هو ڏوٿي هو ڏينهن

سيد حسام الدين راشدي

مهاڳ

ساقي! قدحمي، ڪه دور گلزار گذشت

مطرب! غزلي، ڪه وقت گفتار گذشت

اي هم نفس! از بهرِ دلِ زار بگو

افسانہء آن شبي، ڪه با يار گذشت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1958 جي آخر ۾ مون کي دل جو عارضو ٿيو. ٽي مهينا لاڳيتو کٽ تي پئي رهڻ بعد جيئڻ جي اميد ته ٿي، پر اعصاب صفا جواب ڏئي بيٺا ۽ آءٌ شديد ”نروس بريڪ ڊائون“ جو شڪار ٿي پيس. انهيءَ زماني ۾ منهنجو برادر بزرگوار پير علي محمد راشدي منيلا ۾ پاڪستان جي ملازمت ڪري رهيو هو. ڊاڪٽرن صلاح ڏني ته آءٌ ڪجهه وقت لاءِ ملڪي ماحول مان نڪري اوڏانهن هليو وڃان. ڊسمبر جي آخر ۾ مون پنهنجي وطن کي خيرباد چيو.

تقريباً ٻه سال مون اتنهن ڏاڍو سخت گذاريا. منهنجي ڀاءُ هڙان ۽ وڙان ڪسر ڪانه ڇڏي. ڪوبه اهڙو علاج، ڪابه اهڙي دوا ۽ ڏس پتو ڪونه هو، جيڪو مون تي نه آزمايو ويو. يڪن جيسين اوڏانهون فضل جو ڦيرو نه ٿئي، تيسين ڪٿي ٿيون سُتيون ۽ سبب فرق ڪن.

خوف، هراس، خواه مخواه جي ذهني خلجان ۽ خلفشار، غرض نيم ديوانگيءَ جي ڪيفيت چوويهه ڪلاڪ طاري هئي. حالت اها اچي ٿي، جو علي محمد کي خطرو ٿيو ته آءٌ ممڪن آهي خودڪشي ڪري ويهان، سو اڳ وٺي هٿيار لڪائي ڇڏيائين. سال ڏيڍ جي جدوجهد بعد هڪ شام اهڙي به آئي، جو ڊاڪٽر وٽان موٽندي نااميدي محسوس ٿي، اسان ٻنهي ڀائرن هڪٻئي ڏانهن ڏٺو، ٻنهي جي اکين مان بيوسيءَ مان لڙڪ وهي نڪتا.

وڏن جو چوڻ آهي ته انسان جڏهن سڀ وسيلا وڃائي ويهي ٿو، سمورو ٿر ٿيلي بيهي ٿو، ۽ سڀيئي واهون ۽ واٽون بند ٿي وڃن ٿيون، انهيءَ وقت شافي مطلق ڏانهن رجوع ٿئي ٿو. دعا ۽ دوا جي اجابت جو اهو ئي وقت آهي. انهيءَ سمي ڦڪيون به فرق ڪن ٿيون ته دوا به اثر ڪري ٿي.

انهيءَ مايوسيءَ جي حالت ۾ رات جو اوچتو مون کي ٺٽي جي هڪ قديم بزرگ جو قول دل تي تري آيو، درود شريف هر مرض جو علاج آهي ۽ انهيءَ ورد وظيفي لاءِ ڪنهن به اهتمام ۽ احتياط جو احتياج ڪونه آهي! انهيءَ خيال ايندي منهنجي دل تان سمورو بار لهي ويو، ۽ طبيعت ۾ ائين ماٺائي اچي وئي، جيئن سمونڊ خوفناڪ ڇولين بعد ماٺيڻو ٿي ويندو آهي. پوين ٻن سالن ۾ اها پهرين رات هئي جو مون کي ننڊ آئي ۽ اطمينان سان سمهي رهيس.

ٻئي ڏينهن کان مون درود شريف پڙهڻ شروع ڪيو، خاص طرح شام جي وقت جڏهن آءٌ ڊاڪٽرن جي حڪم موجب پنڌ ڪرڻ ويندو هيس.

ٻن ڏينهن بعد هڪ ٻئي متخصص ڊاڪٽر جو اوچتو ڏس مليو. جيڪا ڳالهه پوين ٻن سالن جي هڻ هڻان ۾ معلوم ڪانه ٿي سگهي هئي، سان هاڻي ٻن ڏينهن بعد معلوم ٿي وئي، اوڏانهن جو سولائيءَ ۽ سڻائيءَ جو مقرر ٿيل وقت اچي ويو هو.

ڊاڪٽر سيسان (Seson .M.B.A) جي صورت شڪل اها هئي جيڪا ديون جي ڪهاڻيءَ ۾ ”ماماڙي! ماما!“ واري ديو جي بيان ڪئي ويندي آهي. پوڙهو، ٿلهو، قداور، بت ڪاٺ وارو، اڇا ڀُور اڇيون ڀروان، اکيون ڀروَن ۽ پنبڻين جي هيٺان لڪل، جيڪڏهن چئجي ته ٻِياني سان ڇَپَر جڏهن کڻجن تڏهن ڏسي سگهي ته بيجا نه ٿيندو. خود سندس دل تي ٻٽي دفعا ”هارٽ اٽئڪ“ جا حملا ٿيل، 70 - 75 کان مٿي ٽپيل، انهيءَ هوندي به منيلا جي گرميءَ ۾ ٽاڪ منجهند جو روزانو ٽينس کيڏندو هو. سول اسپتال جو انچارج، وڏي دٻدٻي ۽ ڌاڪي وارو مڙس محسوس ٿيو ٿي.

احوال ٻڌي گورِن جي شيشي هٿ ۾ ڏئي، پٺتي موٽائي ڇڏيائين. اهو پنجن منٽن جو کيل وڏي اعتماد ۽ حتمي فيصلي سان عمل ۾ آيو، گويا منهنجي صحتمنديءَ جي پرواني جو اِجرا هو، جيڪو ٿي چڪو.

دوا شروع ٿي. چئن - پنجن ڏينهن بعد منهنجي دماغ، ذهن، مزاج ۽ طبيعت جي فضا تان ڪارا ڪڪر ڇڄڻ شروع ٿيا، انڌيرا آهستي آهستي روشنائيءَ ۾ بدلجڻ لڳا، محسوس ڪيم ته آءٌ وري پنهنجي دنيا ڏانهن موٽي رهيو آهيان. يا ته سنڌي عبارت به سمجهه ۾ ڪانه ٿي آئي يا هاڻي پڙهڻ ۽ لکڻ لاءِ روح سٽان ڏيڻ لڳو. اِهو 1959ع جو اختتام هو.

اهو هو منهنجو حال منيلا ۾. پنهنجي وطن ۾ رهندڙن دوستن يارن کي ڪابه سڌ ڪانه هئي، اخباري دوستن ۽ رسالن جي مالڪن جا خطن مٿان خط، ٿي گهريو، ڏوراپن ۽ اوڙاپن جا پيغام ۽ پيام ايندا ٿي رهيا. ڪنهن سالياني پرچي لاءِ مضمون ڪنهن کي خاص نمبر لاءِ مقالو درڪار هو، ڪنهن يار کي شڪايت هئي ته منيلا ۾ مزا ڪري رهيو آهيان، سال گذري ويا آهن. جو سندس پرچي لاءِ ڪجهه ڪونه لکيو اٿم. حقيقت حال جي ڪنهن کي خبر ڪانه هئي ۽ جيڪڏهن ڪنهن ڏانهن لکان به ها ته باوَر ڪونه ڪري ها. منيلا ۾ سال سوا رهڻ بعد به فائدو نه ٿئي؟ اهو ڀلا ڪيئن ٿي سگهيو ٿي؟ راتيون ۽ ڏينهن ڪهڙيءَ ريت ٿي گذريا؟ مون تي ڇا وهيو ۽ واڻيو؟ اها خبر ته مون کي يا منهنجي خدا کي هئي. چوندا آهن: ”هنڌ اهو سڙي، جتي باهه ٻري“. هزارن ميلن جي مفاصلي تان لکڻ ۽ ٻڌائڻ سان ڪنهن جي سمجهه ۾ ٿورو ئي اچي ها؟

آءٌ ڪراچيءَ ۾ اڃا بستري داخل هيس، جو ڊاڪٽر دائود پوٽي مرحوم هي جهان ڇڏيو، منهنجي لاءِ اهڙِن خبرن ٻڌڻ جي سخت منع هئي، ليڪن ڪن کُڻڪ پئجي ويئي، جنهن اوسان خطا ڪري ڇڏيا، مون کي اڃا ڪالهه ڪالهوڻي بستري ۾ ڏسي دعائون ڪري دلجاءِ ڏئي ويو هو. اندر جو سور اندر ۾ پي ويس. اعصابن کي انهيءَ صدمي ويتر نهوڙي وڌو.

متبلا ۾ وطن کان دوريءَ، دوستن يارن کان پري، پنهنجي ماحول کان جدا، اها سڌ خبر ڪانه ته صحت جو انجام ڪهڙو ٿيندو؟ وطن جا وڻ ڏسڻ نصيب ٿيندا يا مرڳوئي منيلا ۾ مڙهه رُلَندو؟ انهيءَ ڪشمڪش جي حالت ۾ هڪ ڏينهن ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو خط آيو، جنهن ۾ اطلاع هو ته نوازعلي ”نياز“ به هن دنيا مان موڪلائي هليو ويو.

هيءَ سڄي رام ڪهاڻي ۽ سموري ڪٿا اِن ڪري لکان ٿو، جيئن پڙهندڙن جي ڪن تي هجي ته ايندڙ صفحن ۾ جيڪي ڪجهه پڙهندا، اُهو ڪهڙي عالم ۽ ڪهڙي صورتحال ۾ لکيو اٿم. دل تي ڪينءَ چوٽون لڳيون، ڪينءَ زخم کائي قلم هٿ ۾ کنيم.

ڊاڪٽر بلوچ ته قرب ڪري ٻئي حال احوال سان گڏ اها خبر به لکي ڇڏي، اها کيس ڪهڙي سڌ هئي ته مان ڪهڙي عالم ۾ آهيان، منهنجو نياز سان ڪهڙو تعلق هو، ۽ انهيءَ اطلاع جو مون تي ڪهڙو اثر ٿيندو.

ڊاڪٽر صاحب اهو خط 30 جنوري 1960ع جو ڍاڪا مان لکيو هو، جيڪو 5 فيبروريءَ جو مون کي منيلا ۾ مليو.

مٿي ذڪر ڪيل دوا جو اثر مون تي تمام سٺو ٿيو هو، هاڻي آءٌ گهڻيءَ حد تائين بهتر ٿي چڪو هيس. مٺن پيارن کان دوري ۽ دوستن جون هميشہ لاءِ جدايون اڃا اندر ۾ ڇيهه ڏئي رهيو هيون. پر هاڻي سورن سهي وڃڻ جو ست ڪي قدر پيدا ٿي چڪو هو. نياز جو سور به سهسائي ويس. يارن جون فرمائشون ته سر تي هيون، پر دل به گهريو ٿي ته لکڻ پڙهڻ شروع ڪيان، سو ٻه ڏينهن سوچڻ بعد ارادو ڪيم ته نياز تي هڪ مضمون لکجي. ڪونه ڪو يار به سرچائي وجهندس، فرض به پورو ٿيندو ۽ ان کان  ته اندر ۾ لڳل آڳ تي ٿورو ڪي گهڻو ڇنڊو به پئجي ويندو.

پنهنجين تاريخ خط مليو هو، ڇهين ۽ ستين سوچيندو رهيس، اٺين تاريخ صبح جو ٻن اڍائي ورهين جي وٿيءَ کان پوءِ قلم هٿ ۾ کڻي الاتهار ڪيم.

ارادو ته هو مضمون لکڻ جو، ليڪن ٻن اڍائي سالن ۾ مهميزان سخت لڳي چڪيون هيون، ازان سواءِ فراغت، ۽ اڪيلائيءَ جو اهو سمورو وقت سوچڻ ۽ ”پاڻ سان ملاقات“ ڪرڻ جو وقت مليو هو، تنهن زندگيءَ ۾ پهريون دفعو، حياتيءَ ۾ جيڪي وهي واپري چڪو هو، تنهن تي تنقيد ڪرڻ ۽ جائزي وٺڻ جو موقعو ڏنو هو. انسان لاءِ اڪيلائي هميشہ اڪسير آهي، تڏهن ته صوفين سڳورن تنهائي ۽ گوشه نشينيءَ کي زندگيءَ جي هَل هَلان مٿان ترجيح ڏني آهي ۽ اڪيلائيءَ کي افضل سمجهيو اٿن. انسان اڪيلو ٿي پاڻ سان ملي ٿو، پاڻ سان رهاڻ ڪري ٿو، پنهنجي اندر واري سان اوري ٿو، پنهنجن ۽ پراون جي عملن جا دفتر سامهون اچن ٿا، جن جي چڱائيءَ مٺائيءَ تي سوچڻ ۽ غور ڪرڻ جو موقعو ملي ٿو. دنيا جي هنگامن ۾ رهي پاڻ کان بيگانو ٿي وڃڻ، انسانيت لاءِ خواهه پنهنجو پاڻ لاءِ هاڃيڪار آهي.

آءٌ به سالن پڄاڻان مهميز لڳڻ سبب پاڻ سان ملاقي ٿيو هيس. ارادو ته هو مضمون لکڻ جو، ليڪن قلم بي اختيار، سواءِ ڪنهن ارادي ۽ فيصلي جي، ڪنهن اڻ ڄاتل قوت جي زور تي، هلندو رهيو! هلندو رهيو!

صبح جو ويهي لکندو هيس، شام جو ڊاڪٽرن جي هدايت مطابق پنڌ ڪندو هيس، هٿ ۾ تسبيح، زبان تي درود شريف ۽ ذهن ۾ صبح جي لکيل جي بقايا. يعني: دل پيار دست بڪار! انهيءَ دوران ۾ نوان نوان داستان، وسري ويل واقعا، ڳالهيون ۽ عنوان ياد ٿي، ٿي ويا. جن کي ٻئي صبح تي قلمبند ڪندو رهيس. منجهند تايئن جيڪي لکيم ٿي، تنهن کي رات جو منهنجو فرزند حسين (خدا کيس صالح ڪري ۽ حياتي ڏئي) صاف ڪندو هو.

مضمون کان مسئلو مٿي ٽپي هليو. منهنجو عقيدو آهي ته صحت، شفا ۽ جيڪي ڪجهه ٿيو يا ٿي رهيو، سو سڀ انهيءَ مالڪ جي مرضيءَ ۽ منشا مطابق هو.

تسبيح هٿ ۾، درود شريف زبان تي، اڄ تائين انهيءَ دور جو يادگار هليو اچي ٿو. ظاهربين دوست کلندا آهن، ٺٺوليون ڪندا آهن. ”عربن جي تسبيح“ سان تشبيهه ڏئي خبر نه آهي دل ۾ ”بديءَ“ جا ڪهڙا ڪهڙا بهتان ۽ ڪهڙا ڪهڙا عنوان سوچيندا آهن، ليڪن کين ڪهڙي سڌ ته انهيءَ مالڪ جا مون تي ڪيترا ڪرم، احسان ۽ عنايتون ٿيون ۽ اڃان پيون ٿين.

لکڻ جو اهو سلسلو برابر ڇهه مهينا هليو. 8 فيبروريءَ کان شروع ٿيو هو ۽ 28 آگسٽ 1960 جو ڏيڍ بجي منجهند جو ختم ٿيو. جنهن کان پوءِ آءٌ ستت ڪراچيءَ هليو آيس.

ڪن ڳالهين متعلق هتي ملڪ ۾ رهي لکڻو هو، ڇاڪاڻ ته اُتنهن معلومات فراهم ٿي ڪانه ٿي سگهي، پر ارمان آهي جو سترهن ارڙهن ورهين ۾ نه وقت مليو ۽ نه وري اها ڪيفيت ۽ واردات ئي طبيعت تي طاري ٿي. جيڪي ڪجهه رهجي ويو، سو رهجي ويو.

هن لکت کي هڪ شخص جي ذاتي احساس ۽ تاثر جو آئينو سمجهڻ گهرجي. منيءَ صديءَ ۾ جيڪي ڪجهه ڏٺم يا ٻڌم، جيڪي منهنجي آسپاس وهيو واپريو، انهيءَ ذهن تي، ماحول تي، ماڻهن تي نتيجي طور ڇا تاثر ڇڏيو، انهيءَ کي هوبهو قلمبند ڪيو ويو آهي. ٿي سگهي ٿو ته ساڳين مسئلن تي ڪن معاصر دوستن جو تاثر مختلف هجي جنهن جو امڪان هر معاملي ۾ ٿي سگهي ٿو. ليڪن پنهنجي طرفان پڙهندڙڻ کي آءٌ يقين ڏيان ٿو ته هنن ورقن ۾ ڪوبه واقعو تصوراتي يا فرضي آندو نه ويو آهي. شخصي تعصب يا عقيدي کي ڪوبه دخل نه ڏنو ويو آهي. ماحول جي تاثر ۽ عمل جي در عمل ۽ احساس کي شخصي راءِ مٿان بهرنوع بالادستي ڏني وئي آهي.

هيءَ تاريخ نه آهي، ليڪن سنڌ جي هڪ دور جي معاشرتي تاريخ جو هن کي مقدمو سمجهي سگهجي ٿو. هن ۾ گهڻيءَ حد تائين انهن سڀني ناسورن جو مذڪور ڪيو ويو آهي، جيڪي سنڌ جي تنزل ۽ سنڌين جي شڪسته دليءَ جو سبب بڻيا آهن، جنهن جي نتيجي ۾ جيڪو ”گهر کان رُسي ٿو“ سو سِنڌين تي سستيءَ، ڪاهليءَ، بيڪاريءَ ۽ نااهليت جا طرحين طرحين طعنا رکي، کين جيئڻ ۽ جيئدان ڏيڻ جو مستحق نٿو سمجهي.

هنن صفحن ۾ ڄاڻي واڻي ڪنهن شخص يا طبقي جي دل آزاري منهنجو مقصد يا منهنجي پيش نظر نه رهي آهي. مثالن ڏيندي يا واقعن چٽيندي، جيڪڏهن ڪا ڳالهه اچي وئي آهي، جنهن مان ڪنهن فرد جي دل کي ڏک پهچي ٿو ته آءٌ شخصي طرح معافي ٿو وٺان، ليڪن اهو ڌيان ۾ ضرور رکڻ گهرجي ته سڄي ملڪ جي دل آزاريءَ جي مقابلي ۾ ڪنهن فرد واحد جو ڏک يا ڏوراپو ڪابه حقيقت، حيثيت يا اهميت نٿو رکي. منهنجي پيش نظر ملڪ ۽ ملڪ جا ماڻهو ۽ انهن جو ڏک سک رهيو آهي، ڪو طبقو يا ڪو فرد جيڪڏهن قومي ضرر جو سبب پئي رهيو آهي ته انهيءَ تي چشم پوشي ڪرڻ مون قومي جرم سمجهيو آهي.

اهو ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته هن ڪتاب ۾ معاشري جي پوري تاريخ يا ان جي سڀني پهلوئن کي بحث هيٺ آندو نه ويو آهي. سرسري طرح جيڪي ذهن ۾ آيو، جيڪا ڳالهه دل تي تري آئي، تنهن کي قلم برداشته لکيوويو آهي، انهيءَ ڪري پڙهندڙن کي شايد ڪن جاين تي تشنگي محسوس ٿئي. ميدان وسيع آهي، خدا گهريو ته ڪيترا دل وارا ۽ اهل نظر اهڙا اڳتي ايندا، جيڪي انهن ڪوتاهين جي تڪميل ڪري جَسُ کٽندا.

ٻن علمي مسئلن جي وضاحت ڪرڻ هتي ضروري ٿو سمجهان. ڪتاب ۾ صفحي 389 تي حسين فقير ديدڙ ”شهر آشوب“ ڏنو ويو آهي، جيڪو 1923 ۾ منهنجي ڪَنين پيو.

حسين فقير ديدڙ ميرن جو ڪاردار هو، سندس وفات ستر ورهين جي ڄمار ۾ 1873ع (1290هه) ۾ ٿي. ظاهر آهي ته حسين فقير اهو ”شهر آشوب“ انگريزن جي اچڻ وقت چيو، جنهن جو اشارو هُن،

”حاڪم سخت فرنگي آيا“

جي ذريعي ڏنو آهي. ”شهر آشوب“ مشهور ۽ زبان زد عام ته اڳ ئي هوندو، پهرين مهاڀاري لڙائيءَ بعد جيڪو بحران هندستان اندر پيدا ٿيو، حڪومت پيرن سيدن، آفيسرن ۽ وڏيرن جي ذريعي ”امن سڀائون“ ٺاهي، قومي جا ڳرتا کي ختم ڪرڻ گهريو، انهيءَ وقت هي ”شهر آشوب“ هڪ دفعو وري غصي جي اظهار طور سنڌ اندر 1923ع کان اڳ مشهور ٿيو ۽ 1923ع ڌاري منهنجي ڪن پيو.

صفحي 302 تي ”قدسيءَ“ جي فارسي نعت ڏني وئي آهي، جيڪا قدسي مشهديءَ جي نه آهي: انهيءَ جو مصنف، بقول عارف بقائي صاحبِ ”مجمع الفضلا“، سال 1993هه ۾ فوت ٿيو، جڏهن ته قدسي مشهدي 1056هه ۾ وفات ڪئي.

هي ڪتاب تقريباً ارڙهن سال پيو رهيو، انهيءَ انتظار ۾ ته آءٌ رهيل خال ڀريان، ليڪن انهيءَ جي في الحال اميد نه ڏسي منهنجي دوست محمد ابراهيم جويي ۽ غلام ربانيءَ ڇپائيءَ لاءِ زور ڀريو. بلڪ محمد ابراهيم جويي ته پڇاڙيءَ تائين هڪ هڪ اکر نظر مان ڪڍيو، ڪتاب جو نالو به پاڻ رکيائين، پروف ڏٺائين، سنوارڻ ۽ سينگارڻ جو سڄو بار به پاڻ کنيائين. جيڪڏهن ڀاءُ محمد ابراهيم همت نه ڪري ها ته ڪتاب مرڻ بعد منهنجي اثاثي مان نڪري ها ۽ مئي جي مال وانگر هن جو به اهوئي حشر ٿئي ها، جيڪو هزارن مسودن جو ٿيندو آهي.

آءٌ حسين راشدي صاحب جو شڪر گذار آهيان، جنهن مسودي کي صاف ڪيو الف کان ي تائين سليقي سان ترتيب ڏني.

گهربو هو ته باب ٺاهجن ها، هر باب تي عنوان قائم ڪجي ها، ۽ ڪيترين تصويرن جي به ضرورت هئي، ليڪن آءٌ اهي ڪو تاهيون پوريون ڪري ڪونه سگهيس. فهرست البت اهڙيءَ ريت ٺاهي وئي آهي، جيڪا عنوانن سان گڏ هڪ نموني انڊڪس جو ڪم به ڏئي ويندي.

پريس جي لائق مئنيجر ميان الهه بچائي يوسف زئي صاحب جو آءٌ بيحد ٿورائتو آهيان، جنهن شخصي دلچسپي وٺي، هي ڪتاب ڇپيو ۽ هر شيءِ تي پورو پورو ڌيان ڏنو- انهيءَ حد تائين ڌيان ۽ توجهه ڏنو، جو آءٌ سمجهان ٿو شايد ئي هن پنهنجي ايامڪاريءَ ۾ ڪنهن ٻئي ڪتاب لاءِ ايڏي جاکوڙ ڪئي هجي.

خدا پاڪ سڀني مدد گارن ۽ دوستن کي خوش رکي. سنڌي ادبي بورڊ پنهجو منصبي فرض پورو ڪيو آهي، جنهن پڻ جس لهڻو.

هي ڪتاب 18 ورهيه اڳ لکيو هيم، جڏهن اڃا وارن ۾ اڇا ڪونه پيا هئا. اڄ 67 ورهين ۾ پير آهي. عمر جي ايامڪاريءَ جو سِجُ لڙي چڪو آهي، نازڪ ۽ خطرناڪ دور ٽپي، خدا جي فضل سان پار پيو آهيان. حياتيءَ جا باقي ڏينهن به پنهنجي پروردگار ۾ اميد اٿم ته عزت ۽ بنان ڪنهن جي محتاجي جي گذاري ويندس- انشاءَ الله!

يا رب! درِ خلق تڪيہ گاهم نڪني

محتاج گدا و پادشاهم نڪني

موي سيهم سفيد ڪردي بڪرم

با موي سفيد، روسياهم نڪني!

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12  13 14 15 16 17
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ