باب نائون

سنڌ ۾ مسلم ليگ جو قيام

الله بخش سومري صاحب 23  مارچ1938ع تي وزيراڻي ۽ سندس گروپ جي ڏهن آزاد هندو ميمبرن ۽ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽيءَ جي اٺن ميمبرن سميت سترهن ٻين ميمبرن، ٽن يورپين ۽ ٻن آزاد ميمبرن جي سهڪار سان پنهنجي وزارت جوڙي. کيس ڪانگريسي ميمبرن جي حمايت پڻ حاصل هئي. چيف سيڪريٽريءَ پنهنجي سرڪاري رپورٽ ۾ ڄاڻايو:

”8 1  مارچ1938ع تي جيڪو گرانٽ تي ووٽ ڏيڻ جو آخري ڏينهن هو، ڪانگريس پارٽي ”جنرل ائڊمنسٽريشن“ لاءِ گرانٽ ۾ هڪ رپئي جي ڪٽوتيءَ جي رٿ پيش ڪئي ۽ بعد ۾ سڄي گرانٽ رد ڪري ڇڏيائين. اهو سڀ ڪجهه ڪانگريس پارٽي، آزاد هندو پارٽي ۽ ساڳئي ڏينهن ٿورو اڳ وزارت تان استعيفيٰ ڏيندڙ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽيءَ جي اٺن ميمبرن جي گڏيل موقف وسيلي ئي ممڪن ٿيو. ان هدايت الله وزارت خلاف وڳوڙ پئدا ڪيو ۽ ڪجهه هٻڪ کان پوءِ وزارت 1 2  مارچ 1938ع تي استعيفيٰ ڏني. ساڳئي ڏينهن خان بهادر الله بخش محمد عمر اوبي اي وڏي وزير طور حلف کنيو جڏهن ته نهلچداس سي وزيراڻي ۽ پير الاهي بخش صاحب وزارتون سنڀاليون.“ (1)

مخالف ڌر جي مرڪزي قيادت هاڻ هدايت الله صاحب، کهڙو صاحب، شيخ عبدالمجيد صاحب ۽ هاشم گذدر صاحب تي ٻڌل هئي. اها هڪدم مسلمان عوام جي پنهنجي مفادن جي تحفظ ڪندڙ حڪومت جي برطرفيءَ تي پيدا ٿيل ناراضگيءَ مان لاڀ پرائڻ لاءِ متحد ٿي وئي. جونس (Jones) سندس ورتاءُ بابت تبصرو ٿو ڪري:

”هو ان تي تلخ هئا ته الله بخش صاحب جي ڌر عهدا ماڻڻ خاطر انتهائي اورچائپ سان پيدا ڪيل مسلم ٻڌي ۾ ڏار وجهي ڇڏيا، هنن الله بخش سومري صاحب جي هندن ڏانهن لاڙي ۽ سندس حمايت تي انحصار کي غداري ٿي ليکيو ۽ کين خدشو هو ته سندس ڪانگريسي اثر رسوخ وارو پروگرام سنڌ ۾ به ڪانگريسي ڏاڍ جو اهو ئي دڳ اختيار ڪندو جيڪو مسلم اقليتي صوبن ۾ ٿي چڪو آهي.“(2)

کهڙي صاحب، شيخ عبدالمجيد صاحب ۽ هاشم گذدر صاحب ڪانگريسي پٺڀرائيءَ واري حڪومت خلاف عوامي راءِ عامه هموار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ سومري صاحب جي وزارت جڙڻ جي ڪجهه ئي مهينن کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ هڪ عوامي اجتماع ڪوٺايائون. گڏجاڻيءَ جي صدارت جهوني سياستدان شيخ عبدالمجيد صاحب ڪئي جنهن ۾ انتهائي جوش ڀرئي موٽ واري سنڌ ۾ ڪانگريس اثر کي منهن ڏيڻ لاءِ مسلم ليگ کي منظم ڪرڻ جي گُهر ڪئي وئي. هڪ ٻئي بحال ڪيل ٺهراءُ ۾ سومري صاحب کي غدار ليکيندي سندس حڪومت کي ڪانگريس ۽ مهاسڀا جو محتاج ۽ سنڌي مسلمانن جي مفادن جو مخالف سڏيو ويو. ايندڙ ڏينهن (9 2  مارچ تي) سرڪاري ڌر خالق ڏنو هال ۾ هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي، عوام آڏو پنهنجي پوزيشن جي وضاحت ڪئي. ان گڏجاڻيءَ جو هڪ منتظم جي ايم سيد صاحب ان بابت ڪجهه هيئن ٿو ڄاڻائي:

”ان گڏجاڻيءَ ۾ پير الاهي بخش صاحب ۽ علي محمد راشدي صاحب پڻ موجود هئا. اسان ماڻهن آڏو پنهنجي حيثيت جي وضاحت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر مسلمان سر غلام حسين صاحب جي حڪومت ڊهڻ سان مسلمان يڪجهتيءَ ۾ پيل ڏار تي ايترو مڇريل هئا، جو پير الاهي بخش صاحب ماڻهن جي ڊپ کان کسڪي ويو ۽ راشديءَ صاحب جي ڳالهه نه ٻڌي وئي. جڏهن ته منهنجي تقرير دوران وقفي وقفي سان دانهون ڪيون ويون. جنهن ۾ مون تسليم ڪيو ته سر غلام حسين صاحب جي وزارت ڊهڻ جي سڄي ذميواري منهنجي آهي ۽ واضح ڪيم ته اهو قدم اعليٰ مقصدن تحت کنيو ويو آهي، جنهن لاءِ ماڻهن کي خاطري ڪرايم ته هو جلد ئي حڪومت جي اپائن سان انهن جو لاڀ پروڙيندا.(3)

اهو ڄاڻندي ته سندن قدم سڄي سنڌ ۾ مسلمان راءِ عامه کي ناراض ڪيو آهي، سيد صاحب ۽ راشديءَ صاحب فيصلو ڪيو ته عوامي جذبات کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ حڪومت جي پروپيگنڊا ئي واحد ذريعو آهي.. تنهن ڪري پير الاهي بخش صاحب، راشديءَ صاحب سان گڏجي عوامي رابطي خاطر سنڌ جو دوئرو شروع ڪيو. سنڌ جي طوفاني دوري دوران هنن عوامي اجتماعن ۾ تقريرون ڪيون ۽ آزمايل طريقو آزمائيندي درخواستون گهريائون ته جيئن ماڻهن جا مسئلا حل ڪري سگهجن. سيد صاحب ان دوري بابت ٻڌائي ٿو:

”انهيءَ دوري دروان وزير غريبن سان گڏجي فرش تي ويٺا ۽ ساڻن گڏجي ماني ٽڪي کاڌائون. جنهن عمل منجهن هڪ نئون جوش ۽ جذبو پيدا ڪيو. هو انتهائي متاثر ٿيا ته پراڻو وهنوار تبديل ٿي چڪو آهي.“ سيد صاحب وڌيڪ ڄاڻائي ٿو ”ان طريقي سان اسان مسلمانن جي جذبات کي ٿڌو ڪيو ۽ نئين وزارت لاءِ هڪ وڻندڙ شروعات جي خاطري ڪئي سين.“

سيد صاحب ڄاڻائي ٿو ته عوامي مسئلن جي حل لاءِ وزير کي ڪو ڏهه هزار کن درخواستون مليون. راشدي صاحب اڳتي هلي اعتراف ڪيو ته درخواستن جي تعداد حڪومت لاءِ وڏو مسئلو پئدا ڪيو، ڇاڪاڻ جو انهن کي منهن ڏيڻ ناممڪن هو، تنهن ڪري هن انهن کي ڪچري جي ٽوڪريءَ ۾ ڦٽو ڪرڻ جو مشورو ڏنو.(4 )

يونائيٽيڊ پارٽي قانون سازيءَ جو هڪ پروگرام تيار ڪيو، جيڪو گهڻي ڀاڱي اڳوڻي وقت جي لاڳو ڪيل پروگرام جهڙوئي هو، پر ڄاتائين ته حڪومت جا هندو حمايتي حڪومت کي اهڙي قانون سازي ڪرڻ نه ڏيندا. سومري صاحب ڄاتو ٿي ته هو انهن حمائتين ۽ ڪامورا شاهيءَ جي ساک تي انحصار ٿو ڪري ۽ ان ڪري سيد صاحب ۽ راشديءَ صاحب جي جوڙيل پروگرام جي پورائي کان قاصر هو.

”جڏهن آءٌ سندس (سومري صاحب) جي سوچ کي سمجهي سگهيس ته فطري طور تي ساڻس سخت رويو اختيار ڪيم. جو عوام سان ڪيل واعدن جو پورائو منهنجي لاءِ مذهب جيترو اهم هو .“(5)

سومري صاحب ڀليءَ ڀت ڄاتو ٿي ته سندس ٺوس حمائتي ڪانگريس ۽ هندو آزاد ميمبر هئا ۽ ان لاءِ کين ناراض ڪري نه پئي سگهيو. پوءِ ڀل ان جي عيوض سيد صاحب ڪيترو به مڇر جي.

کيس سگهو ئي نئين ترقي ڏياريل بيراجي علائقي  ۾ محصولي اگهن جي نظرثاني ڪيل ۽ وڌايل ڪٿ متعارف ڪرائڻ جي وڌيڪ ڳنڀير مسئلي کي منهن ڏيڻو پيو. سنڌ جي عليحدگيءَ مهل هندستاني حڪومت آڏو اهم مامرن مان هڪ اهو هو ته صوبو سکر واري لائيڊ بيراج جي اڏاوت جو خرچ ڪيئن ڀريندو. گذريل سال سيڪريٽري آف اسٽيٽ وائسراءِ کي ياد ڏياريو هو ته، ان مامري کي منهن ڏيڻو ئي پوندو.(6) اهو مامرو عليحدگيءَ جو جائزو وٺڻ لاءِ جوڙيل ڪيترن ئي سرڪاري ڪميٽين آڏو رکيو ويو هو. مالياتي جاچ ڪميٽي ته ٻڏتر ڀري رهي پر برائن ڪانفرنس ۽ سنڌ انتظامي ڪميٽي (ڊائو ڪميٽي) ٻنهي فيصلو ڪيو ته اگهن ۾ لاٿ ۽ چاڙهه تي ٻڌل ”گهٽ وڌ ٿيندڙ ساهمي“ (Sliding Scale) واري ڪرت ۽ زميني محصولن ۾ اضافي سان ضروري فنڊ حاصل ڪري سگهجن ٿا. هاڻ جو خود مختياري ملي چڪي هئي، ان مان توقع رکي پئي وئي ته بيراج جو ملهه چڪائڻ لاءِ محصول وڌائجي.

جولاءِ 1938ع ۾ سنڌ جي حڪومت گور والا رپورٽ پڌري ڪئي جنهن گهٽ وڌ ٿيندڙ ساهمي (Sliding Scale) جي صورت ۾ محصولي اگهه مقرر ڪرڻ جي سفارش ٿي ڪئي، جنهن موجب جڏهن اگهه وڌيل هوندا ته زرعي پئداوار جي ڪٿ به پاڻ مرادو وڌي ويندي. ڪاڳرن ۾ ته سرڪاري رقم وڌائڻ واسطي اها سٺي اسڪيم هئي پر دراصل ان آبادگارن کي امڪاني طور تي ملندڙ سموري لاڀ کان محروم ٿي ڪيو. سنڌ جهڙي غريب ديس ۾ انهيءَ سرشتي هارين ۽ آبادگارن جي معيار زندگيءَ ۾ ڪنهن بهتريءَ جا دڳ بند ٿي ڪيا، ڇاڪاڻ جو اگهن ۾ اضافن جو سمورو لاڀ سرڪار کي ٿي حاصل ٿيو. مجموعي طور تي عليحدگيءَ واسطي سموري پتوڙ جو مقصد ماڻهن جي حالت بهتر بنائڻ هو ۽ ان حوالي سان خود بيراج جي اڏاوت انهن لاءِ معاشي بار ٿي پئي، جن کي ان مان لاڀ پرائڻو هو. هدايت الله صاحب جي حڪومت ان معاملي کي تعطل ۾ وجهندي وقتي طور تي ان کي سرد خاني ۾ وجهڻ ۾ ڪامياب پئي ٿي، پر وائسراءِ ۽ سيڪريٽري آف اسٽيٽ جي لکپڙهه واضح ٿي ڪري ته بيٺڪي حاڪم ان مامري جي نبيري لاءِ ڪيترو بيچين هئا. معاملي جي تڪڙ بابت گورنر صاحب تي زور بار وڌو ويو.

”ائين  ٿو لڳي ته ڄڻ گراهام صاحب حالتن جي مناسب هئڻ دوران ڪٿ ۾ اضافي تي اثر انداز ٿيڻ جي اهميت کي نه ليکيو آهي، جيئن گذريل سال ڦٽين جي اگهه ۾ لاٿ دوران ٿيو. هاڻ اهو واضح آهي ته هاڻوڪو وقت ڍلن وڌائڻ لاءِ موزون نه آهي. لنليٿگو سان ڳالهه ٻولهه جي نتيجي طور گراهام صاحب هاڻ مڪمل طور تي معاملي جي اهميت کان واقف آهي ۽ جيئن اوهان کي ڄاڻ هوندي ته پنهنجي موڪل به جولاءِ جي آخر تائين معطل ڪري ڇڏي اٿائين. سو ڪنهن قسم جو فيصلو مستقبل قريب ۾ ٿي ويندو ۽ اهو ڪو سولو نه ٿو نظر اچي.“(7)

رٿيل اضافو هندو ۽ مسلمان ٻنهي جي راءِ عامه رد ڪيو، خاص طور تي مسلمانن ان جي شديد مخالفت ڪئي، جيڪي زرعي شعبي جو گهڻو تڻو حصو هئا. هندو قيادت جي رسمي گرم جوشيءَ ان معاملي کي خالص مسلمان مسئلو بنائڻ ۾ مدد ڪئي جن اضافي خلاف يڪراءِ ٺوس موقف ٿي رکيو. ان سنڌ ۾ مسلمان سياسي موقف کي متحد ۽ سگهارو بڻايو ۽ مسلم ليگ جي جهنڊي هيٺ گڏ ڪيائين جنهن جي زراعتي شعبي وارن حمايت ٿي ڪئي. سومرو صاحب ڏچي ۾ ڦاٿل هو. هن ڄاتو ٿي ته اضافي جي مزاحمت ڪرڻ گهرجي، پر گورنر صاحب آڏو بيوس ۽ مجبور هو. کيس اهو به احساس ٿيو ته انتهائي سگهاري هندستاني حڪومت جي پٺڀرائي ماڻيل گورنر صاحب اضافي مڙهڻ جي ڏس ۾ انتهائي سنجيده هو ۽ ڪابه مزاحمت سندس حڪومت وڃائي سگهي ٿي. هن مسلمانن خاص طور تي سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي سان تعلق رکندڙ گروپ جي حمائت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ اضافي لاءِ سهمت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي جي ايم سيد صاحب جي اباڻي ڳوٺ پڻ ويو پر هڙ حاصل ڪجهه به نه ٿيس. آخرڪار هن فيصلو ڪيو ته هندو ميمبرن جي حمايت ئي سندس وڏ وزارت جي خاطري ڪرائي سگهي ٿي ۽ ان ريت محصول وڌائڻ واري سرڪاري گُهر آڏو گوڏا کوڙيائين. جي ايم سيد صاحب ان واقعي بابت تلخيءَ سان لکي ٿو:

”خان بهادر الله بخش صاحب سن اچي پهتو ۽ مون کي اضافي جي اصول سان سهمت بنائڻ جي ڪوشش ڪيائين. مون مٿس واضح ڪيو ته اهو هن لاءِ مناسب نه ٿو لڳي ته مون مان ڪٿ ۾ اضافي واري معاملي ۾ ڌر بڻجڻ جي توقع رکي. پر کيس زور ڀريندي صلاح ڏني مانس ته هن لاءِ مناسب اهو ٿيندو ته پارٽيءَ کي اعتماد ۾ وٺي ۽ جيڪڏهن اڪثريت کي پنهنجو هم خيال بڻائي ويو ته پوءِ کيس منهنجي اختلاف جي پرواهه نه ڪرڻ گهرجي.

سن ۾ ساڻس ڳالهه ٻولهه دوران ادراڪ ٿيم ته خان بهادر پنهنجي ڳالهه تي ڳنڍ ڏئي بيٺل آهي ۽ سوچيم ته هن مون کي رڳو ٻين ميمبرن کي راضي ڪرڻ لاءِ پنهنجو هم خيال بنائڻ تي زور ٿي ڀريو. پير علي محمد راشدي صاحب سندس ايلچيءَ طور مون وٽ آيو ۽ ڪراچي هلڻ لاءِ زور ڀريائين. پر اڳتي هلي واضح ٿي پيو ته هن ڪٿ ۾ اضافي لاءِ اڳيئي پنهنجو ذهن جوڙي ڇڏيو هو، رڳو پارٽيءَ کان ڳالهه لڪائي هئائين ۽ ظاهري طور تي کيس اقتدار ۾ آڻيندڙ جماعتن جو موقف ڄاڻڻ جو ڏيک ڏئي رهيو هو. آخرڪار حڪومتي حڪم منظور ڪيا ويا، زمين جي ڪٿ ۾ اضافو انهن مختلف جماعتن جي موقف جي ابتڙ هو جن حڪومت جي حمايت ٿي ڪئي.

نتيجي طور سنڌ يونائيٽيد پارٽي، جنهن ڪٿ جي اضافي خلاف ٺهراءُ منظور ڪيو هو، ڌڙي بنديءَ جو شڪار ٿي ۽ اسان وٽ مخالف ڌر ۾ شامل ٿيڻ کان سواءِ ڪو ٻيو چارو نه رهيو.“(8)

اهو واضح آهي ته سيد صاحب اهو نه ڄاتو ته عليحدگيءَ کان پوءِ واري عرصي ۾ سنڌ کي سندس ڏڦيڙي سياست ڪيڏو وڏو نقصان رسايو. کهڙي صاحب کي بهر صورت ڪا خوش فهمي نه هئي ته ڪو ڪانگريسي پٺڀرائي واري ڪا حڪومت سنڌ جي مسلمانن لاءِ ڪا بهتر سوچي سگهي ٿي ۽ سومرو صاحب هاڻي مڪمل طور تي ڪانگريس ۽ هندو ميمبرن جو محتاج هو.

جي ايم سيد صاحب نبيري جي ڪوشش طور آل انڊيا ڪانگريس جي هاءِ ڪمان جي سردار پٽيل ۽ مولانا آزاد کي سنڌ اچڻ لاءِ چيو. آگسٽ1938ع ۾ سندن دورو ڪو ٺاهه ڪرائي نه سگهيو ۽ هو مسلمان اڪثريتي صوبي ۾ ڪانگريس تي انحصار ڪندڙ حڪومت تي زور وجهڻ کان ڪيٻائي رهيا هئا. ۽ ”سنڌ جي سرزمين تي آل انڊيا سطح جي تڪرارن جا در کوليا.“(9)

صورتحال جي معروضي حقيقتن جو تت ايلن جونز صاحب هيئن ٿو ڪڍي:

”سنڌي مسلمان عليحدگيءَ کان پوءِ پنهنجي سياسي بالادستيءَ وارو اختيار پنهنجي شخصي ۽ ذاتي سياست جي اڏيءَ تي قربان ڪري چڪا آهن. ۽ سندن جاءِ تي سندن حريف سنڌي هندو صوبي جي وزارتي سياست ۾ طاقت جو توازن حاصل ڪري ويا آهن.“(10)

عوامي لحاظ کان مسلمانن ۾ سومري صاحب جي حڪومت جي غير مقبوليت ۽ ڪانگريس تي ان جي واضح انحصار مسلم ليگ کي سنڌ ۾ منظم ٿيڻ جو سونهري موقعو مهيا ڪيو. مسلم ليگ سنڌين لاءِ اڻڄاتل نه هئي، ان تنظيم جي هڪ شاخ 6 0 9 1 ع کان ئي سنڌ ۾ موجود هئي ۽ غلام محمد ڀرڳڙي صاحب ۽ شيخ عبدالمجيد صاحب سميت ڪيترائي اهم سنڌي اڳواڻ ان جا ميمبر رهي چڪا هئا. مسلم ليگ کي سنڌ ۾ منظم ڪرڻ واسطي خاص طور تي شيخ عبدالمجيد صاحب ۽ ڪن ڪراچيءَ مان مسلمان اڳواڻن ڪي ڪوششون پڻ ڪيون هيون پر اهي مسلم ليگ جي مرڪزي قيادت جي اختلافن ۽ سندن طرفان سنڌ جي مسئلن لاءِ عدم دلچسپيءَ سبب نسري نه سگهيون. سنڌ جا اهم اڳواڻ شيخ عبدالمجيد صاحب، عبدالله هارون صاحب ۽ کهڙو صاحب سالن کان جناح صاحب کي سڃاڻندا هئا ۽ هندستاني مسلمانن جي حقن جي سرگرم وڪيل طور سندس عزت ڪندا هئا. پر دراصل هاڻ ڪانگريس جو سنڌ ۾ جڙون ٺاهي رهي هئي ۽ هندو پنهنجي مقصد جي حمايت واسطي آل انڊيا سطح تي حمايت لاءِ ڪانگريس تي انحصار ڪري رهيا هئا، سو مسلم قيادت پڻ ٻاهرين حمايت لاءِ واجهائڻ لڳي ۽ اها بلاشڪ مسلم ليگ کان ئي مليو پئي سگهي. سنڌ ۾ ڪانگريس جون سرگرميون، اسيمبليءَ ۾ ڪانگريسي ميمبرن جي گروپ جي تشڪيل ۽ صوبي خاص طور تي ڳوٺاڻي آباديءَ ۾ ڪانگريس کي مقبول بنائڻ لاءِ ڊسمبر1937ع ۾ ڪانگريسي اڳواڻن ولڀ ڀائي پٽيل ۽ بمبئي جي گهرو معاملن واري وزير ڪي ايم منشيءَ جي سنڌ ياترا مسلمانن ۾ ڳڻتيءَ جي لهر ڊوڙائي، جيڪي پنهنجي مسئلن بابت ڪانگريس جي سچائيءَ تي شڪي هئا.

اوستائين جناح جي قيادت ۾ نئين سر منظم ڪيل مسلم ليگ گهڻي ڀاڱي اقليتي صوبن جي مسلمانن لاءِ تحفظ ۽ رعائتون حاصل ڪرڻ لاءِ پتوڙي رهي هئي. ان پنجاب ۽ بنگال صوبن ۾ حمايت پئدا ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون هيون ۽ اڃان سنڌ ڏانهن ڌيان نه ڌريو هئائين. هدايت الله صاحب وزارت جي ڊهڻ کان پوءِ مسلمان اڳواڻن خاص طور تي کهڙي صاحب، هارون صاحب ۽ شيخ عبدالمجيد صاحب صوبي ۾ ڪانگريسي اختيارن کي مڏو ڪرڻ لاءِ مسلم ليگ منظم ڪرڻ جي ضرورت محسوس ڪئي. 3  آگسٽ 8 3 9 1 ع تي پنهنجي پراڻي دوست ۽ گهڻگهري ميان قادر کي جنهن سنڌ ۾ مسلم ليگ قائم ڪرڻ تي زور ڀريو هو، لکيل خط ۾ کهڙي صاحب لکيو:

”منهنجا پيارا قادر ميان،

اوهان جي 0 3  جون واري خط جي مهرباني، جنهن جي وراڻي وقت سر نه ڏئي سگهيس ۽ انهيءَ تاخير تي دل جي گهراين سان معذرت ٿو ڪريان. آءٌ جيئن ته اوهان جي ڄاڻ ۾ هوندو، سنڌ ۾ سياسي اُٿل پٿل ۾ مصروف هئس. اوهان جي خط ۾ لکيل هر لفظ سان سهمت آهيان. هندستان جي مسلمانن لاءِ عزت ۽ احترام ڀريو واحد دڳ اهو ئي بچيو آهي ته هو مسلم سياسي جماعت يعني مسلم ليگ کي منظم ڪن. شروعات ۾ ته سنڌ جا ڪيترائي مسلمان جيڪي ڪانگريسي لاڙي وارن هندن جي طريقي ڪار کان چڱي طرح ناواقف هئا سولائي سان سندن زهريلي ۽ بي بنياد پروپيگنڊا جو شڪار بڻيا ته مسلم ليگ فرقيوار تنظيم آهي، جنهن تي ڪجهه سهل پسند مسلمان وڏن ماڻهن جو ڌاڪو آهي ۽ ان کي ڪابه عوامي سهائتا حاصل ناهي. ان قسم جي پروپيگنڊا اسان جي صوبن ۾ ڪجهه عرصي لاءِ ئي ڪي قدر ڪاميابي ماڻي. پر سر غلام حسين وزارت جي ڊهڻ کان پوءِ ۽ ان عمل ۾ ان جماعت (ڪانگريس) جي ڪردار وائکي ٿيڻ تي هر عقلمند مسلمان پروڙي ويو آهي ته ڪانگريس ڀيانڪ ترين فرقيوار تنظيم آهي. گهڻي ڀاڱي انتها پسند هندو جيڪي ٻاهرين ڏيک ۾ مٺا ٿا نظر اچن، پر ذاتي بنيادن تي مفاد پرست آهن، سنڌ ڪانگريس تي قابض آهن. آءٌ سنڌ ۾ ڪانگريسين کي گهٽ درجي ۾ ٿو رکان. جيڪڏهن منهنجو موقف معلوم ڪرڻ چاهيندا ته آءٌ اتحادي طور هندو مهاسڀا کي ڪانگريس تي ترجيح ڏيندس. ڇاڪاڻ جو هو پنهنجي پاليسيءَ ۾ واضح آهن ۽ اسان کي هرکائڻ جي ڪوشش نه ٿا ڪن.

وقت بوقت بمبئي ايندڙ سنڌ جي اسان جي دوستن اوهان کي گوش گذار ڪيو هوندو ته سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڏهن ڄڻن واري ڪانگريسي گروپ جنهن جي واحد آئيني حيثيت حڪومت جي مخالفت ۾ رهڻ آهي، عملي طور تي دوغلي پاليسيءَ تي عمل ڪندي الله بخش صاحب جي وزارت قائم رکڻ لاءِ پتوڙي رهي آهي ته جيئن اها وزارت پنهنجي برادري (مسلمانن) جي ماڻهن جا حق غضب ڪندي، هندن لاءِ ضرورت کان وڌيڪ مراعتون حاصل ڪري. سنڌ مسلم ليگي پروپيگنڊا لاءِ زرخيز ميدان آڇي ٿي. آءٌ ۽ منهنجا ساٿي گذريل چئن پنجن مهينن دوران سنڌ ۾ ليگ کي مضبوط بنائڻ لاءِ جوڳي پروپيگنڊا ڪري چڪا آهيون ۽ اوهان کي اها ڄاڻ ڏيندي خوشي ٿي ٿئيم ته ان ۾ گهڻي قدر ڪاميابي ماڻي اٿئون. ايندڙ چونڊن ۾ انشاءَ الله سڄي سنڌ ۾ مسلم ليگي اميدوار بيهارينداسين ۽ پڪ اٿم ته صوبي ۾ مسلم ليگي حڪومت جوڙڻ لاءِ گهربل اڪثريت حاصل ڪري وٺنداسين. ايستائين جو هينئر به محسوس ٿو ڪريان ته ايندڙ مهيني ٻن ۾ اسيمبليءَ اندر 5 3  مسلمان ميمبرن مان 5 2  کن مسلم ليگ پارٽيءَ جا ميمبر بڻبا.

جناح صاحب سان ملاقات ۽ ساڻس صوبي ۾ ليگ جي سياست بابت خيالن جي ڏي وٺ ڪرڻ جي وڏي خواهش اٿم. ان ڪري اوهين جيڪڏهن آگسٽ مهيني دوران سندس پروگرامن کان جلد کان جلد واقف ڪريو ته ٿورائتو رهندس. جيڪڏهن ان مهيني دوران هو شملا ٿو وڃي ته مون کي ضرور ٻڌائجو ته جيئن وٽائنس ڀيرو ڪري اچان. هونئن به سر عبدالله هارون صاحب اتيئي هوندو ۽ شيخ عبدالمجيد صاحب به متان مون سان گڏ هجي. اسين جناح صاحب کي سنڌ جي فوري دوري جي دعوت ڏيڻ جو ارادو رکون ٿا ۽ اسين مسلم جذباتن کي بيدار ڪرڻ ۽ سندس دوري دوران وڌ کان وڌ پروپيگنڊا ڪرڻ چاهيون ٿا، اهو ليگ کي منظم ڪرڻ لاءِ سونهري موقعو هوندو. اوهان جو ٿورائتو رهندس، جيڪڏهن جناح صاحب سان ملي کيس منهنجي احساسن کان واقف ڪندا. هو مون کي چڱيءَ ريت سڃاڻي ٿو ۽ مون کي پڪ آهي ته اسين سندس مڪمل سهڪار ۽ مدد ماڻي سگهنداسين. آءٌ سمجهان ٿو ته اسين ڪجهه ئي مهينن اندر مسلم ليگي حڪومت ٺاهڻ لاءِ گهربل اڪثريت حاصل ڪري وينداسين. آءٌ ان ڏس ۾ ڪم پيو ڪريان.“(11)

سنڌ جي دوري لاءِ دعوت سان گڏ اهو خط جناح ڏانهن اماڻيو ويو. جنهن ڄاتو ته جيتوڻيڪ سنڌ ۾ سندس اڳوڻيون اڌو گابريون ڪوششون ڪو ٻوٽو ٻاري نه سگهيون پر هڪ ٻي ڪوشش جي مهل اچي وئي آهي. نه رڳو هارون صاحب ۽ مجيد صاحب سان وقت به وقت رابطا ٿي رهيا هئا، جن ڪيڏي ڪيڏي مهل کيس سنڌ ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺڻ لاءِ ٿي چيو پر هاڻ کهڙي صاحب جي خط ۾ اهي تفصيل هئا، جن وسيلي مسلم ليگ کي سنڌ جي مسلمانن جي مسئلن جو حل ٿي ليکيو ويو. ساڳئي وقت عبدالله هارون صاحب جو به هڪ خط آيو جنهن ۾ جناح صاحب کي جلد کان جلد سنڌ اچڻ لاءِ زور ڀريل هو ۽ ان ۾ صورتحال جي معروضيت کان شايد وڌيڪ خيالي تصوير چٽيل هئي:

”آءٌ واضح طور تي ڏسان پيو ته 4 3  مسلمان ميمبرن مان 7 2  ليگ جي ميمبري وٺڻ لاءِ تيار آهن. آءٌ سمجهان ٿو ته سڀني مسلمان ميمبرن جي شامل ٿيڻ جا امڪان رکي سگهجن ٿا. جيڪڏهن مسلمان راءِ عامه کي هلندڙ مهيني جي آخر ڌاري ڪراچيءَ ۾ منعقد ٿيندڙ صوبائي مسلم ليگ ڪانفرنس ذريعي وڌيڪ هٿي ڏني وڃي. مان سمجهان ٿو ته اِن دوران ڪجهه ٻين علائقن جو دورو پڻ مناسب ٿيندو ته جيئن ماڻهن کي ليگ ڏانهن متوجهه ڪري کين ان جماعت سان وابسته ڪري سگهجي. منهنجي سمورن دوستن جو خيال آهي ته اوهين ان ڪانفرنس جي صدارت ڪريو ۽ دوري لاءِ وقت ڪڍو.“(12)

دراصل هارون صاحب ۽ مجيد صاحب جون مهيني ۾ بمبئي وڃي جناح صاحب سان نه رڳو سنڌ ۾ مسلم ليگ جي نئين سر تنظيم ڪاريءَ بابت ڳالهايو هو، پر ان جو به جائزو ورتو هئائون ته، جيڪڏهن سومري صاحب کي يونائيٽيڊ پارٽيءَ جي مسلمانن کي پاڻ سان گڏ کڻي هلڻ لاءِ جنهن جا هو ۽ هارون گڏيل اڳواڻ هئا، ڪانگريس سان ناتو ٽوڙڻ ۽ مسلم ليگ سان الحاق لاءِ دٻاءُ وجهي سگهجي. گورنر صاحب جي بقول اها اڻٿيڻي ڳالهه هئي:

”ان بابت اڄ صبح جو الله بخش صاحب کان ڏاڍي دلچسپ معلومات ملي اٿم. هن مون کي هارون صاحب کي لکيل جناح جي هڪ خط جو نقل ڏيکاريو جيڪو الله بخش صاحب کي ڏيکارڻ جي نيت سان لکيل هو. جناح صاحب جي هٿ اکرن واري اصل خط ۾ هارون کي ڄاڻايل هو ته سر غلام حسين صاحب ۽ عبدالمجيد صاحب گڏجي الله بخش صاحب جو ساٿ ڏيندا ۽ وزارت جي هاڻوڪي جوڙجڪ کي برقرار رکندي حمايت ڪندا، بس جيڪڏهن الله بخش صاحب حتمي کلي طرح پنهنجو پاڻ کي مسلم ليگ سان وابسته ظاهر ڪري.“

الله بخش صاحب مون کي ٻڌايو ته کيس اها آڇ ٿڏڻ ۾ ڪا هٻڪ نه ٿيندي. هو پنهنجو پاڻ کي هڪ باهوڙيل فرقيوار اداري سان وابسته ڪرڻ بدران ڪانگريس جي پٺڀرائيءَ واري هاڻوڪي هندو مسلم اتحاد سان سلهاڙيل هئڻ کي ترجيح ڏيندو. ان جو نتيجو ڇا نڪرندو سو ته آءٌ نه ٿو چئي سگهان پر الله بخش صاحب تي اعتماد ٿو رهي ۽ آءٌ اهو سوچڻ تي مجبور آهيان ته هو غير مناسب طور تي پر اعتماد آهي.“(13)

ان جي وسيع تر توقع ڪئي پئي وئي ته سومرو صاحب مسلم قوت کي ترجيح ڏيندو ۽ ايستائين جو پنجاب جي وڏي وزير سر سڪندر حيات صاحب پنجاب جي گورنر صاحب کي ڄاڻايو ته اهو قدم کڄڻ وارو آهي پر هو ان دوران اهو وساري ويٺا ته سومرو صاحب ڪيتري قدر نه ڪانگريس سان جڪڙيل هئو. ڪانگريس کي احساس هئو ته سندس سنڌ اندر حڪومت هڪ اتفاق هو. ڇاڪاڻ ته سنڌ مسلمان اڪثريت وارو صوبو هو.

جناح صاحب، جيڪو انهن صوبن ۾ جتي مسلم ليگ لاءِ حمايت مضبوط ترين هئي، ڪانگريسي وزارتن کي منهن ڏئي رهيو هو، اقليتي صوبن جي مسلمانن جي حيثيت مضبوط ڪرڻ جا دڳ ڳولهي رهيو هو. جناح صاحب جي محسوس ڪيل گهري ڳڻتي وقتي وائسراءِ بري بارن صاحب جي لارڊ زيٽلينڊ صاحب کي لکيل خط مان واضح ٿئي ٿي.

”جناح صاحب ممڪن حد تائين معمول کان وڌيڪ تلخ هو. هن تمام گهڻو وقت انهن قهري ڪاررواين جو ذڪر ڪرڻ ۾ سيڙايو، جيڪي سندس بقول مختلف ڪانگريسي صوبن ۾ مسلمانن خلاف ٿي رهيون هيون. سندس گهڻي ڀاڱي پيش ڪيل مثال، مسلمان ٻارن کي بندي ماترم ڳائڻ تي مجبور  ڪرڻ، اردو پڙهائڻ ۽ سيکارڻ جي راهه ۾ ايندڙ رڪاوٽن، مسلم آباديءَ جي گهٽ هئڻ وارن علائقن ۾ مسجدن ٻاهران پيش ايندڙ اڻ سهائيندڙ واقعن ۽ ڪانگريس طرفان مڪاني ادارن ۾ مسلمان عيوضين جي چونڊجي اچڻ ۾ رڪاوٽون وجهڻ بابت هئا. کيس ان تي اعتبار نه ٿي آيو ته لنلٿگو ڪانگريس سان ڳالهين ٻولهين ۾ رڌل ناهي. هن تجويز ڏني ته مرڪز کي هاڻي هينئن رکجي، ته جيڪڏهن اسين مسلمانن کي ڪانگريسي صوبن ۾ ”تحفظ“ ڏيندي ساڻن دوستي رکنداسين ته ان جي عيوض مسلمان اسان کي مرڪز ۾ تحفظ مهيا ڪندا.“(14)

سومري صاحب جي وزارت وڏين اميدن خاص طور تي گورنر صاحب جي حوالي سان پنهنجو وهنوار شروع ڪيو. هن (گورنر صاحب) وڏي وزير کي اهڙو شخص ٿي ليکيو جنهن سان ”خوشگوار طريقي سان“(15) ڪم ٿي پئي سگهيو. ”بس کيس هڪڙي ئي شڪايت هئي ته هو پنهنجي هندو وزير وزيراڻيءَ جي اثر ۾ تمام گهڻو آهي.“(16) آگسٽ جي شروعات ۾ گراهام صاحب جي موڪل تي وڃڻ کان پوءِ بڻيل وقتي گورنر صاحب گيريٽ جو به وزارت بابت ساڳيو موقف هو:

”نهلچلداسُ انتهائي بالادستي ڀريو اثر رسوخ ٿو رکي، جڏهن ته ٽيون وزير (پير الاهي بخش صاحب) پنهنجي ساٿين وٽان عزت احترام کان محروم آهي.“(17) سڀ کان وڌيڪ اهم اهو ته سومرو صاحب ڪٿ جا نظرثاني ڪيل اگهه لاڳو ڪرائڻ تي راضي هو، جيڪي هندستاني حڪومت سنڌ جي عليحدگيءَ کان وٺي مڙهڻ لاءِ بيچين هئي.

جيتوڻيڪ هندو مفاد سڌو سنئون زرعي شعبي سان لاڳاپيل نه هئا، ڇاڪاڻ ته هو بنيادي طور تي شهري آبادي هئا. پر ڪانگريسي اڳواڻن کي احساس ٿيو ته اهو اضافو حڪومت کي اڪثريتي آباديءَ ۾ غير مقبول بڻائيندو ۽ ان ڪري هو ان تي راضي ٿيڻ کان هٻڪي رهيا هئا. پر گورنر صاحب ان بابت حتمي فيصلو ڪري چڪو هو. انتهائي مٿانهين سطح تي اسيمبلي معطل ڪرڻ ۽ گورنر صاحب طرفان پنهنجي خاص اختيار استعمال ڪرڻ تي بحث پڻ ٿي چڪو هو. پر وائسراءِ اهي اختيار استعمال ڪرڻ بدران اهو گندو ڪم چونڊيل حڪومت کان وٺڻ جي حق ۾ هو. ان ريت سومري صاحب کي ڄڻ عملي طور تي هڪ چتاءَ کي منهن ڏيڻو هو: محصول وڌاءِ يا ڪرسي ڇڏ. هن يونائيٽيڊ پارٽيءَ جي ساٿين کي هم خيال بنائڻ جي بي ثمر ڪوشش پئي ڪئي، پر جيئن جي ايم سيد صاحب لکي ٿو ته ان ۾ ناڪام ٿيو ۽ جيتوڻيڪ هن پنهنجي ساٿين جي هڪ گڏجاڻي پڻ ڪوٺائي پر هنن تڪڙي اضافي خلاف فيصلو ڏنو. سومري صاحب ان فيصلي کي مڃڻ جو ڏيکاءُ ڏنو، پر دراصل هو پنهنجو ذهن جوڙي چڪو هو ته هو ان مامري تي پنهنجي ڪرسي نه ڇڏيندو ۽ گورنر صاحب پنهنجي اعليٰ عملدارن کي وڏي وزير جي رويي بابت هيءُ ڪجهه لکڻ لڳو: