگر پنهنجي انتر ڌيان ۾ ويٺو هو ۽ جرمن ناول نويس هربرٽ هيس جي مشهور ناول ’سڌارٿ‘ ۾ ذڪر آيل ٻيڙيءَ ۾ پنهنجي نرواڻ لاءِ وڃي رهيو هو. دوست نظر انداز ڪري فقط چنڊ ڏانهن ٽڪ ٻڌي نهارڻ مون کي  مضحڪه خيز لڳندو آهي.

مون کي ميراجي ۽ تنوير نقويءَ جي گيتن کان سواءِ مقبول حسين احمد پوريءَ جا گيت به وڻندا ها، جي مان اردو رسالن ۾ پڙهندو هوس. مون کي نواب واجد علي شاهه جي ناٽڪ ’اندر سڀا‘ ۾ شامل ڪيل امانت لکنويءَ جا گيت به ڏاڍا وڻيا ها. حفيظ جالنڌريءَ جو، ’ڪاهن مرلي والي نند ڪي لال بنسري بجائي جا‘ به ڏاڍو وڻيو هو. مجيد امجد جو هڪ خاموش طبع شاعر هو، انهيءَ جا گيت به دلچسپ ها. قتيل شفائي، عبدالمجيد ڀٽي، تاج سعيد، ساحر لڌيانوي، احمد راهي، عادل پرديپ، جميل الدين عالي، قيوم نظر، طفيل هوشيارپوري، ناصر شهزاد ۽ نگار صهبائيءَ جا گيت به مون پڙهيا آهن. سنڌيءَ ۾ گيت صحيح معنيٰ ۾ مون پهريون ڀيرو لکيا. جيتوڻيڪ مون کان اڳ هوند راج دکايل ڪجهه گيت لکي چڪو هو ۽ ڪجهه هري دلگير به گيت لکي چڪو هو. مون پهريون گيت ”هاءِ پرين ياد آيا“ ڪراچيءَ جي سنڌي سرڪل جي ڪنهن محفل ۾ پڙهيو هو. لعل چند امر ڏنو مل جو ميڙ جي صدارت ڪري رهيو هو، جهومي اُٿيو ۽ ٿوري وقت کان پوءِ اهو گيت سنڌي ادبي بورڊ جي رسالي ’مهراڻ‘ ۾ ڇپيو، ڇو ته هو پاڻ تن ڏينهن ۾ مهراڻ جو ايڊيٽر هو. جنهن وقت عثمان علي انصاري بورڊ جو سيڪريٽري هو.

ڳالهه ميران ٻائيءَ جي گيت تان نڪتي جو ميران اسڪول ۾ ڳائيندا ها، جنهن ۾ زرينا پڙهندي هئي ۽ جنهن ۾ اڃان تائين پروفيسر جهامنداس جو پٽ لجپت راءِ رهندو آهي. زرينا جون ساهيڙيون ورهاڱي کان پوءِ ڪک پن ٿي اڏامي ويون. انهن مان هن سان ’شاهه سچل سامي‘ سيمينار تي فقط رُڪي ملي هئي، جا مشهور سنڌي اديب ٻلديو گاجرا جي ڀاڄائي هئي. ٻلديو گاجرا سنڌي ٻوليءَ لاءِ هندي لپيءَ جو حامي هو، جيتوڻيڪ منهنجا ڪيترا دوست عربي رسم الخط جا حامي هئا ۽ پنهنجو سنڌي تشخص قائم رکڻ ٿي چاهيائون ۽ سنڌ جي سنڌي ادب سان ناتو نه ٿي ڇنڻ چاهيائون.

ٻلديو گاجرا، ڪشن چند بيوس جو وڏو مداح هو. هن مون کان پڇيو: ”ڪير وڏو شاعر هو، ڪشن چند بيوس يا ليکراج عزيز؟“ مون جواب ڏنو: ”بيوس، عزيز ته بحر وزن تي تڪبندي ڪندو هو. هن ترقي پسند اديبن لاءِ رشوت طور ڪجهه شعر لکيا هئا، ان ڪري هو کيس اهميت ڏيندا ها.“

دراصل ’بيوس‘ جنهن جو ’شيرين شعر‘ ڪتاب اسان جي ٽئين درجي انگريزيءَ تي درسي ڪتاب طور هوندو هو، نئين شاعريءَ جو باني هو:

”ڪر دنيا ۾ دل وڏيري، تون به رهه مان ڀي رهان،

آڻ من ورتيءَ ۾ ڦيري، تون به رهه مان ڀي رهان.“

يا، ”الا جهري مَ شال غرين جي جهوپڙي.“

يا، ”هاءِ اڄ هند مٿان، ڌنڌ ٿو ڪارو ڏسجي.“

هن اسان جي شاعريءَ لاءِ نوان افق کولي ڇڏيا. ڪنهن بيوقوف نقاد هن جي سلوڪن ”چنتا چکيا کان بُري، هوءَ ٻري هيءَ ٻاري“ تي تنقيد ڪندي لکيو آهي ته، ’بيوس، ساميءَ جي نقالي ڪئي آهي ۽ انهن سلوڪن هن جي ساک کي ڇهيو رسايو آهي.‘ دراصل ساميءَ جي پوري شاعريءَ کان اها سِٽ ڀاري آهي، ان ۾ جهول نه آهي ۽ روايتي ويدانتي شاعريءَ جو ورجاءُ به نه آهي. انهيءَ سٽ مون کي اتساهيو هو ته پنهنجا سلوڪ ساميءَ جي نالي لکان، جي ’ڪپر ٿو ڪُن ڪري‘ ۾ ڇپيا ها. ٻيا سلوڪ مون ٻوڌي پستڪ ’ڌمپد‘ کان متاثر ٿي چيا ها. سنڌ جي سڀيتا تي سوچي سنڌ جي سورهيه بڊماڻي پنري، جنهن مغلن سان جنگ ڪئي هئي، ان تي ٽي بيت پنهنجا ٿا ياد اچن.

اڄ گهر جين يار، بڊاماڻي پُنرا،

ڪاڇي ٻنهي پار، ويرين واٽون لائيون.

اڄ گهرجين تون،  بڊاماڻي پُنرا،

مٿان اچي مون، ويرين لاٽون لائيون .

اڄ گهرجين هت، بڊاماڻي پُنرا،

ڪاڇي ڀڳي ڀت، ويرين واٽون لائيون.

(ڇا ڪوئي صوفي يا ويدانتي به بڊاماڻي پنرو ٿي سگهندو آهي؟ يا مان واٽ ڀلي ويو آهيان؟)

اياز، هاڻي ڍيرو ويڙهه! پتنگ ڏاڍو ڏور وڃي نڪتو آهي. ساروڻيون سميٽ ۽ پنهنجي پاڙي ۾ شڪاپور موٽي آءُ! زرينا مون کي ڪيتري به پياري آهي، پر پوءِ به مون کي روسي افسانه نويس چيخوف جا لفظ ڪنن ۾ گونجن پيا.

”هن لاءِ عورت ڪهڙي قيمت رکندي هئي. پرواهه ناهي ته هن کي ان جي ڪهڙي به ضرورت هجي، ڇو ته هن جي ساري زندگي قلم ۽ ڪاغذ هئي.“

زرينا! مون توتي ايتري توجهه نه ڏني، جنهن جي تون مستحق هُئينءَ. گهر ۾ رهي به مون تي سارو وقت شاعريءَ جي ڪيفيت ڇانئي رهي. ان تي مون کي فرانسيسي شاعر پال ورلين (Paul Verleine)  جو هڪ نظم ياد آيو: ”ڳاڙهه سُري اڱڻ ۾، ڏياٽيءَ جي جهڪي لاٽ، ڌيان جو سپني جهڙو هوندو  آهي، نهار جا ٻيءَ اڪنڍيءَ نهار ۾ لين ٿي ويندي آهي. چاءِ جي ٻاڦ ۾ لوڌيل ڪتابن جي ويلا، سانجهيءَ جي مٺيءَ ماٺ جو انت، من ڀانوڻو ٿڪ ۽ جوڳي آرام جي خواهش ۽ رات جي عبادت جهڙي آرزو. ووءِ! منهنجو سپنو انهن جي ڪيئن نه ڪڍ لڳو اچي. ايتري دير ۽ انڌير هوندي به ڪيئن نه ڏينهن بي چئنيءَ سان گذريو ۽ مهينن تي پاڳلن جيان پوسربو ٿو رهي.“ اهو مٿيون منظر مون ’ڀڳت سنگهه کي ڦاسي‘ ۾ سُکديو جي واتان چوايو هو.

هي چوٿين درجي سنڌيءَ ۾ منهنجو ماستر شير علي خان آهي. اهو مون کان سوال ٿو پڇي: ”فاتح ڪير هو پورس يا سڪندر؟“

مون جواب ڏنو، ”پورس.“ هُن کلي جواب ڏنو، ”نه سڪندر.“ جڏهن مان ٽئين درجي انگريزيءَ ۾ آيس ته مون مهاتهما گانڌيءَ جي باري ۾ مطالعو ڪيو. مون کي ان وقت شير علي خان سُجهي آيو ۽ مون ڀانيو ته مان صحيح هوس. رڳو امن جا پيامبر فاتح هوندا آهن، اهي دليون فتح ڪندا آهن. فاتح ۽ جنگجو فقط سر لڻندا آهن. هاڻي ته مان ان خيال جو آهيان ته تاريخ ۾ چنگيز، هلاڪو، تيمورلنگ، لارڊ ڪلائيو، نيپولين، هٽلر، مِسوليني، فرانڪو، اسٽالن وغيره جا نالا حرفِ غلط وانگر ڪاٽيا وڃن. اهي فقط رهزن ۽ قاتل ها ۽ تاريخ نويسن جي هڪ سٽ جا به مستحق نه هئا. مون کي لڳي ٿو ته ٻي مهاڀارت يد اچي رهي آهي، جنهن ۾ ارجن ۽ ڪِرڻ ٻئي هڪ ٻئي کي ماريندا ۽ ڌرتي دروپديءَ وانگر اوڇنگارون ڏئي روئندي، تاريخ ۾ سومناٿ جي بتن جون انڌيون اکيون پنهنجا تارا ڳولي رهيون آهن، جي هيرن مان ٺاهيان ويا ها.

نيو ايرا انگلش اسڪول، ڪورڪي پاڙي ۾ منهنجي گهر کان ٻه س‍ؤ قدم پري هو ۽ منهنجي دوست هوند راج داس جي گهر کان ويهارو قدم پري هو. اسان جو پهرين درجي انگريزيءَ ۾ استاد، ان دؤر جو مشهور شاعر کيئل داس فاني هو. جنهن جا نظم ماهوار ’سنڌو‘ رسالي ۾ ڇپيا ها، جيڪو بولچند راجپال ميان جي ڳوٺ مان ڪڍندو هو، جتي فاني پاڻ به رهندو هو. شڪاپور ۾ ٻه شاعر نام ڪٺيا هوندا هئا، کيئل داس فاني ۽ لطف الله جوڳي، جنهن جي فارسي آميز شاعري علامه اقبال کان متاثر هوندي هئي ۽ ”فاني“ ’بيوس‘ جو ذهني طور شاگرد هو. ’جوڳي‘ جنهن جو گهر هاٿي در کان ڪجهه پنڌ تي مسرور فقير جي گهر جي ويجهو هو، ان جي باري ۾ مان ’جڳ مڙيوئي سپنو‘ ۾ اڳيئي ذڪر ڪري چڪو آهيان. فاني نيو ايرا اسڪول ۾ ماستر هو ۽ کيس ويهارو رپيا پگهار ملندي هئي، جنهن مان هو پنهنجي ۽ گهر جي پورت ڪندو هو. فاني هڪ خدا مست انسان هو، جيڪو مال و دولت جي هوس کان پري هو. فانيءَ تي سوچي مون کي سرمد جي هڪ فارسي رباعي ياد آئي.

آل ڪس که ڪباب مِي خورد، در گذرد

آل ڪس ڪه شراب مِي خورد، در گذرد

سرمد ڪه به ڪاسهء گدائي نان را،

تر ڪرده به آب، مِي خورد، در گذرد.

ترجمو: (جيڪو ڪباب کائي ٿو، اهو به گذاري وڃي ٿو،

جيڪو شراب پيئي ٿو، اهو به گذاري وڃي ٿو،

سرمد جنهن پنهنجي فقيراڻي ڪِشتي ۾ نان

پاڻيءَ سان آلو ڪري کاڌو، اهو به گذاري ويو.)

فانيءَ کي مون آخري ڀيرو، ”شاهه سچل سامي“ سيمينار تي ڏٺو. هُو مون لاءِ ڀوپال مان بمبئيءَ ڪهي آيو هو ۽ ٻياسي سالن جو ٿي چڪو هو، پر ابراهيم جويي وانگر کڙو تڙو هو، جويو به لڳ ڀڳ ساڳيءَ عمر جو آهي. مون منتظمين کي چيو ته کيئل داس فانيءَ کان صدارت ڪرائين ۽ مون کي مهمان خاص ڪن، نه ته هو ان جي ابتڙ ڪن ها.

فاني ڏاڍي سادي طبيعت وارو ماڻهو هو. هن اسٽيج تي مون کي ڪن ۾ چيو: ”پُٽ مون ٻڌو آهي ته تو ويريه وڃائين ٿو. ويريه ۾ ته ماڻهوءَ جي سگهه ۽ تندرستيءَ جو راز آهي.“ مون مرڪي دل ۾ چيو: ”سائين، کوهه گڙندو رهي ۽ نيسر وهندي رهي ته بهتر آهي.“ پر هن کي چيم: ”هائو، سائين، اوهين صحيح آهيو.“

فانيءَ کي مون پهرين درجي انگريزيءَ ۾ پنهنجو هڪ غزل ڏيکاريو هو، جيڪو مون هڪ اردو غزل جي تتبع تي لکيو هو ۽ جو سوامي رام تيرٿ جي اردو ڊائريءَ ۾ شامل هيو، جا مون جماڻي هال لائبريريءَ مان ورتي هئي. اهو غزل شڪاپور تي پنهنجي ڪتاب ۾ خليل مورياڻيءَ ڇاپيو آهي. فانيءَ جي تربيت هيٺ منهنجي ڏات وڄ واءُ ۽ طوفان وانگر ترقي ڪري رهي هئي ۽ هفتي ۾ مان ٻه ٽي ڀيرا هن وٽ شعر جي درستيءَ لاءِ ويندو هوس. جيڪڏهن فاني منهنجي تربيت ۽ همت افزائي نه ڪري ها ته اڄ مان شاعر نه هجان ها.

هو هڪ سال اڳ گذاري ويو، پر ان کان اڳ ۾ انور فگار هڪڙي فانيءَ جي ڪلام کي ترتيب ڏني هئي ۽ اهو ڇپائيءَ لاءِ سنڌي ادبي بورڊ کي ڏنو هو ۽ مون انور فگار هڪڙي جي چوڻ تي، ان ڪتاب تي پيش لفظ خوشيءَ سان لکيو هو. نهايت خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته شڪاپور ۾ انور فگار هڪڙو، خليل مورياڻي ۽ ٻيا نوجوان پيدا ٿيا آهن ۽ لعل محمد لعل جهڙا بزرگ انهن کي همٿائي رهيا آهن ۽ هنن شڪاپور جي ماضي ۽ حال تي سيمينار ڪرائي ٻه ديده زيب ڪتاب ڇپايا آهن. نند جويريءَ جو شڪاپور تي لکيل نظم مون کي ايترو وڻيو هو، جو مون هن کي ڪتاب تي بمبئيءَ ۾ مهاڳ لکي ڏنو هو. سندس اهو ڪتاب ڇپيو آهي.

فانيءَ جي شاعريءَ جو تجزيو ائين هو، جيئن مون پوءِ پڪاسو جا لفظ آرٽ جي باري ۾ پڙهيا ها. ”آرٽ سچ نه آهي، آرٽ اها ڳالهه آهي جا سچ محسوس ڪرائي ٿي.“ هن شاهه سچل سامي کان بيوس تائين گهرو مطالعو ڪيو هو. ڪي تعصب پرست انهيءَ ماضيءَ جي تجزئي کي شڪ سان ڏسندا ها، پر حقيقت، حقيقت آهي. جنهن کي انجير جو پن به لڪائي نه سگهندو آهي. فاني سُڪ پل جي ڀرسان هڪ ڪلب ۾ رهندو هو، جا ڪجهه ماسترن گڏجي ٺاهي هئي، جنهن ۾ سائين هاسانند به رهندو هو، جيڪو ورهاڱي کان پوءِ الهاس ننگر ۾ گذاري ويو. انهيءَ مون ۾ انگريزي ادب لاءِ محبت پيدا ڪئي. هن نه رڳو مون کي ڪجهه سستا ڪتاب ڪلڪتي مان گهرائي ڏنا، پر هو اتان انڊين رِويو به گهرائيندو هو ۽ رسالي ۾ جيڪي مضمون منهنجي سمجهه ۾ نه ايندا ها، اهي سمجهائيندو هو. مون ان وقت هر ساهه سنڌ جي ڪلچر ۽ ادب جي فضا ۾ کنيو. گهر ڀرسان نوجوان برادر منڊل لائبريريءَ ۾ رتن، سندر ساهتيه رسالن ۾ گجراتي، مراٺي، بنگالي ادب جا قوم پرست ناول ۽ هند جي تاريخ تي ڪتاب وٺي پڙهيا. مان لائبريريءَ مان روز ٻه ڪتاب وٺي ايندو هوس ۽ ٽين چئين وڳي رات تائين پڙهي پورا ڪندو هوس ۽ ٻئي ڏينهن تي موٽائي ٻيا ڪتاب وٺي ايندو هوس. مشاهدو ۽ مطالعو اهڙيءَ حد تي پهتو جو پاڻ کان وڏن کي انهن جي قد ڪاٺ کان ننڍو سمجهڻ لڳس. جماڻي هال لائبريريءَ ۾ ماستر حبيب الله ڀٽو، مشتاق ابڙو (جو پوءِ ’جدوجهد‘ نالي ڪائي اخبار ڪراچيءَ مان ڪڍندو هو.) ۽ ماستر عبدالله، واقف ٿيا جو جماڻي هال جي سامهون ميونسپالٽيءَ جي پاڻيءَ جي مشين سنڀاليندو هو. هن وٽ هڪ کٽ ۽ ٻه ڪرسيون هونديون هيو، جنهن تي ويهي ادب تي ڳالهائيندا هئاسين. ان دؤر ۾ منهنجو هڪ شعر مفاعيلن مفاعيلن وزن تي سنڌو رسالي ۾ ڇپيو هو، جو مون ٻين وزنن سان گڏ حاجي محمود خادم جي ڪتاب ’رهنمائي شاعري‘ مان سکيو هو. فارسي وزن تي عبور منهنجي طبع روان لاءِ مشڪل نه هو. مشتاق ابڙو نوڪري لاڙڪاڻي ۾ ڪندو هو ۽ جمعيت الشعراءِ جي مشاعرن ۾ شريڪ ٿيندو هو ۽ جڏهن شڪاپور موٽندو هو ته اسان ادبي ڪچهريون ڪندا هئاسين. هڪ هندو شاعر جنهن جو ’غمگين‘ تخلص هوندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن هوند راج داس به اسان سان شريڪ ٿيندو هو. پر هوند راج آريه سماجي هو ۽ مشتاق مسلم ليگي تنهن ڪري هنن جي طبيعت نه ملندي هئي. لاڙڪاڻي مان محمود خادم انهن شعرن جو انتخاب به ڇاپندو هو، جي مشاعرن ۾ پڙهيا ويندا ها. هن جي ماهوار رسالي جو نالو شايد ’اديب سنڌ‘ هوندو هو. مشتاق اسان کي پڪ سان چوندو هو ته: ”لاڙڪاڻي جا شاعر بحر وزن نه ڄاڻندا آهن.“ هڪ ڀيري مون کي ”الحقيقت“ اخبار هٿ ۾ هئي، جنهن ۾ واصف جو غزل ’خدا جا بندا، خدا خدا ڪر، خدا جا بندا، خدا خدا ڪر“ ڇپيو هو. مون مشتاق کي آزمائڻ لاءِ چيو ته: ”ڇا هيءَ سٽ وزن تي پوري آهي؟“ هن وراڻيو، ”بلڪل نه.“ مون چيو ته: ”سائين مون رهنمائي شاعري پڙهيو آهي ۽ ان سٽ جي تقطيع ڪري سگهان ٿو. اها ٻه ڀيرا ’مفاعلاتن‘ جي وزن تي آهي.“ هو خار ۾ اٿيو، شربت جو بل ڀريائين ۽ چيائين ته: ”هاڻي هلون ٿا.“ اسان شربت جا ٽي گلاس گهرايا ها ۽ تن ڏينهن ۾ شربت جو گلاس ٽڪي ۾ ملندو هو. مشتاق ابڙو انهن ڏينهن ۾ به ايتري ڊگهي قميص پائيندو هو، جيتري هاڻ اسان وٽ پاتي ويندي آهي. هندو جيڪي لنڊي قميص پينٽ مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيندا ها ۽ پئنٽ تي چمپل پائيندا ها، اهي کيس حيرانيءَ سان ڏسندا ها. مشتاق ابڙو پنهنجي شلوار قميص ۾ هڪ رعبدار شخصيت لڳندو هو ۽ پنهنجي لااُبالي طبيعت جي مظاهري لاءِ ٽيبل تي هاريل پاڻي پنهنجي قميص جي پلاند سان اگهي ڇڏيندو هو. ماستر عبدالله مسدس حالي پڙهيو هو ۽ چوندو هو ته تجارت عين اسلام آهي ۽ هو ڏاڍي پڪائيءَ سان، ڪجهه پئسا بچائي ڪٿي سيڙائيندو هو. ماستر حبيب الله جو منهنجي مائٽ ثناءُ الله شيخ جو دوست هوندو هو، فاعلاتن فاعلات کان وڌي نه سگهيو. دراصل هو رائيٽرس گلڊ جي بنگالي ميمبر ڪوي غلام مصطفيٰ کان بهتر هو، جو جڏهن سکر آيو هو ته اسان کي ٻڌايو هئائين ته هن چار ڀيرا فعولن واري وزن تي شعر لکيو آهي. جيئن: ’ڪريما ببخشاءِ بر حال ما‘ لکيل آهي. دراصل اوڀر پاڪستان (هاڻ بنگلاديش) جا سڀ مسلمان ڪوي اڌ مغزي هوندا هئا. مان ته شاعر انقلاب نذرالسلام کي به انهن کان بهتر نه ٿو سمجهان، ڇو ته هن ساڳئي نظم ۾ مهاديو ۽ حضرت عليءَ جو گڏي ذڪر ڪيو آهي، جيڪو بلڪل بي معنيٰ ٿو لڳي. هو غالبا هيڊ ڪانسٽيبل هو ۽ ٽئگور جي ڀيٽ ۾ اڌ اکري شاعري ڪندو هو. اردوءَ جي شاعر انقلاب جوش مليح آبادي هڪ پنهنجي ڪتاب ’شعله وشبنم‘ ۾ هڪ ڀنگياڻيءَ تي نظم لکيو هو ۽ آخر ۾ چيو هو ته: ’جنهن جي هٿ ۾ ٻهارو آهي.‘

اس کلائي مين تو کنگن جگمگانا چاهئي

(هن ڪلائيءَ ۾ ته ڪنگڻ کي چمڪڻ گهرجي.)

ڇا نه انقلاب جو تصور هو ۽ انسان جي محنت جي قدر وقيمت هئي! دراصل فيض جهڙي انقلابي شاعر کي به پنهنجي عوام پسنديءَ جو صحيح شعور نه هو ۽ هن ’نقش فرياديءَ‘ ۾ هندوستان جي عوام لاءِ ’آوارا، بيڪار ڪتا‘ لفظن ۾ عوام جي ڪيتري نه تذليل ڪئي آهي! غالب جهڙا شاعر هر لفظ ڳڻي ڳوتي ڪم آڻيندا ها ۽ پنهنجي اظهار جي مقصد ۾ نهايت ڪامياب هئا. افسوس جي ڳالهه آهي ته سنڌي ڪمپيوٽر اردو صورت خطيءَ ۾ شعر ڇپي نه ٿا سگهن، ان ڪري اهي سنڌي صورتخطيءَ ۾ ڏيڻا ٿا پون. چڱو هاڻ موٽي چوٿين ڪلاس ۾ ٿو هلان. اتي يوسف کٽيءَ نالي به هڪ ڇوڪرو مون سان گڏ پڙهندو هو. تڏهن مان روز روز کٽين جي پاڙي ۾ ويندو هوس، اسان اسڪول جي باري ۾ ڳالهه ٻولهه ڪندا هئاسين. اسان جي گهران هڪ کٽياڻي ڌوئڻ لاءِ ڪپڙا کڻي ويندي هئي، سندس نالو جندان هو. هوءَ کنڀ تي چاڙهيل ململ، شلوار يا پاپلين جي سؤ ڪپڙن جي لاءِ هڪ رپيو وٺندي هئي. پر سوسيون، موٺڙا، کٿا، لونگيون، اڳٺ وغيره هوءَ صابڻ سان ڌوئي استري ڪري ڏيندي هئي. انهن ڪپڙن جي سؤ لاءِ ٻه  رپيا وٺندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن مان هن وٽان اسڪول لاءِ ڪجهه ڪپڙا کڻڻ ويندو هوس ته هن جي ڌيءُ لالان سوسي وغيره ڌوئندي نظر ايندي هئي. هڪ ڀيري لالان اڪيلي گهر ۾ ويٺي هئي. هن منهنجا ڪجهه استري ٿيل ڪپڙا تهه ڪري مون کي ڏنا ته وٺڻ وقت هن جي هٿن هيٺان مون پنهنجا هٿ نه ڪڍيا ۽ انهن کي هلڪو زور ڏنو ته هن مون ڏانهن اُڪير مان ڏسي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو. ٻئي ڀيري مان يوسف وٽان ٿي لالان جي گهر ويس. ان ڏينهن به هوءَ اڪيلي هئي، ڇو ته هن جي ماءُ ڌوتل ڪپڙا گهرن ۾ پهچائڻ وئي هئي. هن وري ڪجهه استري ٿيل ڪپڙا مون کي ڏنا. ڪپڙا وٺندي مون پنهنجي هٿن سان هن جي هٿن کي زور ڏنو. هن هرڻيءَ جهڙين چيروين ۽ کنڀ تي ڌوتل، ململ جهڙين اکين سان مون ڏانهن ڏٺو ۽ وري اکيون جهڪائي ڇڏيائين. پوءِ هن آهستي آواز ۾ چيو: ”تون پنهنجي ماءُ کي ڇو نه ٿو چوين ته منهنجي ماءُ کان سڱ گهري.“ مان وري جڏهن يوسف ڏانهن ويندو هوس ته هوءَ در جي چائنٺ تي ويٺل نظر ايندي هئي ۽ هن جون اکيون چونديون هيون: ”تون پنهنجي ماءُ کي ڇو نه ٿو چوين ته منهنجي ماءُ کان سڱ گهري.“ ڪيئي انسان پٿر تي ليڪ وانگر دل تي اُڪرجي ويندا آهن. ڪيئي ڀيرا منهنجي ڪنن ۾ هن جو آواز ٻُريو آهي ”تون پنهنجي ماءُ کي ڇو نه ٿو چئين.“

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو --گذريل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج -- لائبريري ڪئٽلاگ