Sindhi Adabi Board Online Library (History)

سيڪشن: تاريخ

ڪتاب: دادو ضلعو- هڪ اڀياس

باب:

صفحو: 32

دادو ضلعي جا ڪليڪٽر، ڊي سي، ڊي سي اوز

دادو ضلعي 1931ع تي وجود ۾ آيو. هن ضلعي جو پهريون ڪليڪٽر آر. بي جڳت سنگهه هو، اڄ تائين جيڪي ڪليڪٽر، ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڊسٽرڪٽ ڪوآرڊينيشن آفيسر آيا آهن، انهن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو.

1. آر بي جڳت سنگهه	01،10،1931
2. سردار محمد خان	02،08،1933
3. ڪي بي. نور نبي	23،02،1934
4. ڪي. بي. پٽيل	27،08،1935
5. چين راءِ پامناڻي	04،10،1936
6. ڪي. بي نور نبي	30،10،1936
7. ڪي. بي. محمد بخش	01،10،1938
8. ڪي. بي عبدالقادر	30،05،1939
9. اي. ايڇ. هولٽ	31،10،1939
10. ڪي. بي محمد بخش	10،04،1941
11. سي، بارني	13،07،1941
12. اي. ايڇ هولٽ	17،09،1941
13. بي. آر. پٽيل	10،03،1942
14. ڊبليو، اين گئلانگهر	22،07،1942
15. جي، ايڇ، ڪي آغا	27،09،1942
16. ايم. آر. يارڊي	11،04،1945
17. وي، آر، پارپيا	09،06،1946
18. اي، اي، انصاري	20،02،1947
19. ڪي. ايس. اي جي آغا	17،10،1947
20. نور محمد شيخ	08،01،1948
21. آغا محمد يعقوب	29،01،1948
22. محمد هاشم عباسي	08،02،1949
23. سيد مدد علي شاهه	06،05،1950
24. ايم. اي يوسفاڻي	25،05،1951
25.هاشم عباسي	01،10،1953
26. سيد مدد علي شاهه	09،02،1953
27. ايس، اعظم علي	17،03،1953
28. محمد هاشم عباسي	01،10،1953
29. اي، ايم موسيٰ	02،04،1954
30. عبدالمجيد خان	07،06،1954
31. مسيح الزمان	23،11،1954
32. عبدالمجيد خان	24،03،1955
33. نور محمد ڀٽي	08،08،1955
34. مسح الزمان	25،09،1956
35.محمد الياس يوسفاڻي	11،12،1956
36. عبدالمجيد (اي) خان	14،02،1957
37. محمد سومار ميمڻ	05،04،1959
38. مظهر علي شيخ	29،04،1960
39. محمد اسماعيل ميمڻ	15،06،1961
40. ايس، اي ڊبليو معيني	11،03،1963
41. احمد صادق	16،01،1964
42. آغا رفيق احمد	29،09،1963
43. آصف فصيح الدين وردگ	29،09،1963
44. مظهر رفبع	21،12،1965
45.سيد سردار احمد	18،06،1966
46. فضل الاهي احمد	21،03،1969
47. الهه بخش سومرو	25،10،1969
48. طارق محمد امين	18،01،1971
49. علي ڏنو پنهور	19،02،1972
50.محمد هاشم ميمڻ	26،03،1974
51. تاج محمد قريشي	10،06،1976
52.الطاف حسين قادري	01،09،1977
53.فقير محمد ڏهر	15،05،1980
54.محمد شريف	10،05،1983
55. حاجي محمد هارون ميمڻ	18،07،1984
56.نظر حسين مهر	07،11،1985
57.عاشق حسين ميمڻ	26،05،1986
58.آفتاب احمد قريشي	28،01،1987
59.اشفاق احمد ميمڻ	12،90،1987
60. مير محمد پرهياڙ	28،05،1988
61. سبحان ميمڻ	02،06،1989
62. خورشيد نعيم ملڪ	24،02،1990
63. نظر محمد پٺاڻ	06،08،1990
64. آفتاب احمد سومرو	08،01،1991
65.گل محمد عمراڻي	19،04،1992
66. مير محمد پرهياڙ	04،08،1993
67. محمد يونس ڊاگا	11،07،1996
68. آغا جان اختر	09،09،1996
69. محمد صديق ميمڻ	16،11،1996
70. عبدالرزاق عباسي	05،03،1997
71. علم الدين بلو	28،11،1997
72. ڊاڪٽر لائق احمد ميمڻ	02،01،2000
73. ڊاڪٽر رياض احمد ميمڻ	22،08،2000

ڊسٽرڪٽ ڪوآرڊينيشن آفيسر دادو:

1. محمد قاسم لاشاري 14،08،2001

2. عبدالرزاق عباسي 13،07،2002

3. الڏتو شر 10،12،2002

4. اعجاز احمد منگي 31،01،2003

5. علم الدين بلو 08،04،2004

6. اعجاز احمد منگي 08،06،2005

دادو جا ايس. ايس. پي ۽ ڊي. پي او:

قيام پاڪستان بعد جيڪي پوليس جا ضلعي سربراه مقرر ٿيا آهن. انهن جي فهرست هيٺ ڏجي ٿي.

1. سردار عبدالرحمان	15،05،1947	06،01،1950
2. ايف. جي ليوس	07،01،1950	14،05،1951
3. الله بخش شيخ	15،05،1951	25،10،1951
4. ايس. اين غني	26،10،1951	21،04،1952
5. محمد رحيم قريشي	22،04،1952	28،08،1952
6. محمود علي خان	29،08،1952	17،04،1952
7. چوڌري نظير احمد	18،04،1954	20،08،1954
8. عبدالرؤف ايم. اي	21،07،1954	17،04،1954
9. محمود خان	15،11،1954	10،03،1955
10. بهادر علي خان	11،03،1955	10،05،1955
11. ظفر الحق	11،05،1955	10،06،1955
12. مسيح الله خان	11،06،1955	20،07،1955
13. عبدالڪريم ايف	21،07،1955	08،03،1956
14. حسن مصطفيٰ	09،03،1956	11،12،1956
15. خان غلام مصطفيٰ	12،12،1956	18،09،1957
16. شيخ صغير حسين	19،09،1957	27،11،1958
17. محمد رحيم قريشي	28،11،1958	25،06،1959
18. صديق احمد ناگرا	26،06،1959	24،01،1960
19. راجا محمود يار	25،01،1960	25،02،1960
20. ملڪ غلام فريد	26،02،1960	13،08،1960
21. مير بهادر علي خان	14،08،1960	01،11،1961
22. آغا مظهر علي خان	02،11،1961	25،08،1963
23. فضل ڪريم ميان	26،08،1963	24،12،1964
24. عبدالرب ايم. اي	25،12،1964	05،07،1965
25.عمر خان يوسف زئي	06،07،1965	07،08،1965
26. نواب زاده ايڇ اي. خان	08،08،1965	20،06،1966
27. اي. ايم. باجوا	21،06،1966	31،10،1966
28. قاضي محمد شريف	01،11،1966	08،06،1969
29. سردار غلام قادر ڏهر	09،06،1969	06،12،1969
30. اي. ايم بروهي	20،12،1969	28،02،1970
31. سردار اي. آر. رئيساڻي	09،03،1970	23،11،1971
32. واحد امتياز	10،11،1971	24،04،1972
33. سردار اي. آر. رئيساڻي	25،04،1972	04،10،1972
34. پير بخش بلوچ	05،10،1972	28،04،1973
35.عطا محمد خان	04،06،1973	11،11،1973
36. سروش رؤف علوي	12،11،1973	06،03،1974
37. محمد ادريس خان	07،03،1974	03،08،1974
38. پير بخش پٺاڻ	09،08،1974	25،03،1974
39. عبدالله خان چاچڙ	09،05،1977	01،09،1977
40. غوث بخش ميمڻ	01،09،1977	11،02،1978
41. آفتاب نبي	15،02،1978	19،05،1979
42. حبيب الله خان نيازي	19،05،1979	07،09،1980
43. راجا احمد علي	16،09،1980	08،10،1981
44. محمد يوسف بلوچ	09،10،1981	30،04،1982
45.خادم حسين	01،05،1982	06،07،1983
46. نظرالدين	07،07،1983	17،08،1983
47. خادم حسين	18،08،1983	15،09،1983
48. غلام قادر ميهر	16،09،1983	10،03،1984
49. ميان باز خان آفريدي	10،03،1984	05،09،1984
50.ولجد علي خان	06،09،1984	13،05،1986
51. بابر خٽڪ	18،05،1986	02،06،1986
52.دين محمد بلوچ	02،06،1986	26،11،1986
53.سرمد سعيد خان	27،11،1986	11،09،1987
54.دائود احمد	29،01،1987	11،09،1987
55. سرمد سعيد خان	11،09،1987	05،06،1988
56.علي اڪبر ڀنگوار	05،06،1988	03،01،1988
57.نادر حسين کوسو	04،01،1989	02،02،1989
58.محمد اڪبر خان	14،02،1989	15،09،1989
59.سليم اختر صديقي	02،10،1989	15،09،1989
60. دين محمد بلوچ	22،02،1990	20،06،1990
61. سيد ذوالفقار علي شاهه	21،06،1990	02،07،1990
62. سي. ڪي چاچڙ	02،07،1990	28،08،1990
63. نادر حسين کوسو	28،08،1991	19،02،1991
64. اختر علي جانوري	19،02،1991	18،10،1991
65.غلام حيدر جمالي	18،10،1991	13،04،1992
66. علي اڪبر ڀنگوار	22،04،1992	03،08،1993
67. مشتاق شاهه	03،08،1993	16،12،1993
68. محمد اڪبر	18،12،1993	15،01،1994
69. عبدالعزيز بلو	22،01،1994	17،11،1994
70. غلام شبير شيخ	17،11،1994	11،07،1996
71. اي. ڊي. خواجا	11،07،1996	29،09،1996
72. غلام قادر ٿيٻو	26،11،1996	06،03،1997
73. ڪيپٽن ظفر اقبال اعواڻ	09،03،1997	18،06،1998
74. غلام حيدر جمالي	18،06،1998	25،03،1999
75.سردار عبدالمجيد	26،03،1999	31،12،1999
76. مشتاق احمد مهر	01،01،2000	11،04،2002
77. طاهر نويد	11،04،2002	24،07،2002
78. علي اڪبر ڀنگوار	24،07،2002	10،04،2004
79. جاويد عالم اوڊو	10،04،2004	10،02،2005
80. رخسار احمد کهاوڙ	10،02،2005	29،01،2006
81. نادر حسين کوسو	31،01،2006	اڄ تائين

ڊسٽرڪٽ سيشن جج:

دادو ضلعي 1931ع تي وجود ۾ آيو. قيام پاڪستان بعد جيڪي ڊسٽرڪٽ سيشن جج صاحبان مقرر ٿيا. انهن جي فهرست ملي آهي. اها فهرست تفصيل سان هيٺ بيان ڪجي ٿي.

1. رحيم بخش منشي	18،10،1948	04،01،1949
2. غلام رسول سومرو	05،01،1949	15،06،1949
3. غلام حيدر مغل	05،01،1949	30،04،1950
4. غلام رسول شيخ	01،01،1950	24،04،1953
5. سيد احمد محمود غزنوي	25،04،1953	02،09،1953
6. قمبر علي بيگ مرزا	03،09،1953	09،01،1954
7. غلام حيدر مغل	10،01،1954	22،03،1954
8. مولا بخش لغاري	23،03،1954	13،06،1954
9. ماما عزيزالله ميمڻ	14،06،1954	15،10،1954
10. غلام حسين شيخ	16،10،1954	03،10،1956
11. قمبر علي بيگ مرزا	04،10،1956	07،03،1957
12. حامد علي ميمڻ	08،03،1957	08،04،1957
13. قمبر علي مرزا	09،04،1957	28،02،1958
14. عزيزالله ميمڻ	01،03،1958	06،10،1960
15. اي. ڊي. علي حيدر	07،10،1960	12،01،1963
16. اي. جي محمد علي	13،01،1963	23،02،1964
17. مولا بخش لغاري	24،02،1964	31،07،1965
18. سيد ضيا حسين	01،08،1965	03،10،1965
19. غلام حسين شيخ	04،10،1965	03،11،1965
20. حامد علي ميمڻ	21،11،1965	29،12،1966
21. جي. اين قادري	10،03،1967	31،11،1969
22. سيد ضيا حسين	01،12،1969	22،04،1969
23. محمد اشتياق حسين	23،04،1969	23،04،1971
24. احمد خان بارڪزئي	26،04،1971	13،04،1974
25.مولا بخش سانگي	04،04،1974	15،04،1974
26. ڌڻي بخش	16،12،1974	09،05،1976
27. علي نواز ٻڍاڻي	10،05،1976	06،11،1976
28. محمد اويس	17،11،1976	07،12،1977
29. خدا بخش قاضي	08،12،1977	01،09،1979
30. سيد اقبال حسين	19،10،1979	21،09،1980
31. ناصر حسين جعفري	22،09،1980	30،01،1981
32. عبدالعزيز ميمڻ	05،03،1981	15،08،1981
33. الله بخش ميمڻ	16،08،1981	10،08،1982
34. امان الله عباسي	27،02،1982	03،06،1982
35.ناظم حسين صديقي	23،06،1982	05،09،1984
36. غلام محمد راجپوت	13،09،1984	03،07،1985
37. شبير احمد	07،07،1985	26،02،1986
38. سليم الدين ميمڻ	12،03،1986	02،06،1986
39. قيصر احمد حامدي	07،06،1986	31،10،1986
40. سليم الدين ميمڻ	01،11،1986	01،12،1986
41. قادر بخش عمراڻي	01،12،1986	09،04،1987
42. قاضي محمد حسين	14،04،1987	26،06،1988
43. عبدالغني گذدر	04،12،1988	12،04،1989
44. اي. جي بچاڻي	12،04،1989	01،06،1989
45.لعل چند پيسواڻي	22،06،1989	21،08،1990
46. عبدالحميد ابڙو	01،09،1990	29،09،1992
47. خادم حسين جوڻيجو	06،10،1992	13،01،1995
48. غلام نعمان شيخ	17،01،1995	18،08،1996
49. سيد ارشاد علي شاهه	21،08،1996	23،11،1996
50.محمد شفيق آرائين	23،11،1996	22،10،1997
51. اڪبر ايم. ميمڻ	22،10،1997	22،12،1998
52.رحمت حسين جعفري	07،01،1999	06،05،1999
53.پرويز خان چانگ	29،05،1999	20،10،1999
54.حسين بخش کوسو	20،10،1999	08،07،2000
55. سيد حسن فيروز	04،09،2000	31،10،2003
56.اعظم انور بلوچ	06،12،2003	13،12،2004
57.بشير احمد کوسو	13،12،2004	09،07،2005
58.امير علي ٿري	14،04،2005	اڄ تائين

سول اسپتال جا سول سرجن ۽ ميڊيڪل سپرينٽينڊنٽ:

دادو سول اسپتال جي پراڻي ۽ قديم حيثيت آهي. هن اسپتال جو سنگ بنياد ليڊي گراهام 16 مارچ 1940ع تي رکيو، سنگ بنياد تي جيڪا عبارت لکيل آهي. ان جي عبارت انگريزي ۾ آهي، لکيل عبارت جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو.

Lady Graham Hospital Dadu

The foundation stone was Laid by:

Lady Graham on 16^th March 1940

پهريائين هيءَ اسپتال، چند وارڊن تي مشتمل هئي، جنهن ۾ سرجيڪل وارڊ، ميديڪل وارڊ، شعبئه حادثات ۽ زنانو وارڊ شامل هئا. هي اسپتال آهستي آهستي وڌندي رهي، شهري آبادي وڌڻ سبب هيءَ اسپتال وچ شهر ۾ اچي وئي آهي. هن وقت وڏي اسپتال جو ڏيک ڏئي رهي آهي. هن اسپتال ۾ ڪيترن ئي علائقن مان مريض علاج ڪرائڻ اچن ٿا. دادو سول اسپتال ۾ ڪيترائي شعبه قائم ڪيا ويا آهن. جن ۾ اکين جو شعبو، ٻارڙن جو شعبو، دل جو شعبو، گردن جو وارڊ، شعبه حادثات شامل آهن. هن اسپتال ۾ جيڪو عملو آهي، ان ۾ سول سرجن سيد غوث علي شاهه، ايڊيسنل سول سرجن ڊاڪٽر غلام رسول لاشاري، ايڊيشنل ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ ڊاڪٽر شهناز قريشي، آر. ايم. او ڊاڪٽر عبدالرزاق ابڙو، پيٿالاجسٽ ڊاڪٽر علي احمد سومرو، ريڊيالاجسٽ ڊاڪٽر محمد حسن منگي، اکين جو ماهر ڊاڪٽر گلزار احمد شيخ، سرجن ڊاڪٽر غلام قاسم چانڊيو، فزيشن ڊاڪٽر علي حسين بالادي، يورالاجسٽ ڊاڪٽر نثار احمد شيخ، چيسٽ اسپيشلسٽ ڊاڪٽر محمد رفيع صديقي، دل جو ماهر ڊاڪٽر منظور احمد شيخ، ايس، ايم او ڊاڪٽر سيف الله سومرو، ڊاڪٽر غلام علي سيال، ڊاڪٽر صلاح الدين لاکير، ڊاڪٽر نصير احمد سميجو، ڊاڪٽر صغر پنهور، ڊاڪٽر توفيق احمد ميمڻ، ڊاڪٽر غلام حسين پنهور، ٻارڙن جا ماهر ڊاڪٽر عبدلرزاق جوڻيجو، ڊاڪٽر محمد نواز کوکر، ايس، ايم او، محمد اصغر ملڪ، ڊاڪٽر روشن علي چنا، ڊاڪٽر مختيار پنهور، ڊاڪٽر طالب حسين عباسي، ڊاڪٽر ستيش ڪمار، ڊاڪٽر وجئه ڪمار، ڊاڪٽر ياسين ڏاوڇ، ڊاڪٽر نياز احمد ڪلهوڙو ڊاڪٽر نورالدين سولنگي، ڊاڪٽر حفيظ شيخ، ڊاڪٽر محمد ضمير لنڊ ۽ ڊاڪٽر منظور احمد هنڱورو جيڪي سول اسپتال جو سنگ بنياد تاريخ 16 مارچ 1940ع ۽ افتتاح تاريخ 5 مارچ 1941ع تي ليڊي گراهام ڪيو. اڄ تائين سول اسپتال ۾ جيڪي سول سرجن ۽ ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ آيا انهن جي فهرست هيٺ ڏجي ٿي:

1. خان بهادر ڊاڪٽر عبدالعزيز عباسي	15،03،41	05،09،47
2. ڊاڪٽر اي. ايڇ چوڌري	06،09،47	31،06،47
3. ڊاڪٽر ٽي. ايم. اسراڻي	03،06،47	02،04،48
4. ڊاڪٽر عبدالرسول	05،04،48	20،09،48
5. ڊاڪٽر اين. ايم سومرو	21،09،48	30،11،48
6. جي. ايم. بارڪزئي	01،12،48	25،06،49
7. ڊاڪٽر عبدالرسول	26،06،49	21،06،52
8. ڊاڪٽر امين اي. شيخ	01،07،52	26،06،93
9. ڊاڪٽر ايس. ايم. اظهر جعفري	27،06،53	25،01،55
10. ڊاڪٽر مير ممتاز علي تاج	26،01،55	07،01،55
11. ڊاڪٽر سيد غلام مجتبيٰ	08،10،55	05،05،56
12. ڊاڪٽر ايم. اي. سولنگي	06،05،56	03،06،56
13. ڊاڪٽر نور احمد ميمڻ	04،06،56	14،03،57
14. ڊاڪٽر محمد رفيق چوڌري	15،03،57	28،09،58
15. ڊاڪٽر عبدالصدر عالم	29،09،58	08،01،59
16. ڊاڪٽر محمد رفيق چوڌري	09،01،59	17،09،60
17. ڊاڪٽر ڪي. ڪي ڀٽو	18،09،60	19،12،60
18. ڊاڪٽر ايم. ايس. سولنگي	20،12،60	31،05،61
19. ڊاڪٽر نور احمد ميمڻ	01،06،61	18،11،63
20. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	06،11،72	31،05،31
21. ڊاڪٽر احمد علي ڊومڪي	01،07،72	04،04،82
22. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	05،04،82	16،04،88
23. ڊاڪٽر عبدالقيوم شيخ	16،04،88	18،08،89
24. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	19،08،89	05،05،90
25.ڊاڪٽر شرف الدين بلوچ	06،09،90	11،09،90
26. ڊاڪٽر غلام قادر قريشي	12،09،90	15،12،90
27. ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ کهاور	16،12،90	28،02،93
28. ڊاڪٽر شرف الدين بلوچ	28،02،93	29،06،95
29. ايم. اي. نوراني	29،06،95	23،09،95
30. ڊاڪٽر غلام رسول لاشاري	23،09،95	28،08،97
31. ڊاڪٽر عبدالستار ميمڻ	28،08،97	10،05،99
32. ڊاڪٽر شرف الدين بلوچ	17،08،99	26،12،2000
33. ڊاٽر غلام رسول لاشاري	31،08،2000	28،01،2002
34. ڊاڪٽر جاويد ڏاوڇ	28،01،2002	04،05،2005
35.ڊاڪٽر سيد غوث علي شاهه	04،05،2002	اڄ تائين

ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ:

1. ڊاڪٽر محمد رفيق چوڌري	19،11،63	15،03،66
2. ايس. اي شيخ	16،03،66	04،08،66
3. ڊاڪٽر محمد سڄڻ ميمڻ	27،01،67	24،11،67
4. ڊاڪٽر آفتاب احمد قريشي	08،12،67	31،01،71
5. ڊاڪٽر خالد رشيد	20،02،71	07،06،71
6. ڊاڪٽر گل محمد ڏاوڇ	08،06،71	12،03،72
7. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	28،03،72	08،10،72
8. ڊاڪٽر عبدالصمد ميمڻ	09،10،72	05،11،72
9. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	06،11،72	31،05،73

ڊسٽرڪٽ هيلٿ آفيسر، اي. ڊي. او هيلٿ:

1. ڊاڪٽر ميان فضل رحمان	23،08،1966	29،08،1967
2. ڊاڪٽر گل محمد ڏاوڇ	30،08،1967	07،06،1971
3. ڊاڪٽر خالد رشيد	08،06،1971	26،07،1972
4. ڊاڪٽر منصور علي شاهه	02،08،1972	31،10،1972
5. ڊاڪٽر عبدالرؤف سومرو	02،11،1972	25،08،1975
6. ڊاڪٽر غلام سرور مستوئي	26،08،1975	24،10،1975
7. ڊاڪٽر گل محمد شيخ	25،10،1975	24،11،1975
8. ڊاڪٽر احمد علي ڊومڪي	26،11،1975	25،07،1975
9. ڊاڪٽر قاضي نبي بخش	26،07،1977	09،02،1978
10. ڊاڪٽر احمد علي ڊومڪي	10،02،1978	26،03،1978
11. ڊاڪٽر خير محمد شيخ	27،03،1978	30،07،1978
12. ڊاڪٽر احمد علي ڊومڪي	31،07،1978	15،08،1978
13. ڊاڪٽر شمشاد احمد خان	16،08،1978	16،12،1978
14. ڊاڪٽر احمد علي ڊومڪي	16،12،1978	07،02،1979
15. ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ کهاوڙ	08،02،1979	13،12،1985
16. ڊاڪٽر رفيق احمد ميمڻ	14،12،1985	04،04،1987
17. ڊاڪٽر مشتاق احمد ميمڻ	07،04،1987	20،10،1987
18. ڊاڪٽر غلام قادر قريشي	20،10،1987	18،07،1989
19. ڊاڪٽر عبدالڪريم نوراني	18،07،1989	23،10،1993
20. ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ کهاوڙ	23،10،1993	21،08،1996
21. ڊاڪٽر عبدالخالق جوکيو	21،08،1996	19،03،1997
22. ڊاڪٽر خادم حسين لاکير	19،03،1997	26،02،2000
23. ڊاڪٽر شرف دين بلوچ	26،02،2000	09،03،2001
24. ڊاڪٽر قلندر بخش کهرو	09،03،2001	13،08،2001

اي. ڊي. او هيلٿ:

1. ڊاڪٽر شرف دين بلوچ	13،08،2001	28،07،2002
2. ڊاڪٽر خادم حسين لاکير	22،07،2002	13،05،2003
3. ڊاڪٽر مولا بخش جمالي	03،05،2003	03،11،2004
4. ڊاڪٽر ڌني بخش ٿيٻو	03،11،2004	اڄ تائين

محڪم آبپاشي جا انجنيئر:

دادو شهر ۾ اريگيشن، بلڊنگس، روڊس هاءِ ويز ۽ ايجوڪيشن ورڪس جي انجنيئرن جون آفيسون آهن، جن جي ڪم جي نوعيت کاتن جي حوالن سان مختلف آهي. اريگيشن انجنيئرن جو ڪم آهي واهن، چئنلن، شاخن، مائينرن ۽ ڊسٽريبوٽرن جي سار سنڀال، واهن جي کوٽائي، سلٽ ڪليئرنس (لٽ ڪڍڻ) انهن جا ڪنارا مضبوط رکڻ، پاڻي جي گهربل گيج ۽ والاشي برقرار ڪرڻ پاڻي جي صحيح ورچ، هيڊ ورڪس، ريگيوليٽرن کي صحيح حالت ۾ رکڻ، مورين ۽ ماڊيولن کي صحيح حالت ۾ رکڻ، انهن کي ڀڃ ڊاهه يا ٻاهرين هٿ چراند کان محفوظ رکڻ، فصلن کي مهلائتو پاڻي پهچائڻ، دريائي ٻوڏن کان شهري ابادين کي بچائڻ، بندن جي حفاظت ڪرڻ ۽ انهن سڀني ڳالهين جو رڪارڊ رکڻ، اريگيشن کاتو زراعت لاءِ ريڙهه جي هڏي جو ڪم ڏئي ٿو. ڇو ته زمينون ڪيتريون ئي قيمتي ۽ زرخيز ڇو نه هجن پر جيڪڏهن پاڻي نه هجي ته اهي ڪابه قيمت نه ٿيون رکن. ان ڪري هن کاتي جو زمينن کي آباد ۽ زرخيز رکڻ لاءِ اهم ڪردار رهي ٿو.

رڪارڊ مان ظاهر آهي ته سدرن دادو ڊويزن جو بنياد 1933ع ۾ پيو ۽ هن ڊويزن ۾ هيٺيان انجنيئر رهيا. جن جي نوڪري جو مدو پڻ اڳيان ڄاڻائجي ٿو.

1. سٽر ايڇ پي مٿراڻي	07،04،1929	04،06،1933
2. اين بي شاهه	04،06،1933	05،10،1933
3. ايڇ. پي مٿراڻي	05،10،1933	07،12،1933
4. جي اين رگهواڻي	07،12،1933	13،10،1935
5. اين جي ڪي مرتي	13،10،1935	30،091936
6. ايڇ پي مٿراڻي	01،10،1936	03،03،1938
7. هرومل هوتچند	03،03،1938	08،11،1940
8. سيتلداس بي هيراڻي	08،11،1940	14،12،1942
9. ايم. ايڇ گدواڻي	14،12،1942	09،06،1945
10. سٽر پي آرگوراجاڻي	09،06،1945	16،06،1946
11. اي. آر قاضي	17،06،1947	14،05،1947
12. بولچند بي. ڀنڀرا	14،05،1947	05،02،1948
13. ايم. اي. لاڙڪ	05،02،1948	21،02،1948
14. اي جي شيخ	22،02،1948	10،02،1949
15. ايف ڊي نانگراڻي	11،02،1949	03،07،1950
16. ايس. ايم رفيع احمد	03،07،1950	18،04،1951
17. ڪي. ايس. ميمڻ	18،04،1951	14،04،1952
18. آر ٽي رامچنداڻي	14،04،1952	27،09،1952
19. حاجي محمد هاشم	28،09،1952	10،10،1955
20. آر ٽي رامچنداڻي	11،01،1955	30،04،1957
21. عبدالحڪيم ميمڻ	30،04،1957	18،09،1957
22. محمود علي ميمڻ	18،19،1957	29،10،1957
23. جي. واءِ شيخ	29،10،1957	08،04،1958
24. آر ٽي رامچنداڻي	08،04،1958	19،05،1958
25.جي. اي حافظ	19،05،1958	24،11،1958
26. آر ٽي رامچنداني	25،11،1958	28،11،1958
27. اي. ايم سومرو	29،11،1958	06،01،1960
28. محمد اسماعيل	06،01،1960	09،05،1962
29. قمرالدين سهتو	09،05،1962	26،05،1962
30. ستر محمودعلي ميمڻ	26،05،1962	06،03،1964
31. اي.ايم.هيسباڻي	07،03،1964	28،02،1965
32. اي.ايڇ عالماڻي	01،03،1965	23،04،1965
33. اي.ايم. هيسباڻي	23،04،1965	22،10،1965
34. عبدالحمد شيخ	23،10،1965	25،02،1966
35.اي.اين جي عباسي	25،02،1966	25،08،1966
36. عزيز احمد شيخ	25،08،1966	05،10،1966
37. عبدالمجيد شيخ	05،10،1966	01،10،1968
38. منير احمد شيخ	02،10،1968	14،10،1968
39. صادق علي مرزا	14،10،1968	24،12،1969
40. منير احمد شيخ	24،12،1969	13،03،1972
41. شمس الدين ميمڻ	13،03،1972	23،04،1972
42. شمس الدين ميمڻ	24،04،1972	31،12،1972
43. نورمحمد شيخ	31،12،1972	28،02،1973
44. شمس الدين ميمڻ	28،02،1973	29،06،1974
45.رسول بخش شيخ	29،06،1974	09،07،1974
46. جي جي ڇٽواڻي	09،07،1974	26،06،1975
47. ماڌيو آر والا يتراڻي	26،06،1975	24،12،1978
48. عبدالحميد شيخ	24،12،1978	06،02،1982
49. غلام مصطفيٰ بلوچ	06،02،1982	16،03،1982
50.عزيز جي اختر	16،03،1982	02،03،1983
51. مسعود علي ارباب	02،03،1983	01،11،1984
52.غلام مصطفيٰ بلوچ	01،11،1984	04،02،1987
53.علي انور سيال	04،02،1987	21،11،1989
54.غلام علي عمراڻي	21،11،1987	04،04،1990
55. آغا اعجاز احمد خان	04،04،1990	17،09،1990
56.نظير حسين مغل	17،09،1990	13،05،1991
57.خالد حيدر ميمڻ	13،05،1991	19،06،1993
58.عبدالغني ميمڻ	19،06،1993	31،10،1993
59.علي انور سيال	31،10،1993	27،12،1993
60. غلام عباس ابڙو	27،12،1993	02،02،1994
61. جاويد احمد طيباڻي	02،02،1994	18،07،1994
62. غلام حيدر اي قريشي	18،07،1994	04،04،1995
63. منظور احمد مگسي	04،04،1995	07،12،1995
64. ارشاد احمد خواجه	07،12،1995	13،06،1997
65.علي دوست رونگهو	13،06،1997	02،09،1997
66. عطا محمد سومرو	02،09،1999	22،04،2000
67. عباس علي اعواڻ	22،04،2000	28،03،2001
68. آفتاب احمد ابڙو	28،03،2001	03،06،2002
69. صلاح الدين عباسي	03،06،2002	21،06،2002
70. بشير احمد جتوئي	21،06،2002	02،07،2002
71. فيض احمد ميمڻ	02،07،2002	26،07،2002
72. حبيب الله ڪابورو	26،07،2002	25،11،2004
73. اشتياق احمد ميمڻ	25،11،2004	06،06،2005
74. محمد مٺل عباسي	14،06،2005	18،02،2006
75.شفقت حسين	18،02،2006	اڄ تائين

پراونشل هاءِ ويز ڊويزن جو قيام:

پراونيشنل هاءِ ويز ڊويزن جو قيام 1973ع ۾ عمل ۾ آيو. ڪم جو دائره ڪار پوري ضلعي اندر آهي. هن ڊويزن کي ضلعي جي اندر مين روڊن، لنڪ روڊن ۽ شهر کان ڳوٺن وستين ۽ واهڻن تائين رستن جي ڄار وڇائڻ جو ڪم سونپيل آهي. ڪوبه خطو يا علائقو تيستائين ترقي نه ٿو ڪري سگهي. جيستائين ان جو مواصلاتي نظام صحيح نه آهي. ان حوالي سان هن ڊويزن جو ضلعي ۽ تعلقي جي حدن اندر نهايت رول رهيو آهي. هن ڊويزن ۾ پڻ جفاڪش ۽ محنتي انجنيئر رهيا آهن. جن جو تفصيل هن ريت آهي:

پرونيشنل هاءِ وي.ڊويزن جا انجنيئر:

1. ايس.غيور حسين	25،07،1973	03،08،1974
2. صاحبڏنو ميمڻ	04،08،1974	01،02،1975
3. محمد سليم ميمڻ	02،02،1975	26،03،1975
4. صاحبڏنو ميمڻ	27،03،1975	21،05،1975
5. ايم.اي.باري	22،05،1975	06،11،1975
6. غلام رسول بڙدي	07،11،1975	07،08،1977
7. عبدالرزاق ڊومڪي	08،08،1977	13،08،1977
8. عزيزالله شيخ	08،08،1977	29،08،1979
9. بشير احمد خان	03،08،1979	12،09،1979
10. عبدالقادر شيخ	13،09،1979	07،10،1980
11. نظر محمد سومرو	08،10،1980	15،11،1980
12. بشير احمد خان	16،11،1980	29،11،1980
13. عبدالقادر شيخ	30،11،1980	15،01،1981
14. بشير احمد خان	16،11،1981	10،04،1981
15. احمد حسين ٽالپور	11،04،1981	27،08،1983
16. بشير احمد خان	27،08،1983	04،09،1983
17. عبدالڪبير عقيلي	04،09،1983	23،09،1984
18. مير احمد حسين ٽالپور	24،09،1984	08،11،1986
19. خالقڏنو ميراڻي	09،11،1986	22،11،1986
20. مير احمد حسين ٽالپور	23،11،1986	26،01،1987
21. خالقڏنو ميراڻي	26،11،1987	11،08،1988
22. ممتاز علي قريشي	11،08،1988	21،08،1988
23. عبداللطيف ڪلوڙ	21،08،1988	01،04،1990
24. خالقڏنو ميراڻي	01،04،1990	17،09،1992
25.مير احمد حسين ٽالپور	17،09،1992	17،05،1993
26. بشير احمد ميمڻ	22،05،1993	31،10،1993
27. خالقڏنو ميراڻي	01،11،1993	13،05،1995
28. بشير احمد ميمڻ	14،05،1995	30،06،1996
29. غلام مصطفيٰ قاضي	08،07،1996	16،06،1997
30. لياقت علي بلوچ	17،06،1997	30،06،1997
31. غلام مصطفيٰ قاضي	24،06،1997	27،06،1997
32. منير احمد عباسي	27،06،1997	26،09،1997
33. غلام مصطفيٰ قاضي	26،09،1997	26،09،1999
34. بشير احمد جتوئي	26،03،1999	04،05،1999
35.غلام قادر لغاري	14،05،1999	09،06،1999
36. بشير احمد جتوئي	23،06،1999	18،09،1999
37. تاج محمد مهر	18،09،1999	20،03،2003
38. هدايت الله ميمڻ	20،03،2003
39. قطب الدين سومرو
40. زاهد حسين ميمڻ
41. عبدالله سانگرو

بلڊنگس کاتي جا انجنيئر:

بلڊنگس کاتي جي انجنيئر جو ڪم آهي، ضلعي اندر جيڪي به سرڪاري جايون، آفيسون، اسپتالون ۽ هيلٿ سينٽر آهن. انهن جي مرمت ۽ نون آفيسن ۽ ٻين ترقياتي رٿائن تخت ٺهندڙ عمارتن جي تعمير جو ڪم ساليانه رٿائن ۽ حڪومت جي هٿ ۾ کنيل ٻين رٿائن تحت ضلعي ۾ جاين جي تعمير ڪرڻ، اهو سمورو ڪم بلڊنگس کاتي جي حوالي آهي. هن کاتي جو پڻ اهم رول آهي، جنهن ملڪ پبلڪ کي تمام گهڻو فائدو پوي ٿو. هن کاتي جو دفتر رڪارڊ موجب 1954ع کان هن ضلعي ۾ عمل ۾ آيو ۽ هيٺيان انجنيئر ڄاڻايل مدي مطابق رهيا.

1. عبدالڪريم شيخ	09،05،1954	30،08،1955
2. اي.ايف ڪيريو	30،08،1955	26،06،1956
3. عبدالڪريم ميمڻ	26،06،1956	24،04،1959
4. اي بدرالدين	24،04،1959	16،09،1959
5. حافظ عبدالغفار	16،09،1959	05،04،1960
6. عبدالڪريم شيخ	24،04،1960	11،10،1962
7. نظير احمد	11،10،1962	08،12،1962
8. حافظ حفظ الله	08،12،1962	07،08،1963
9. جي.ڪي افغان	07،06،1963	14،09،1964
10. اي.اي بيگ	14،10،1964	11،08،1965
11. سيف الله خان	11،08،1965	18،11،1966
12. غلام محمد جوڻيجو	18،11،1966	09،12،1967
13. مصيح الدين عباسي	09،12،1967	23،08،1968
14. اي.اي آرائين	23،08،1968	24،04،1970
15. ٽي.ايس شريف	24،04،1970	13،07،1970
16. ابوسعيد خان	13،07،1970	07،03،1973
17. سلطان احمد خان	07،03،1973	24،01،1977
18. سردار شفيع محمد ساند	24،01،1977	16،12،1979
19. سلطان احمد خان	16،12،1979	09،05،1983
20. ٽي.ايس شريف	09،05،1983	21،08،1983
21. عبدالجبار خان	22،08،1983	23،02،1985
22. محمد ابراهيم سومرو	23،02،1985	04،12،1986
23. حبيب الله ميمڻ	04،12،1986	08،07،1990
24. سردار شفيع محمد ساند	18،07،1990	24،05،1993
25.غلام اڪبر شيخ	24،05،1993	12،07،1993
26. علي محمد شيخ	12،07،1993	24،11،1994
27. عبدالرشيد جتوئي	15،12،1994	24،11،1994
28. قطب الدين سومرو	24،11،1994	22،12،1994
29. مدد علي آرائين	22،12،1994	26،04،1995
30. قطب الدين سومرو	26،04،1995	23،07،1995
31. محمد زمان لاشاري	23،07،1995	31،05،1997
32. روشن علي آگرو	31،05،1997	06،06،1997
33. تاج محمد آرائين	06،06،1997	28،06،1997
34. علي اڪبر ابڙو	28،06،1997	12،12،1998
35.نظير احمد يوسفاڻي	12،12،1998	21،05،2001
36. جاويد اقبال ميمڻ	21،05،2001	17،08،2001
37. عبدالغني ميمڻ	17،08،2001	اڄ تائين

ايجوڪيشن ورڪس جا انجنيئر:

ايجوڪيشن ورڪس کاتي جي آفيس دادو ضلعي ۾ 1987ع ۾ قائم ٿي. جيڪا پهرين لاڙڪاڻي جي ايجوڪيشن ورڪس ڊويزن تحت سب ڊويزن طور ڪم ڪندي هئي. ان کي ڊويزن جو درجو 1987ع ۾ ڏنو ويو. هي کاتو اصل ۾ تعليمي ادارن جي تعمير لاءِ بلڊنگس کاتي کان الڳ ڪيو ويو. هو ته جيئن تعليمي ادارن جي تعمير ۽ مرمت نهايت تسلي بخش نموني ڪئي وڃي، هن کاتي به تمام سٺي ڪارڪردگي ڏيکاري آهي. موجوده وقت ضلعي ۾ سڀني تعليمي ادارن جهڙوڪ ڪاليج، هاءِ اسڪولن، مڊل اسڪولن، پرائمري اسڪولن جي عمارتن جو چڱو خاصو تعداد تعمير ڪيو آهي. اهڙي طرح تعمير ۽ ڪوالٽي جي حساب سان هي کاتو پنهنجي دائره ڪار ۾ نمايان آهي. هن دفتر ۾ هيٺيان انجنيئر رهيا آهن:

1. معشوق علي بلوچ	16،02،1987	10،08،1989
2. عبدالحليم غوري	11،08،1989	08،12،1989
3. محمد علي ميمڻ	09،12،1989	26،09،1998
4. فيرومل پي.راهڙ	26،09،1998	22،08،1998
5. فيرومل پي.راهڙ	22،08،2001	18،11،2004
6. محمد يعقوب لُنڊ	19،11،2004	اڄ تائين

هاءِ.وي ڊويزن جا انجنيئر:

هاءِ وي ڊويزن ڪي.اين شاهه جنهن جي حصي ۾ روڊس جو ڪم مليل آهي ته تعلقي ڪي.اين شاهه جي روڊن جي تعمير ۽ مرمت ڪري اها آفيس پڻ 4،7،1996 تي کلي، ان جو دفتر دادو ۾ رکيو ويو، ۽ دائره ڪار وڌايو ويو، اها آفيس ضلعي حڪومتن جي قيام تحت ڊسٽرڪٽ آفيسر روڊس دادو جي نئين مالي سال کان ڪم ڪرڻ لڳي آهي. ان آفيس ۾ هيٺيان انجنيئر پنهنجي ڄاڻايل مدي مطابق رهيا آهن.

1. بشير احمد	04،07،1996	15،12،1996
2. عبدالستار سولنگي	17،12،1996	06،03،1997
3. بشير احمد جتوئي	06،03،1997	30،08،1997
4. عبدالله سانگهڙو	09،09،1997	14،10،1997
5. بشير احمد جتوئي	15،10،1997	19،07،2000
6. خالق ڏنو ميراڻي	19،07،2000	29،05،2001
7. غلام قادر لغاري	01،09،2001	31،08،2001
8. غلام قادر لغاري	19،2001	03،10،2002
9. عبدالغني ميمڻ	3،10،2002

مختيارڪارن جي فهرست:

دادو تعلقه لاڙڪاڻه ضلع گزيٽيئر موجب 1843ع ۾ وجود ۾ آيو. مون کي صرف سال 1990ع کان مختيارڪارن جي فهرست ملي آهي جيڪا قارئين لاءِ پيش ڪري رهيو آهيان.

1. پير بخش اُڄڻ	12،09،1990	16،05،1991 تائين
2. غلام قادر ميمڻ	16،05،1991	10،07،1992
3. محمد سليمان اوٺو	11،07،1992	02،08،1992
4. محمد خان سومرو	02،08،1992	10،08،1993
5. محمد اسحاق ميمڻ	21،08،1993	08،03،1994
6. غلام رسول کهرو	08،03،1994	24،04،1994
7. گل محمد لغاري	24،04،1994	10،07،1994
8. قمرالدين ميمڻ	10،07،1994	09،10،1994
9. احسان علي قريشي	12،10،1994	10،11،1994
10. عبدالجبار ميمڻ	10،11،1994	19،02،1995
11. محمد علي شيخ	19،02،1995	26،02،1995
12. عبدالجبار ميمڻ	26،02،1995	06،04،1995
13. غلام رسول کهرو	06،04،1995	11،04،1995
14. حاجي محمد سليمان اوٺو	11،04،1995	30،04،1995
15. نظام الدين ٺٽيار	30،04،1995	21،12،1996
16. غلام محمد کوسو	21،12،1996	27،03،1996
17. نظام الدين ٺٽيار	27،03،1996	04،10،1999
18. امداد حسين ڪتريو	04،10،1999	03،02،2000
19. لال محمد ڪلهوڙو	03،02،2000	11،04،2002
20. محمد حنيف خاصخيلي	11،04،2002	23،07،2002
21. غازي خان ٽالپر	23،07،2002	15،05،2004
22. علي گل ڇڇر	15،05،2004	01،11،2004
23. عبدالغفار سومرو	01،11،2004	16،02،2006
24. محمد حسن لنڊ	16،02،2006	کان اڄ تائين

دادو ضلعي جا چيئرمين ۽ ايڊمنسٽريٽر:

دادو ضلعو 1931ع ۾ قائم ٿيو. اڄ تائين جيڪي پريزيڊنٽ چيئرمين ۽ ايڊمنسٽريٽر مقرر ٿيا. ان جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو.

1. خانبهادر محمد پريل ڪلهوڙو	18،04،1933	03،09،1935
2. خانبهادر يارمحمد جوڻيجو	04،09،1935	01،03،1936
3. نجم الدين آخوند	01،04،1936	30،06،1938
4. خانبهادر محمد پريل ڪلهوڙو	01،07،1938	20،04،1941
5. سيد گل محمد شاهه	21،04،1941	31،10،1946
6. مٺارام	01،11،1946	31،12،1946
7. سيد گل محمد شاهه	01،01،1947	30،09،1954
8. الحاج عبدالمجيد جتوئي	01،01،1954	22،11،1954
9. شاهه محمد شيخ ايڊمنسٽريٽو	23،11،1954	24،11،1954
10. سيد قطب علي شاهه	25،11،1954	26،01،1955
11. شفيع محمد سهتو	27،01،1955	31،03،1955
12. غلام عمر صديقي	01،04،1955	30،09،1955
13. عبداللطيف پنهور	01،10،1955	03،09،1956
14. نورمحمد ڀٽي	04،06،1956	26،09،1956
15. مسيح الزمان	25،09،1956	10،11،1956
16. غلام اڪبر	10،11،1956	11،12،1956
17. محمد الياس يوسفاڻي	11،12،1956	18،01،1957
18. ڪشنچند جي گرماني	14،02،1957	13،02،1957
19. عبدالمجيد خان	14،02،1957	13،04،1958
20. الحاج عبدالمجيد جتوئي	14،04،1958	03،05،1958
21. عبدالمجيد اي خان	04،05،1958	14،04،1959
22. محمد سومار ميمڻ	15،04،1959	28،04،1960
23. مظهرعلي شيخ	29،04،1960	30،06،1961
24. محمد اسماعيل ميمڻ	15،06،1961	10،05،1963
25.ايس.اي ڊبليو معيني	11،05،1963	15،01،1964
26. ايم.اي صادق	16،01،1964	29،09،1965
27. آغا رفيق احمد	30،09،1965	15،12،1965
28. آصف فصيح الدين	16،12،1965	18،06،1966
29. مظهر رفيح	19،06،1966	09،10،1967
30. علي نواز شيخ	11،10،1967	17،10،1967
31. سيد سردار احمد	18،10،1967	21،03،1969
32. فضل الاهي ملڪ	22،03،1969	25،10،1969
33. الله بخش سومرو	26،10،1969	17،01،1971
34. طارق محمود امين	18،01،1971	14،06،1971
35.طارق محمود امين	15،06،1971	18،02،1972
36. علي ڏنو ايم.پنهور	19،02،1972	26،03،1974
37. محمد هاشم ميمڻ	27،03،1974	10،06،1976
38. تاج محمد قريشي	10،06،1976	01،09،1977
39. الطاف حسين قادري	01،09،1977	16،11،1979
40. پير بخش خاصخيلي	17،11،1979	13،11،1983
41. پير غلام شاهه	14،11،1983	29،11،1987
42. اشفاق احمد ميمڻ	29،11،1987	31،12،1987
43. حبيب رحمان شيخ	01،01،1988	05،10،1992
44. سيد نصيرمحمد شاهه	06،10،1992	02،08،1993
45.گل محمد عمراڻي	02،08،1993	03،08،1993
46. مير محمد پرهياڙ	04،08،1993	05،03،1994
47. سيد علي رضا شاهه	06،03،1994	22،02،1995
48. مشتاق احمد ميمڻ	22،02،1995	17،17،1996
49. سيد صالح شاهه	07،07،1996	07،12،1996
50.محمد صديق ميمڻ	08،12،1996	05،03،1997
51. عبدالرزاق عباسي	06،03،1997	29،11،1997
52.علم الدين بلو	29،11،1997

ناظم:

53.ملڪ اسد سڪندر آگسٽ 2001 کان 2005 تائين

54.ڪريم علي جتوئي 2005 کان اڄ تائين

ميونسپل ڪاميٽي جا ائڊمنسٽريٽر:

1. سيد جڙيل شاهه پريزيڊنٽ

2. واحد بخش ايڊمنسٽريٽر

3. شفيع محمد آخوند

4. عبدالمجيد اي.خان

5. علي بخش ڪاڪا

6. محمد عرس شورو

7. يعقوب عالماڻي

8. محمد هاشم ايم.قاضي

9. عبدالعليم عقيلي

10. محمد اسماعيل قاضي

11. عبدالعليم عقيلي

12. محمد شفيع

13. عبدالعليم عقيلي

14. محمد هاشم ايم.قاضي

15. سيد امداد علي شاهه بخاري

16. محمد هاشم ايم.قاضي

17. سيد عبدالرحمــٰن شاهه

18. سيد امداد علي شاهه

19. الاهي بخش ايم.لاشاري

20. شيخ علي نواز

21. آغا شهاب الدين

22. الله ڏنو

23. غلام سرور

24. سيد الله ڏنو شاهه

25. محمد انور شيخ

26. ايوب يوسف رضوي

27. بلديو مٿراڻي

28. علي محمد شيخ

29. عبدالحڪيم شيخ

30. اختر احمد ڀُٽو

31. علي نواز افغان

32. محمد امين جي.ملڪ

33. خدا بخش شيخ

34. نورمحمد خان

35. غلام حسين قريشي

36. حاجي رسول بخش ميمڻ

37. غلام حسين ميمڻ

38. شبير احمد سومرو

39. محمد ابراهيم ميمڻ

40. الله ڏنو ايم.هيسباڻي

41. عنايت الله ڀُٽو

42. محمد ابراهيم ڀُٽو

43. محمد حسين ڳاهو

44. محمد حسن قريشي

45. لياقت علي آرائين

46. حاجي رسول بخش ميمڻ

47. سيد ارباب علي شاهه معصومي

48. مهتاب احمد شيخ

49. عبدالسميع شڪيل احمد آخوند

50. مهتاب احمد شيخ

51. بشير احمد چنا

52. گل محمد عمراڻي

53. مير محمد پرهياڙ

54. هادي بخش شيخ

55. ضياءُالدين ناريجو

56. هادي بخش شيخ

57. خالي

58. غلام اڪبر لغاري

59. سهيل اديب بچاڻي ايڊمنسٽريٽر

60. امداد حسين تُنيو

61. محمد ابراهيم ميمڻ

62. خان محمد چانڊيو

63. محمد ابراهيم ميمڻ

تعلقي دادو جا ناظم:

1. انجنيئر سيد ظفر علي شاهه

2. رئيس نبي بخش خان لُنڊ

دادو تعلقي جو تاريخي ورثو

لوهم جو دڙو:

لوهم جو دڙو دادو تعلقي ۾ پيارو ڳوٺ اسٽيشن جي اتر ۾ ريلوي لائين کان اٽڪل هڪ فرلانگ اوڀر ۾ واقع آهي. هي دڙو دادو شگرمل پيارو ڳوٺ جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ صحيح سلامت هو. مل جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ آهستي آهستي ٿي شرف آباد ڳوٺ ۾ بدلجي ويو. دڙي جي بربادي ۾ مل انتظاميه، ريلوي جي عملي ۽ تر جي جاهل ۽ نادان خوشامدي وڏيرن ۽ پنجابي آبادگارن ۽ پورهيتن جو هٿ ۽ دخل هو. بروقت انتظاميه قدم کڻي ها ته هي دڙو ائين تباهه برباد نه هجي ها. ڪن سڄاڻ وند شخصيتن آواز بلند ڪيو پر افسوس جو ان طرف ڪنهن به توجه نه ڏنو. محترم تاج صحرائي آثار قديم جي عملدارن، حيدرآباد جي ڪمنشنر ۽ ڊپٽي ڪمشنر دادو ۽ ان وقت جي ڊپٽي ڪليڪٽر لياقت آرائين کي خطن تارن رستي آگاهه ڪيو. ڊپٽي ڪليڪٽر لياقت علي آرائين تاريخ 6 جنوري 1979ع کان 18 آگسٽ 1980ع تائين انڪوائري به ڪئي. پر ڪو به کڙ تيل نه نڪتو.

محترم تاج صحرائي پنهنجي هڪ مقالي ۾ جيڪو ماه سيپٽمبر 1996ع ۾ ماهوار نئين زندگي ۾ شايع ٿيو. لکي ٿو ته راقم اهي دڙا آمريڪي ماهر ڊاڪٽر لوئيس فليم کي 22 ڊسمبر 1986ع ۾ گهمايا جرمن اسڪالر ڊاڪٽر هنس نيسان مادام مارگريٽ نيسان ۽ مسٽر محمد صديق سان گڏ 26 فيبروري 1983ع تي گهمايا ان وقت دڙي تي اڏاوتون زور شور سان جاري هيون.

ميان محمد صديق قديم آثارن جي کاتي ۾ نوڪري ۾ هو ۽ سندس مقرري هڙاپه ۾ هئي. اسان دڙن کي عبرت سان ڏسي رهيا هئاسين. ۽ جرمني ماهر اسان کي سوالي نظرن سان ڏسي ۽ تڪي رهيو هو.

دڙي جي هڪ بيهڪ قديم آثارن جي ماهر اين جي مجمدر تفصيلي رپورٽ پيش ڪئي آهي. هن اهي دڙا نومبر 1930ع ۾ گهميا هئا. ۽ تحقيق به ڪئي هئي. ۽ کوٽائي به ڪئي هئي. هن صاحب جي لکڻ موجب دڙا اوڀر کان اولهه طرف ست سؤ فوٽ ڊيگهه ۽ اتر کان ڏکڻ ڇهه سؤ فوٽ موڪر ۾ هئا. دڙا ان وقت آس پاس جي زمين کان 23 فوٽ مٿي اوچا هئا. هن صاحب جي کوٽائي کان اڳ ڪنهن هن دڙي سان هٿ چرانڊ ڪئي هئي. ان هٿ چرانڊ ڪرڻ وارن کي قديم شين سان دلچسپي نه هئي. کوٽائي جي سائنسي ۽ فني ڄاڻ نه هجڻ سببفائدي جي مقابلي ۾ گهڻو نقصان ڪيو ويو. تنهن کان سواءِ انهن کوٽائي مان کين ڇا مليو؟ ان بابت ڪنهن کي ڪا خبر نه آهي. باقي مسٽر ڊڪشٽ کي دڙن مٿان گهمندي ٽامي جون ٻه چار ننڍيون تسرايون چقمق پٿر مان گهڙيل کرپيون سپين جا ذرڙا ۽ ٻيو ٺڪراٺو مليو. جنهن جو مهين تهذيب سان تعلق ۽ هڪجهڙائي هئي. ان ساڳئي قسم جون شيون مجمدر کي به گهمندي ڦرندي حاصل ٿيون هيون.

مسٽر اين جي مجمدار هن دڙي کي موهن تهذيب وارن ماڳن سان ڀيٽيو آهي. هو صاحب لکي ٿو ته لوهو جي دڙن مان جيڪي باقيات حاصل ٿيون آهن. سي ساخت بيهڪ ۽ چٽسالي جي خيال کان مهين کان پوءِ جهڪر جي باقيات سان مشابهت رکن ٿيون. مسٽر لئمبرڪ به پنهنجي ڪتاب سنڌ جو جائزو ۾ به ساڳي ڳالهه لکي آهي. ماهرن جي نظر موجب هي دڙو ٻن تهذيبن تي مشتمل معلوم ٿئي ٿو. مجمدر کي کوٽائي دوران هيٺين تهه ۾ ٺڪراٽو به گهٽ ڏسڻ ۾ آيو هو. شايد ٿوري آبادي سبب گهٽ استعمال ۾ هوندو. هن جي لکڻ موجب جيئن کوٽائي هيٺ اونهائي ٿيندي ويئي. تيئن ٺڪراٺو گهٽ ٿيندو ويو. پر ائين نه چئي سگهبو ته ٺڪرايو بلڪل نه هو. مجمدر جي خيال موجب هيٺيان تهه اڃان وڌيڪ هيٺ هجن، جتي پاڻي جي نڪري اچڻ سبب کوٽائي ممڪن نه ٿي سگهي. جهڙي طرح مهين ۽ جهڪر جي دڙن ۾ ٿيو هو.

مجمدار لکي ٿو ته وڌيڪ پراڻن ۽ هيٺين تهه مان وسندي جي پهرين دور ۾ ڀتين جي بنيادن مان جيڪو ٺڪراتو مليو آهي. سو هوبهو سنڌو ٺڪراٺي جهڙو آهي. ٿلهو جنهن مان ڪاري رنگ واري چٽسالي ٿيل آهي. جڏهن ته ٿانون جو استر ڳوڙهي ڳاڙهي رنگ ۾ رڱيل آهي. اهو ٺڪراٺو ڇهن فوٽن جي تهه ۾ مليو ٻه فوٽ زمين ۾ اند ر۽ چار فوٽ زمين مٿان. انهن دڙن مان ٺڪراٺو تمام سهڻي نموني جو پڪو هو. ان جي مٽي به چڱي طرح ڳوهيل هئي. مٽي ۾ واري ۽ ابرق جا جزا چڱي انداز ۾ مليل هئا. جنهن مان ثابت ٿي ٿيو ته سنڌو درياءُ جو وهڪرو ان دور يعني ٽامي ۽ ڪنجهي جي دور ۾ لوهم شهر جي ڀرسان وهندو هوندو. ان ڳالهه جي تصديق مسٽر ليمبرڪ به چئي آهي.

ٻئي قسم وارو ٺڪراٺو يعني وسندي جي ۽ پوئين دور وارو ٺڪرايو سٺو ۽ چڱي طرح پڪل به نه هو. ان جي مٽي چڱي طرح ڳوهي لسي ۽ ملائم به گهٽ ڪيل هئي. نتيجي ۾ ٿانون جي ساخت سٺي ۽ وٺندڙ نه رهي هئي. تنهن کان سواءِ ٿانون مٿان استر ۽ چٽسالي جي رنگن ۾ به فرق ٿي نظر آيو. ان سبب آدم جي واڌ ۽ مال جي تمام گهڻي ضرورت ۽ کپت ٺهرائي سگهجن ٿا، جنهن ڪري پوين ڪنڀرن جي ڪاريگري پنهنجي وڏن جهڙي نه رهي هئي. لوهم جي دڙن مان جيڪي ٿانو ۽ ٺڪراٺو مليو آهي. انهن جي بناوٽ ۽ رنگت کان سواءِ چٽسالي ۾ به فرق آهي. پهرين دور جي ٺڪراٺي ۽ ثانون تي ٽمڪن وارا گل، اڏامندڙ پکي، ليڪن وارا ٻوٽا، پپل جاپن، ڦڻي جي شڪل جهڙيون ٽاريون، نمايان نظر اچن ٿيون. پوئين دور واري ٺڪراٺي تي جيڪي چٽ ۽ جاميٽري جا خاڪا چٽيل آهن. سي پهرين دور واري ٺڪراٺي تي بنهه نظر نٿا اچن. پوئين دور واري ٺڪراٺي تي اکين جي شڪل جهڙا خاڪا ۽ هر هڪ خاڪي ۾ هڪ وڏو ٽٻڪو يا گول چٽيل آهي. ان کان سواءِ قطارن ۾ صليب جي شڪل ۾ اکين وانگر به ڪي چٽ چٽيل آهن.

لوهم جي دڙي مان هيٺيون شيون دستياب ٿيون آهن. انهن جو ذڪر مجمدر هيٺين طرح ڏنو آهي. ابرڪ مان ٺهيل ٿالهي جي شڪل جهڙا گول مڻيا ان قسم جا مڻيا گهڻي تعداد ۾ حاصل ٿيا آهن. ٿڦڻين مان گهڙيل سنها، ٿلها ۽ ننڍا وڏا مڻيا ان قسم جا مڻيا به جهجهي تعداد ۾ مليا آهن جيڪي مٽي مان ٺهيل ۽ پڪل ڳاڙهي ماپن واريون اهن. ڳاڙهي رنگ واري پٿر مان گهڙيل نيزي جو مٿو. هڪ خنجر، هڪ پاڪي، چاڪو، ابرق مان ٺهيل گول مٺئي سان يا بٽڻ جي شڪل ۾، هڪ مهر تي هڪ درجن کن تصويري خاڪا، هڪ قطار ۾ اڪريل آهن. ان کان سواءِ هڪ سنڱي گينڊي کي به ڏيکاريو ويو آهي. هن دڙي مان پڪل مٽي مان هڪ ڪيڪ نما ٿانو به مليو آهي. مٽي جا پڪل اٽڪل ڏهن ڍڳن جا بوتا به مليا آهن ۽ گاڏين جا ننڍڙا ڦيٿا به مليا آهن.

لوهم جي دڙو تي نالو ڪيئن پيو ۽ برباد ڪيئن ٿيو. ان بابت مختلف رايا آهن. سنڌ جي مهان ڏاهي مورخ ۽ آثار قديم جي ماهر تاج صحرائي پنهنجي مقالي ۾ لکيو آهي. جيڪو ماهوار نئين زندگي حيدرآباد ۾ ماه سيپٽمبر 1996ع ۾ شايع ٿيو آهي. لکي ٿو ته سنڌي ٻولي جي اکرن جو عام جام استعمال جهڙوڪ وهڻ، واهڻ، سيوهڻ، ٻلهڻ، گرڪڻ، راڌڻ، شادڻ، رڪڻ، ڇنڊڻ، ٻيلو پتڻ، کارو ڇاڻ، ٻهگاڻ، مياڻ، پراڻ،ڦڳڻ، پوکڻ، رامڻ، وغيره ڪن شهرن ۽ ماڳن جا نالا سڪڻ، نيئن ڪڏڻ، چڪڻ ڍنڍن جا نالا، جيوڻ، ميرڻ، ڌيرڻ، ميررڪڻ، لالڻ، ساوڻ، گلڻ ڦلڻ، جهلڻ، مکڻ، پيرڻ، مهراڻ، ٽوپڻ، وغيره ماڻهن جا نالا آهن. جڏهن ته رامڻ، راڌڻ، شادڻ، رڪڻ ۽ ڪڏڻ وري هن خطي جي ڪن ماڳن ۽ ڍنڍن ڍورن جا تلا آهن. لوهڻ، نالي سان سندن وڌيڪ صحيح ۽ موزون ٿيندو، هي شهر ڪيئن برباد ٿيو. ان لاءِ ڪي روايتون آهن ته سنڌو درياءُ کي پورالو درياءُ سڏيو وڃي ٿو. درياءُ جي اٿل سبب هي شهر برباد ٿيو هوندو، ان روايت تي هتان جا ڪيترائي ڏاها متفق آهن. ته درياءُ جي پائڻ يا رخ تبديل ڪري هي شهر ويران ٿيو هوندو.

پاٽ جو دڙو:

دادو شهر کان اتر اوڀر ڪنڊ تي تقريباً 30 ڪلوميٽر پنڌ تي هي دڙو موجود آهي. هن دڙي بابت صحيح معلومات نه ملي سگهي آهي. ته ڪڏهن وجود ۾ آيو. ڪنهن آباد ڪيو ۽ ڪهڙي طرح اجڙي ويو. ان بابت صرف انحصار روايتن تي ئي اعتمادي ڪري سگهجي ٿو. خيال آهي ته هي دڙو عربن جي دور کان به اڳ جو ٻڌايل آهي. عام خيال مطابق هن جو اصل نالو پاتر آهي جيڪو ڪنهن راجا جي نالي پٺيان رکيو ويو. جو اول راجا پاتر اهو شهر تعمير ڪرايو. چون ٿانه عروج وقت هن جو نالو پوتر يعني پاڪ هو جيڪو زماني گذرڻ سان ان جو نالو پاٽ پئجي ويو. ابتدائي دور ۾ هن شهر ۾ جت ڪوري، لوهاڻا، مهاڻايا ميد ۽ ٻيون سنڌ جون قديم قومون آباد هيون. هن دڙي بابت صحيح طور تي خبر نه پئجي سگهي آهي. ته ڪيئن برباد ٿيو. تاهم روايت ۾ اهي ته هن شهر کي ٻاهرين حملي آورن لٽي ڦري باهيون ڏيئي تباهه ڪري ڇڏيو هوندو. ڇاڪاڻ جيڪڏهن دڙي کي درياءُ پائي ها ته اڄ تائين صحيح سلامت نه هجي ها. پر هن کي حملي آورن باهه ڏئي اجاڙي ڇڏيو. پاٽ جي دڙي جي ايراضي 8 ايڪڙن کان مٿي ٿيندي. ڪٿي دڙي جي اوچائي 4 فوٽ ته ڪٿي وري 40 فوٽن کان مٿي ٿيندي. دڙي تي ٺڪر جي ٿانون جا ٽڪرايه دستياب ٿيندا رهن ٿا. گهرن جا جيڪا آثار مليا آهن. اهي تمام سوڙها ۽ ڳتيل هوندا هئا. دڙي تي پير اسماعيل جو مقبرو آهي. هن اولياءُ جي مزار تي ڪيترائي ماڻهو حاضري ڀريندا آهن. پاٽ جي دڙي تي مقامي ماڻهن قبرستان قائم ڪري ڇڏيو آهي.

ميان يار محمد ڪلهوڙي جو مقبرو:

ميان يار محمد ڪلهوڙي جو مقبرو دادو شهر کان اٽڪل 9 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ ريلوي لائين ۽ انڊس هاءِ وي جي اولهه ۾ 2 ڪلوميٽر پنڌ تي واقع آهي. ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مزار تي هڪ شاندار مقبرو اڏيل آهي. هي مقبرو زمين جي سطح کان ڏهه ٻارهن فوٽ اوچائي تي اڏيل آهي. مقبري کي چوڌاري وڏو ڪوٽ ڏنل آهي. مٿي چڙهڻ لاءِ اوڀر ۾ هڪ وڏو مکيه دروازو آهي. مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻيون ٺهيل آهن. دروازي وٽ گنبذ ٺهيل آهي. گنبذ وٽ ڀتين تي چٽسالي ٿيل آهي ۽ ميوات ۽ ڪجهه ٻيون تصويرون به ٺهيل آهن. دروازي کان اندر وڃبو ته سامهون وڏو مقبرو ميان يار محمد ڪلهوڙي جو ڏسڻ ۾ ايندو. مقبري اندر ميان يار محمد ڪلهوڙي جي پيراندي ۾ سندس پوٽي ميان شفيع محمد ڪلهوڙي جي قبر آهي. جنهن تي قرآني آيتن سان گڏ سندس نالو سن وفات ۽ ٺاهيندڙ ڪاريگر جو نالو وغيره پٿر تي تمام سهڻو ۽ باريڪ بيني سان اڪريل آهي.

ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري ۾ تمام باريڪ سرون استعمال ٿيل آهن. سرن جي ٿولهه ڏيڍ انچ ويڪر 8 انچ ۽ ڊيگهه 1 فوٽ کن ٿيندي. مقبري تي گلڪاري، چٽسالي ۽ ڪاشي جو ڪم بهترين نموني سان ٿيل اهي. مقبري اندر هڪ ڏنڊو ڪپڙي ۾ ويڙهيل آهي. روايت آهي ته اهو ڏنڊو ميان صاحب جي هٿ ۾ هو ۽ ڏنڊي ذريعي حڪومت جون واڳون هٿ ڪيون. ان ڪري اڪثر حاجت مند ڏنڊو نظرانه طور پيش ڪندا آهن. ڏنڊي کي نظرانه طور ڊاڪٽر لياقت مگسي بند ڪرايو آهي. جيڪو ڪاٺ جي پيتي ۾ بند ٿيل آهي. مٿان کان شيشو لڳل اٿس. جنهن ڪري ڏنڊو نمايان نظر اچي ٿو. ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري ٻاهران ڪوٽ اندر اتر ۾ سندس پوٽي ميان مراد ياب ڪلهوڙي جو ننڍڙو مقبرو آهي. مقبري جي اوڀر ۾ سندس ٻن گهرواين جون قبرون آهن. جن تي پڻ ننڍڙي تجرو اڏيل آهي. ان کان علاوه ميان غلام حسين ۽ ٻين خاص وفادار ساٿين ۽ سندس خاندان وارن جا پڻ ننڍا ننڍا مقبرا اڏيل آهن. اوڀر ڏکڻ ۾ پڻ قبرون آهن. جن ۾ گاجي کهاوڙ جي پڻ هڪ قبر آهي. جنهن جو تڪيو وري گاجي کهاوڙ ڳوٺ ضلعي لاڙڪاڻي ۾ آهي. ان کان علاوه ٻين ڪيترن ئي سپهه سالارن ۽ فقيرن جون قبرون ۽ مقبرا آهن. جنهن ۾ جلباڻي فقير، ڦتو لاشاري جون قبرون شامل آهن. مقبري جي مرڪزي دروازي جي لڳ هڪ جامع مسجد پڻ آهي. جيڪا به سنهين سرن سان جڙيل آهي. اها مسجد پڻ خسته حالت ۾ آهي.

جامع مسجد خداآباد:

خداآباد شهر جو بنياد ميان يار محمد ڪلهوڙي 1701ع ۾ وڌو. ميان يار محمد ڪلهوڙي سامتاڻي پرڳڻو قيصر خان پنهور کان کسي ان جي ڀرسان هي نئون شهر خداآباد جي نالي سان ٻڌي ان کي پنهنجي گادي جو هنڌ بنايو، جيڪو تقريباً 56 سال سنڌ جي گادي جو هنڌ رهيو. هي شهر دارالخلافه هئڻ ڪري سڄي دنيا سان ڳنڍيل رهيو. ٻيڙين ذريعي هتان جو ڪچو مال ڏيساور ويندو هو. هن شهر ۾ ميان يار محمد سهڻيون عمارتون ڪوٽ ۽ قلعا باغ باغيچا، پاڻي جا تلاءُ ۽ واهه وهندا هئا. هن شهر تي يار محمد ڪلهوڙي 18 سال حڪومت ڪئي. جنهن کان پوءِ ميان نور محمد ڪلهوڙو سندس پٽ تخت جو ڌڻي ٿيو. جنهن پڻ 34 سال حڪومت ڪئي. جنهن کان پوءِ ميان نور محمد ڪلهوڙي جي پٽ مراد ياب پڻ 4 سال حڪومت ڪئي.

ميان نور محمد ڪلهوڙي جي وفات کان پوءِ سندس پٽن ۾ ڪافي اڻبڻت پيدا ٿي. ان ڪري سڀني ڀائرن پنهنجي حڪومت ۽ ان جا تخت گاهه الڳ بنايا جنهن ڪري مراد آباد، محمودآباد، الله آباد ۽ حيدرآباد تخت گاهه وجود ۾ اچي ويا. ميان غلام شاهه سڀني ڀائرن کان طاقت ور حڪمران ٿي اڀريو هن حيدرآباد کي پنهنجو تخت گاهه بنايو ۽ اتي ڪيترائي ڪوٺ ۽ قلعا جوڙايائين. جنهن ڪري خداآباد جا ڪيترائي عالم مزدور واڍا ۽ ٻين ڌنڌن سان لاڳاپيل ماڻهو حيدرآباد ۾ رهائش اختيار ڪيائون ۽ اتي وڃي پنهنجا محلا ۽ پاڙا ٺاهي ويهي رهيا. اڄ به حيدرآباد ۾ ڪورين جو پڙ ۽ واڍن جو پڙ سندن يادگار موجود آهن. اهڙي طرح خداآباد اجڙڻ شروع ٿيو. جيڪو آهستي اجڙي زمين دور ٿي ويو آهي. هن وقت صرف ڪجھه عمارتون آهن. جيڪي هن شهر جي قدامت جي نشاندهي ڪري رهيون آهن. انهن مان جامع مسجد خداآباد نمايان نظر اچي ٿي.

خداآباد جي جامع مسجد دادو شهر کان ڏکڻ ۾ اٽڪل 8 ڪلوميٽر پنڌ تي انڊس هاءِ وي جي اوڀر ۾ لڳو لڳ واقع اهي. هي مسجد ميان يار محمد ڪلهوڙي جوڙائي هئي. هن مسجد جو ڪم 1701ع کان شروع ٿيو ۽ 1704ع ۾ مڪمل ٿيو. هي مسجد ڪلهوڙا دور جي فن تعمير جو اعليٰ نمونو رکي ٿي. هن مسجد ۾ ڪاشي استعمال ڪئي وئي آهي. تنهن هن مسجد جي سونهن ۽ سوڀيا ۾ اضافو ڪيو آهي. ڪاشي جون سرون ملتان مان ٻيڙين ذريعي گهرايون ويون هيون ۽ هتان جي مقامي ڪاريگرن سرن جي جڙائي مسجد اندر گلڪاري ۽ چٽسالي جو ڪم وڏي مهارت سان ڪيو. ان ڪري مسجد جي سونهن ۽ سوڀيا ۾ اضافو اچي ويو. مسجد مٿي ٿلهي تي ٺهيل آهي. جيڪا زمين کان تقريباً 8 فوٽ مٿي ٿيندي. مسجد گنبذن تي ٻڌل آهي. مسجد شريف جو ورانڊو ڇانيل هئو. جيڪو باهه لڳڻ سبب شهيد ٿي ويو. هڪ ٻي روايت ۾ آهي ته بروهين جي حملي وقت هن مسجد شريف جي ڇت کي نقصان پهچايو ويو هو.

مسجد جي مٿان وڃڻ لاءِ ڏاڪڻ آهي. مٿي چڙهي ورانڊي جي اتر واري ڀٽ کان ڇت تي پهچبو آهي. مسجد شريف جي ٻاهران اتر ۾ هاٿين جي بيهڻ لاءِ جايون موجود هيون. انهن جي وري اوڀر ۾ هڪ ٿلهي ڀت اڄ به نمايان نظر اچي ٿي. ان جي ويڪر 6 فوٽ ۽ اوچائي 20 فوٽ هوندي هئي. هن مسجد شريف جي اتر اوڀر ڪنڊ تي گل مير شاهه جي مزار آهي. هي ننڍڙو قبرستان ان دور جو آهي. جڏهن خداآباد ڦٽي چڪو هو. ڪي هن کي گل شاهه ته ڪي وري گل مير شاهه سڏين ٿا. هي ميان يار محمد جي خاص معتقدين مان هو.

حاجن شاهه جو دڙو:

حاجن شاهه جو دڙو ڳوٺ مشتاق جمالي ۽ شاهه شڪر گنج جي ڀرسان آهي. هي دڙو تقريباً 12 ايڪڙن تي مشتمل ٿيندو. هي دڙو ڪيئن وجود ۾ ايو ۽ دڙي جو اصل نالو ڪهڙو اهي. ان بابت ڪابه معلومات نه ملي سگهي آهي. تاريخي ڪتاب به خاموش آهن. دڙي جي اوچائي ڪئي 10 فوٽ ته ڪٿي وري تقريباً 30 فوٽ ٿيندي، دڙي جي مٿاڇري تي ٺڪريون ٽڙيون پکڙيون پيون آهن. ٺڪرين تي ڪاشي ٿيل آهي. ۽ ڪن ٺڪرين تي ٻوٽا ۽ ٽاريون اڪريل آهن. دڙي مان نيلون به دستياب ٿيون آهن. ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪنهن مسلمان حڪمران هن دڙي تي رهائش اختيار ڪئي هوندي ۽ دڙي تي مسجد به تعمير ڪرائي هوندائين. جيڪي زماني جي گردش سبب هي وسندڙ وستي برباد ٿي وئي آهي. دڙي جي کوٽائي ڪندي ڪجھه سڪا دريافت ٿيا آهن. جيڪي فيروز شاهه تغلق جي دور جا معلوم ٿين ٿا. ڪجھ ٺڪر جا جنڊ به دستياب ٿيا آهن. جيڪي سارين ڇڙهڻ جي ڪم ايندا هئا. ان کان علاوه ڪجھه ٿانو گهگهيون، ڪونرا ۽ ٻين ٿانون جا ٺڪر به مليا آهن. انهن تي ابرق سان چٽسالي ڪئي وئي آهي. مڪاني ماڻهن جي عدم دلچسپي سبب هي دڙو اوج وڃائي ويٺو آهي. آثار قديم جي ماهرن هن دڙي تي ڪابه تحقيق نه ڪئي آهي. هن وقت ماڻهو دڙي تي گهو ٻڌي ويهي رهيا آهن ۽ اسان جو قومي ورثو آثار قديم وارن جي بي توجهي سبب صفحه هستي تان ميسارجي ويو آهي.

ماڻڪٽاري جو دڙو:

سنڌ ۾ ڪيترائي ماڳ مڪان، جبل، ڍنڍون، ڍورا، ڪوٽ، قلعا، ڪوٽڙيون، ڀڙا، دڙا، پراڻا شهر موجود هئا. جيڪي اڄ ڦٽل ۽ تباهه ٿي پنهنجي شان و شوڪت وڃائي چڪا آهن ۽ هو پنهنجي حال تي ڳوڙها ڳاڙي رهيا آهن. سنڌ ۾ جيڪي قديم ماڳ آهن، انهن ۾ موهن (موهين) جو دڙو ڪوٽڏجي، آمري، برهمڻ آباد، ڀنڀور ۽ ٻيا ماڳ نظر ايندا. اهي نهايت ترقي يافته ۽ وسندڙ هئا. مگر زماني جي ستم ظريفي سبب ميسارجي ويا آهن. انهن ۾ ماڻڪٽاري جو دڙو به شامل ڪري سگهجي ٿو. هي دڙو دادو شهر کان اٽڪل 12 ڪلوميٽر اتر طرف ۽ ڦلجي اسٽيشن جي اوڀر ۾ 1 ڪلوميٽر پنڌ تي ٿيندو. ماڻڪٽاري جي دڙن بابت تاريخ خاموش آهي. هن دڙي جي پکيڙ تقريبا 22 ايڪڙن تي مشتمل ٿيندي، ڀرپاسي جي ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته هي دڙو موجوده پکيڙ کان گهٽبو رهي ٿو. دڙي جي اوچائي ڪٿي 5 فوٽ ڪٿي وري 40 فوٽ به ٿيندي، موجوده دڙو درياءُ جي اولهه ۾ واقع آهي. هن دڙي جي ڀرسان ٻيا به ڪيترائي ماڳ مڪان آهن. جن ۾ فتح پور، پراڻو ديرو ۽ موندر شامل آهن. هي ماڳ دريائي بندر هئا ۽ انهن بندرن ذريعي مال جو واپار هلندو هو ۽ هتان خام مال ڪپڙو، گيهه، چمڙو، تيلي ٻج، نير، چانور ۽ ٻيو سامان برآمد ڪيو ويندو هو ۽ ٻاهران وري لوهه، دوائون ۽ ٻيون شيون درآماد ڪيون وينديون هيون. فتح پور بابت خيال ڪيو وڃي ٿو ته اهو پڊ به ماڻڪٽاري دور جو لڳي ٿو. ماڻڪٽاري دڙي جي ڪجھه حصي تي مقامي رهواسين قبرستان طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيو آهي. هن دڙي جي ڪجھه کوٽائي ڪئي وئي آهي. دڙو ٻن تهن تي مشتمل معلوم ٿئي ٿو. کوٽائي ڪندي هڪ قبر دريافت ٿي آهي. ڳوٺ قاضي پير محمد سولگي جي رهواسين جو چوڻ آهي. قبر مان جيڪو لاش دستياب ٿيو آهي. اهو صحيح سلامت هول اش جي پورجڻ جو نمونو مسلمانن وارو هو ۽ لاش ويجهي دور جو هو. سنڌ جي مهان ڏاهي، مورخ آثار قديم جي ماهر تاج صحرائي جو چوڻ آهي ته دڙو ٻن تهن تي مشتمل آهي. هيٺيون تهه مسلمانن جي دور کان اڳ جو آهي. مٿيون تهه مسلمانن جي دور جو معلوم ٿئي ٿو. هيٺين تهه مان مسڻ جا نشان مليا آهن. جنهن مان انومان ڪڍي سگهجي ٿو. ته هن ماڳ جي پهرين دور ۾ هندو رهندا هئا. ۽ جڏهن مسلمان طاقت ۾ آيا ته هتي مسلمان آباد ٿيڻ شروع ٿيا. اهڙي طرح هي شهر مختلف دور ڏٺا. هن دڙي مان ڪيتريون ئي شيون دستياب ٿيون آهن. انهن مان ٺڪر جا ڀڳل ٽٽل ٽڪرا، سارين ڏرڻ لاءِ ٺڪر جو جنڊ ٽڪرن جي صورت ۾ ۽ گل دستو ٺڪر جو مليو اهي. جيڪو به ڀڳل صورت ۾ آهي. ٺڪر جا ڪونرا جيڪي پڻ ٽڪرن ۾ ڀڳل دستياب ٿيا آهن. ان کان علاوه مٽي جا گليلا ۽ ٺڪر جون سرون جيڪي پڻ موجوده سرن کان مختلف ۽ باريڪ آهن. اهي لڌيون ويون آهن. ماڻڪٽارو ڪڏهن وجود ۾ آيو، ڪيئن برباد ٿيو. ان بابت اسان جون تاريخون خاموش آهن. ان ڏس ۾ ڪن ٿورن تاريخي ڪتابن ڪجھه معلومات فراهم ڪئي آهي. ان مان ڪجھه انومان ڪڍي دڙي جي قدامت بابت معلومات حاصل ڪري سگهون ٿا. تحفته الڪرام جي صفحه نمبر 81 ۾ لکيل آهي. سلطان آرام شاهه جي وقت ۾ بادشاهت چئن حصن ۾ ورهائجي وئي. هن مان ملتان اچ ۽ ساري سنڌ تي ناصرالدين قباجه جو حڪم جاري ٿيڻ لڳو. ان وقت سنڌ جي سر زمين تي ست رانا ملتان جا ڏن ڀريندڙ حڪمران هئا.

1. راڻو سهتو (ڀؤنر) راٺوڙ

2. سرو ولد ڌماچ

3. جيسر ولد جج ججو ماڇي سولنگي رهندڙ مانکتارو

تحفته الڪرام جي فارسي ڇاپي ۾ صفحي نمبر 62 تي مان ڪتادره لکيل آهي. ڪجھه تاريخ نويسن ماڻڪٽاري بابت معلومات فراهم ڪئي آهي. مولائي شيدائي پنهنجي ڪتاب، جنت السنڌ، ۾ لکي ٿو ته ناصرالدين قباچه جي وقت ۾ ست رياستون قائم هيون. جن مان ٽين رياست ماڻڪٽارو تي جيسر ولد ججه ماڇي سولنگي حڪومت ڪندو هو. سماٽ ڪتاب جي ليکڪ تاريخ خاصخيلي جي حوالي سان صفحي نمبر 40 تي لکي ٿو ته سولنگي قوم به حڪمران هئي. جن مالوه سوراسٽ، گجرات، ۽ ڪوڪن تي صدين تائين حڪومت ڪئي. سنڌ ۾ ماڻڪ سندس رياست هئي. ماڻڪٽارو رياست بابت اڪٿر تاريخون خاموش آهن. روپاهه بونگ، ڀاڳناڙي، همه ڪوٽ ۽ درٻيلو بابت ڪافي مواد ملي ٿو. پر ماڻڪٽارو بابت تاريخي ڪتابن ۾ ذڪر نه هئڻ جي برابر آهي. ايستائين جو لب تاريخ، جي مصنف کي آخر هن شهر بابت اهو چوڻو پيو ته ان بابت ڪابه خبر نه آهي، ته هن رياست جو وجود ڪٿي آهي. تاريخ فرشته جو مصنف لکي ٿو. ته سلطان قطب الدين ايبڪ جي وفات بعد ناصرالدين قباچه سنڌ جي ڪيترن ئي قلعن ۽ شهرن تي قبضو ڪيو ۽ سومرا خاندان کي ايترو ته تباهه و برباد ڪيو. جو انهن وٽ ٺٽي ۽ جهنگلي علائقن کان سواءِ ٻيو ڪجھه به نه بچيو.

تاريخ معصومي ۾ مير معصوم بکري لکي ٿو ته شاهه بيگ ارغون باغبان جي حدن اندر پهتو ۽ هن اوڙي پاڙي جي اميرن کي حاضر ٿيڻ جو حڪم ڏنو. هتان جي ماڇين سولنگين سرڪشي ڪري اطاعت ۽ فرمانبرداري کان منهن موڙيو تن سڀني کي قتل ڪيائين. عورتن ٻڌن ٻارن تي به رحم نه آيس. هنن جا مال، زيور، ڍور، ڍڳا، ڦري، لٽي گهر ٽڙ ۽ قلعا زمين برابر ڪري ڇڏيائين.

روايت آهي ته شاهه بيگ ارغون مقامي قبيلي جي ماڻهن سان گڏجي باغبان تي حملو ڪيو ۽ باغبان شهر ۾ رهندڙ ماڇين کي سيکت ڏيڻ لاءِ اتان جي رهواسين جو قتل عام ڪيو، انهن جي ملڪيت لٽي وئي. مردن جو ته قتل عام ڪيو پر عورتن ٻڍن ۽ ٻارن کي به نه بخشيو ۽ انهن جو به قتل عام ڪيو، بعد ۾ ڦرلٽ ڪري سڄي شهر کي باهه ڏني وئي. جيڪا ساڍه ٽي ڏينهن جاري رهي.

تاريخن ۾ ماڇين جي حب الوطني ۽ قوم پرستي جو ذڪر جابجا ملي ٿو. ايستائين جو تاريخ معصومي ۾ اسان کي سندن قلعن جو تذڪرو پڻ ملي ٿو. جن قلعن کي شاهه بيگ ارغون زمين برابر ڪرائي ڇڏيو. شاهه بيگ ارغون کي درياءُ خان کان پوءِ وڌيڪ مرچ ماڇين ڏنا هئا. ماڇين جي اها رياست ماڻڪٽارو هئي. جيڪا باغبان کان 4 ڪلوميٽر اوڀر اتر طرف هئي. جنهن ۾ شاهه بيگ ارغون سرڪش ماڇين کي ختم ڪرڻ لاءِ اچي ديرو ڄمايو هو. تاريخ فرشته ۽ تاريخ معصومي جي حوالن سان چئي سگهجي ٿو. ته هي رياست سلطان جلال الدين سنه 22، 1221 جي دور ۾ يا شاه بيگ ارغون جي دور ۾ برباد ٿي هوندي.

ناصرالدين قباچه 1210ع ڌاري ملتان ۽ سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ اهو قبضو سندس ٻڌي مرڻ تائين 22 سال جاري رهيو. ماڻڪٽاري جي رياست ناصرالدين قباچه جي سنڌ تي قبضي ۾ اچڻ کان گهڻو وقت اڳ آباد هئي. جنهن تي جيسريا جوڌوپت جج سولنگي راڄ ڪندو هو. ماڻڪٽاري دڙي جي لڳ ڪيترائي ڳوٺ قاضي پير محمد سولنگي ڳوٺ شير محمد سولنگي شامل آهن. ماڇي سولنگي سنڌ جي قديم ذات آهي. هن قبيلي جو ذڪر سنڌ جي تاريخن ۾ جابجا ملي ٿو.

شاهه سچل سامي ڪتاب ۾ لکيل آهي ته 352ق. م ۾ جڏهن سڪندراعظم سنڌ تي حملو ڪري مايڪانس ماڇي قبيلي جي شڪست کاڌل راڻي کي سندس ئي راڄ ڌاني الور جي چونڪ ۾ ٻين برهمڻن سان گڏ ڦاسي تي چاڙهيو ويو. بمبئي جنرل 1930ع موجب سنڌ جي اصلوڪن رهاڪن ۽ مارواڙ جي باشندن جو ويجهو تعلق هو. جن جا وارث سنڌ جا جٽ ۽ ماڇي وغيره هئا.

ماڻڪٽاري تي نالو ڪيئن پيو ان بابت مختلف روايتون ملن ٿيون. غلام حيدر چنه پنهنجي هڪ مقاله ۾ ماڻڪ تارو رياست ڪري لکيو آهي. سندس اهو مقالو ماهوار نئين زندگي مئي 1994ع ۾ شايع ٿيو آهي، هي لکي ٿو ته ماڻڪ تارو رياست مڙني ڏن ڀرو رياستن کان سکي ستابي هئي. جنهن تي جوڌوپٽ جج سولنگي حڪومت ڪندو هو. اک جي ماڻڪي کي تارو چوندا هئا. هڪ ٻي روايت آهي ته اڳ واپار دريائي بندرن ۽ خشڪي ذريعي ٿيندو هو. فتح پور ۽ پراڻو ديرو دريائي بندر هئا. انهن بدنرن ذريعي مال ٻاهر برآمد ڪيو ويندو هو. ۽ اتان جيڪو مال هنن بندرن تي پهچندو هو ته اهو اُٺن ذريعي ڏوراهن علائقن تي پهچايو ويندو هو. فتح پور ۽ پراڻو ديرو بندرن تي رهائش ڪانه هوندي هئي. ان ڪري واپارين کي رهڻ لاءِ هميشه ڪنهن مناسب جڳهه جي تلاش هوندي هئي. ماڻڪ ٽارو اهڙي جڳهه هئي. جتي رهڻ کان علاوه خوراڪ ۽ اُٺن جي چاري لاءِ جڳهه سازگار هئي. واپاري بندرن تان پڇا ڪندا هئا. ته رهائش جي مناسب جڳهه ڪٿي آهي ته انهن واپارين کي ٻڌايو ويندو هو ته هي چارو (دڳ رستو) آهي. جيڪو ماڻڪ چارو ڳوٺ وڃي ٿو. ان ڪري هن وسندي کي ماڻڪ چارو نالو پئجي ويو. بهرحال هي وسندي ڪيئن اوج ۾ آئي، ڪيئن برباد ٿي ان لاءِ تحقيق جي ضرورت آهي ۽ اسان جا محقق صحيح تاريخي ڄاڻ مهيا ڪري سگهن ٿا.

دائود فقير ڪنڀر جو مقبرو:

دائود فقير ڪنڀر به ميان صاحب جي معتقدين مان هو. هن جت مٿان به مقبرو اڏيل آهي. جنهن جي ڇت ڊهي پيئي آهي. ڀتيون اڃان صحيح سلامت آهن. هن مقبري تي پڻ بهترين گلڪاري ۽ چٽسالي ٿيل آهي.

مائي سَتي جَتي جو مقبرو:

هي مقبرو ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري کان هڪ ميل پنڌ تي اتر اوڀر ڪنڊ تي موجود آهي. جنهن جي به ڇت ڪري چڪي آهي. ڀتيون اڃان تائين صحيح سلامت آهن. هن مقبري ۾ به گلڪاري ۽ چٽسالي بهترين ٿيل آهي ۽ ان وقت جي ڪاريگرن جي فني مهارت جو نادر نمونو آهي. مقبري جي ٻاهران ڪجھه قبرن جا آثار به چٽي طرح ڏسي سگهجن ٿا. وقت جي ستم طريقي سبب هي قديم آثار مٽجي زمين دور ٿي رهيا آهن. ليڪن آثار قديم وارا هنن آثارن کي بچائڻ لاءِ ڪي به قدم نه کنيا آهن.

شهداد فقير لانگاهه جو مقبرو:

ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري جي ڏکڻ ۾ شهداد فقير لانگاهه جو چبوتري نما مقبرو اڏيل آهي، جيڪو پٿرن سان ٺهيل آهي. پٿر ڀاري استعمال ٿيل آهن. پٿرن تي قرآني آيتون تمام بهترين خوشخطي سان اڪريل آهن، ان کان علاوه نالو ذات ۽ سندس وفات تحرير ٿيل اهي. هن مقبري جي اڪر ۽ خوشخطي جو نمونو ڏسي ان وقت جي ڪاريگرن کي داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. هي مقبرو پٿر جي بهترن اڪر جو بهترين مثال پيش ڪري ٿو.

منگو فقير جتوئي جو مقبرو:

منگو جتوئي جو مقبرو ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري کان اولهه ڏکڻ ڪنڊ تي 5 سؤ گز پنڌ تي آهي. هي مقبرو تمام وڏو ڪشادو ۽ سٺو ٺهيل اهي. جنهن مقبري ۾ سنهيون سرون استعمال ٿيل آهن. سرن جي ٿولهه 2 انچ ويڪر 8 انچ ۽ ڊيگهه 12 انچ ٿيندي. مقبري ۾ ٽي دروازا اتر ڏکڻ ۽ اوڀر ۾ هئا. جيڪي بند ڪري صرف اوڀر وارو دروازو کليل ڇڏيو ويو آهي. سار سنڀال نه هئڻ سبب هي مقبرو خسته حالي ۾ پهچي چڪو آهي. جيڪڏهن جلد هن جي مرامت نه ڪئي وئي ته آخر هي تاريخي ورثو پٽ پئجي ويندو.

ٺيٺئي فقير جو مقبرو:

هي مقبرو به ميان صاحب جي مقبري جي اولهه ۾ واقع آهي. هي مقبرو به سنهين سرن سان اڏيل آهي. مگر اهو به بي ڌياني سبب ڊهي پٽ پئجي چڪو آهي. ٺيٽئو فقير به ميان يار محمد جي معتقدين ۽ سپهه سالارن مان هو. هن مقبري جي ڀرسان ڏهئي فقير جو مقبرو پٽ پئجي ويو آهي. هن ئي مقام ۾ سهاڳ فقير مقبرو پڻ آهي.

فتح پور جو دڙو:

ڦلجي اسٽيشن کان 5 ڪلوميٽر اوڀر طرف بند سان گڏ ڪچي ۾ هي قديم ڳوٺ جيڪو هن وقت دڙي جي صورت ۾ واقع آهي. اهو ڪنهن وقت اوڄ ۾ هو. روايت آهي ته هي ڳوٺ اصل ڪنهن هندو راجه جو ٻڌايل هو. جيڪو پوءِ ميرن اچي آباد ڪيو، ۽ مير فتح خان جي نالي پٺيان فتح پور سڏجڻ ۾ آيو.جيڪو هن وقت دڙي جي صورت ۾ قائم آهي. هي دڙو اٽڪل 12 ايڪڙن تي مشتمل آهي. دڙو زمين کان ٿي 5 فوٽ ته ڪٿي وري 8 فوٽ کن اوچو ٿيندو.

هن ڳوٽ جون جايون سنهين سرن سان ٺهيل هيون، هڪ وڏي ماڙي جا نشان به مليا آهن. امڪان آهي ته اها ماڙي ڪنهن هندو راجا جي هئي. جنهن ۾ پوءِ مير فتح خان ٽالپر مرامت ڪرائي اچي رهائش اختيار ڪئي. سڄي دڙي جي مٿاڇري تي ٺڪرن جا ٽڪر مليا آهن. ڪجھ ٿانو به لڌا ويا آهن. برسات ۾ چاندي جا سڪا به دستياب ٿيندا آهن. چون ٿا ته هن دڙي ۾ چاندي ۽ سون جون ديڳيون به پوريل آهن. هي ڳوٺ درياء جي اٿل سبب قديم شهر اجڙيو ويو هوندو. هن ڳوٺ ۾ هڪ قديم مسجد ٺهيل آهي. جيڪا شهيد ٿي وئي آهي. هن ڳوٺ جي ڀرسان ميان نعمت الله قريشي جو مقبرو ٺهيل هو. جيڪو شهيد ٿي ويو آهي، ان سان گڏ ميان محمد آچر قريشي جو مقبرو صحيح سلامت حالت ۾ آهي. هي ڳوٺ ديهه پير ترهو ٽپه پراڻي ديري يونين ڪائونسل الهه آباد ۾ آهي.

نئون صفحو -- ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31 32

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ