|
”بهم جي ڀڙي“ جي باري ۾ به اهو گمان آهي ته هيءُ شهر به
”ٻڌ ڌرم“ جي تهذيب ۽ تمدن سان تعلق رکي ٿو. ”ٺل
مير رڪن“ جي ويجهڙائيءَ ڪري اسان جو گمان هيڪاري
قوي ٿئي ٿو ته جيڪڏهن هن ڀڙي جي آثارن کي کوٽايو
وڃي ته ممڪن آهي ته ضرور اتان به ”ٻڌ ڌرم“ ۽ ان جي
تهذيب جا ڪي واضح ثبوت ملندا.
ڪن جو رايو آهي ته سنڌ جي ڏاکڻي حصي کي محمد بن قاسم
فتح ڪرڻ کان پوءِ 712ع ۾ ”راوڙ جي قلعي“ فتح ڪرڻ
کان پوءِ ”برهمڻ باد“ طرف پيش قدمي ڪئي، جتي راجا
ڏاهر جو پٽ حاڪم هو، جنهن عربن جي فوج جو مقابلو
ڪرڻ کان سواءِ ڀاڄ کاڌي. ”بهرور“ ۽ ”دهليله“ جا ٻه
قلعا رستي تي هئا. ”الور“ ڏانهن ويندي محمد بن
قاسم انهن ٻنهي قلعن کي فتح ڪيو هو. ممڪن آهي ته
”بهرور“ جي بگڙيل صورت ”بهم“ هجي.
اهو مٿيون رايو تاريخي لحاظ کان ڪجهه شڪ ۽ گمان ۾ وجهي
ٿو. دراصل ”بهرور“ يا بهراور“ جو قلعو موجوده
”ڀرين“ جي ڀرسان هو. مير معصوم بکري جي قول موجب
ته محمد بن قاسم جو لشڪر ”گچيري“ واري ڍنڍ ٽپڻ کان
پوءِ اڀرندي طرف وڌيو هو. اسان جي خيال موجب ته
اتان فوج کي وٺي اچي ”سن ساوڙي“ واري بستيءَ کان
مٽيو هو. ان باري ۾ جناب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
صاحب لکي ٿو ته، ” محمد بن قاسم جي فوج ”ساوندي“
جي پسگردائي ۾ اچي فوجي ڇانوڻي قائم ڪئي. ان جي
پسگرادائيءَ ۾ ڍنڍ وڪر بهار، هئي، ڍنڍ ”وڪر بهار“
لاءِ ڊاڪٽر صاحب جو خيال آهي ته اهو ٻڌ مت جو مندر
هو. ”وڪر بهار“ مندر جو نالو هو ۽ ڀرسان ڍنڍ هئس.
انهيءَ ”وڪر بهار“ واري مندر کي ”ٺل مير رڪن“ طرف
خيال ڪري ٿو. انهيءَ باري ۾ اسان ڊاڪٽر بلوچ صاحب
سان متفق راءِ نه آهيون، ”ساوڙيءَ“ جو ڳوٺ اڄ به
موجوده آهي، جنهن جي ڀرسان ڪافي ڍنڍون ۽ ڍورا
موجود آهن. ”ساوڙيءَ“ جو ڳوٺ ”بهم واري ڀڙي“ کي
وڌيڪ ويجهو آهي. ”ٺل مير رڪن“ جي ڀرسان يا ان جي
چوگرد ڪنهن به هنڌ سنڌو درياهه جي ڪنهن به ڍنڍ ۽
ڍوري جا ڪي به آثار ڏسڻ ۾ ڪو نه ٿا اچن. ”مجمل
التواريخ“ ۾ آهي ته ”ساوندي“ جو شهر ڪشمير جي راجا
سنڌو درياهه جي ڪپ تي آباد ڪرايو هو، تنهن ڪري اهو
يقيني طور چئي سگهجي ٿو ته ”وڪر بهار“ وارو ٻڌ
مندر ضرور .بهم جي ڀڙي“ وٽ ئي هوندو ۽ اهو انهيءَ
ويرانيءَ ۾ ڪٿي دفن هجي! هن ڀڙي جي اولهه ۾ موجوده
”آمر جي واهه“ جي پريان ”آمر جي“ جي قديم شهر جا
آثار ۽ درياهي ڍورو موجود آهي، جتان ڍنڍ جا آثار
پڻ ملن ٿا.
ان باري ۾ ”چچ نامي“ وارو صاحب لکي ٿو ته انهيءَ پاسي
جا سڀ ماڻهو شمني ۽ ٻڌ ڌرم وارا آهن ۽ ”بود“ نالي
شمني کي محمد بن قاسم انهيءَ طرف جو سردار مقرر
ڪيو هو. ٻڌيڻي پٽ ڀمن ڍول وغيره کي به سردار مقرر
ڪيو هو. انهيءَ مان گمان ٿئي ٿو ته ”ڀمن“ اڳتي هلي
”بهم“ ۾ بدلجي ٿي ويو هجي!
انهن مٿين تاريخي احوالن جي بنياد تي اسان انهيءَ راءِ
جا آهيون ته هن ڀڙي واري ”ٻڌ تهذيب“ ، هندو ۽
برهمڻ گهراڻي جي شروعاتي دور واري تهذيب ۽ تمدن
هجي. ”ڊاڪٽر چئٽرجي“ جو خود قول آهي ته سنڌ جا اهي
پراڻا شهر ۽ انهن جا آثار ٻڌ ڌرم جي دؤر جا آهن.
ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته هن خطي جي سرزمين جي تهذيب
۽ تمدن ٻڌ ڌرم جو گهوارو هئي ۽ اها تهذيب سنڌو
ماٿر ۾ ڪيترين صدين تائين ۽ اسلام جي امد تائين
رائج هئي.
هن ڀڙي جي سطح تان جيڪي انساني هڏا لڌا ويا آهن، تن جي
تجزيي ڪرڻ کان پوءِ ايترو چئي سگهجي ٿو ته هتي ڪو
وڏو حادثو درپيش آيو، جنهن ڪري هيءُ شهر تباهه ۽
بربا سگهجي ٿي ويو. هن شهر جي برباديءَ جي لاءِ
اهو به انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته ڪنهن دشمن اوچتو هن
شهر تي حملو ڪيو ۽ ماڻهن کي قتل ڪيو هجي. ساڳئي
وقت سنڌو درياهه به هن شهر جي تباهي ۽ برباديءَ جو
ڪارڻ بڻجي سگهي ٿو. ڪنهن زماني ۾ سنڌو درياهه هن
شهر جي ڀرسان وهندو هو. ٿي سگهي ٿو. ته ان جي اٿل
پٿل سبب هيءُ شهر ويران ٿيو هجي، ليڪن اهي سڀ قياص
آرائيو آهن، اهڙا ڪي به واضح نشان ۽ آثار ڪو نه ٿا
ملن، جي اسان جي ڪنهن به راءِ جي تصديق ڪن. هن ڀڙي
جي باقاعدي کوٽائي ڪرڻ کان پوءِ ئي ان باري ۾
ڪجهه چئي سگهجي ٿو.
ماخذ
District Census Report Nawabshah 1961.
R.
D. Benerji “Modern Review”. November 1927.
W. T. B. Landford; “Geology of western Sind”. Pp
195
M. R. Haig: “The indus delta country”. Pp 23.
Cousens. H: “Antiquities of Sind”. Pp 99.
Mackay “The indus Civilization”. 1935, ppII.
Marshall, sir john: “mohen – jo – Daro and the
Civilization”. Vol II, pp 581
Wheeler: “The indus Civilization”. Pp 90, 93
Raverty, Major H.G: “The mehran of sind and its
tributories’ pp 468
Chatterji, Dr: sk: “Modern Review”. December
1922, pp 67.
Smith V: “Early History of India”. Pp 191, 192 &
194.
Pithawala, M.B: “Historical Geography of sind”
pp 81 82 &87
“Sind Gazzetteer”. Vol I, pp 5.
“Gazzetteer_ Province of Sind B, Nawabshah
District”, Vol V. pp 38,39.
Mr. ali Dino M. Panhwar: Short note on Bhiro
Baham” 1961.
(محترم علي ڏنو پنهور سن 1961ع ڌاري نوابشاهه
تعلقي جا مختيار ڪار هئا پاڻ سنڌ جي قديم تاريخ ۽
قديم آثارن ۾ وڏي دلچسپي رکندڙ آهن. شعر وشاعريءَ
سان به سندن گهرو لڳاءُ آهي. پاڻ سنڌ حڪومت ۾
تعليم کاتي جا سيڪريٽري ۽ سنڌ روينيو بورڊ جا
سيئنر ميمبر به ٿي رهيا آهن. هن وقت پاڻ ڪمشنر سکر
آهن. پاڻ مختيار ڪاريءَ واري زماني ۾ سنڌ جي هن
قديم تاريخي بستيءَ کي آثار قديمه وارن سان لکپڙهه
هلائي، بئراج واري زرعي زمين جي کڻت مان ڪڍرائي،
سن 1904ع جي ايڪٽ موجب آثار قديمه وارن جي حوالي
ڪيو هو. انهيءَ تاريخي قديم بستيءَ جي باري ۾ سندن
مختصر پر مغز نوٽ لکيل آهي.)
(16) Mr. Muhammad Siddique G, Memon, “Short Note
on Bhiro Baham”. 1983
(محترم محمد صديق ميمڻ، ايڊيشنل ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ
نوابشاهه، سنڌ جي قديم تاريخ ۽ قديم آثارن ۾ وڏي
دلچسپي رکندڙ آهن. وٽن سنڌ جي تاريخ ۽ قديم آثارن
تي ڪافي ناياب ڪتابن جو ذخيرو موجود آهي. پاڻ نيڪ
سيرت، بلند اخلاق ۽ اعليٰ صلاحيتن جا مالڪ آهن.
پاڻ جڏهن سکر ضلعي ۾ اي. ڊي. ايم. هئا ته اتي جي
اڪثر ڪري سڀني قديم تاريخي آثارن تي انگريزيءَ ۾
پنهنجي ذاتي ڪوشش ۽ خرچ سان ڪتبا لڳرايا، جي سندن
علمي ۽ تاريخي ذوق جي شاهدي ڏين ٿا، هن وقت
نوابشاهه ضلعي جي قديم تاريخي جاين ۽ آثارن تي
عمدا ڪتبا تيار ڪرايا اٿن، جي انهن هنڌن تي نصب
ڪرايا ويندا. پاڻ ”سکر بکر جا قديم آثار“ جي سري
هيٺ انگريزيءَ ۾ هڪ ڪتاب ترتيب ڏيئي رهيا آهن.)
(17) دوارڪا پرشاد روچيرام شرما: ”سنڌ جو پراچين اتهاس“، ڀاڱو
ٽيون، ص 90 کان 100.
(18) دوارڪا پرشاد روچيرام شرما: ”چارچين سنڌو سڀيتا جو نظارو“
ص 8 کان 10، ص 14 کان 25 ص 30 کان 40 ۽ ص 99 کان
119.
(18) چچنامه (سنڌي)، ص 22_ 321 ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
(تعليقات)
(ضميمو)
”بهمڪ جي ڀڙي“ جي آثارن وٽ نصب ڪيل ڪتبي جو مضمون
BHIRO BAHAM
Protected under ancient Monuments Preservation Act_ 1904
Bhiro Baham or bahum_ jo _ Bhiro is situated at a
distance of three miles south of bandhi near
amerji canal. Locally the mound is assoiated
with dilu rai and budhist stupa known as thull
mir rukam which is situated at a distance of 15-
miles of south this mound. (detailed account of
thull mir rukan has been geiven by this writer
on the stone set up at thull mir rukan) but no
conclusive evidence for dating or indentifying
is available. The very first look on the site
also establishes the olose similiarity between
this mound and tibba dulu rai near jhol and
brahimabad belonging to his priod. The
excavation has established that the city had a
brick fortification wall running around semi
circular bastions at intervals. Jt was also
established that the city remained in prolonged
occupation to witness two definite building
periods before it was finally destroyed by fire.
In solidity and massiveness the fortification of
bhiro bham can be compared with the defence
system of bhambhore.
Pottery of well fired, medium thickness and light red
in colur was also found. In pettery and other
finds no marked change occurred in the early and
late periods and these ar all compared with the
intermediate muslim level of bhambhore dated 9th
and 11th century. It is located In survey number
42/3,4,43,48/1,4 and 44/1,2,3,4 of deh 67-
Nusrat tapa dahri taluka nawabhah. About 24_00
acres are under the actual mound and about
4___00 acres are under the traces of some
ancient habitation. It has been protected under
ancient monuments preservation act_ 1904, vide
notification No: F -5-11/61-A & M, dated: 9th
Novmber_1961 of the government of
pakistan. Another mound called Rati bhiri
surrounded on all sides by sand is situated at a
distance of 12_ miles from nawabshah near a
Regulator of nusrtat canal just on nawabshah
bandhi road the area is full of red pottery
frogments and brick wall was found logical
survey of india visited during 1929_30 the
pottery included painted and stamed specimen the
designs being impressed on the neck of vessals
as at bahum_jo_daro rati bhiri is situated in
block no 43/3 and 44/2 admeasuring 8_00 acres of
deh 20_ nusrat taluka nawabshah.
The curse of God’s wrath upon him who would try to
destory this stone.
(MUHAMMAD SIDDIQUE G. MEMON)
Additional District magistrate,
NAWABSHAH
Dated: 14th january_ 1983
شاهه جي سوانح جا ٻه اهم پهلو
غلام محمد لاکو
حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سنڌ جو سدا حيات سرواڻ شاعر
آهي. حقيقت ۾ ان قسم جي شاعرن کي ”ٻولين جا
ٺاهيندڙ“
{The Makers Of Language}
سڏيو ويو آهي. بلاشيـﮣ ساهه کان اڳ توڙي پوءِ، ٻيا
به ڪافي ناليوار شاعر ٿي گذريا آهن جن کي پڻ سنڌي
ادبي تاريخ ۾ پنهجي مستقل ۽ جدا گانه حيثيت حاصل
آهي، تاهم لطيف کي اسان جي تهذيبي ۽ ادبي اتهاس ۾،
انتهائي مٿانهين حيثيت ۽ مان مرتبو حاصل آهي. شاهه
جو ڄمڻ ۽ شاعري ڪرڻ، سنڌي زبان جي مڪمل ٿيڻ
{Prefection}
جي علامت آهي. شاهه صاحب سنڌي زبان، ادب سماج ۽
جيوت جو نمائنده اهڃاڻ آهي. حضرت شاهه صاحب جي
قدآور شخصيت ئي اڄ متحده سنڌ جي روشن علامت ۽ واحد
سهارو آهي!
شاهه صاحب متعلق سندس پنهنجي دور کان ڪري اسان جي زماني
تائين، سوين هزارين صفحا لکيا ويا آهن. سندن سوانح
۽ جيوت بابت ڪيئي اديبن ۽ عالمن، پنهنجي پنهنجي
جاکوڙ پڌري پئي ڪئي آهي. حقيقت ته هيءَ آهي جو
شاهه صاحب تي جيترو به ڪم ٿيندو، اهو گهٽ ئي
ليکبو. سنڌي، انگريزي، اردو فارسي ۽ جرمن ٻولين ۾
شارحن ۽ سوانح نگارن شاهه بابت متعدد ڪتاب پڌرا
ڪيا آهن. جيتوڻيڪ شاهه صاحب جي مستند سوانح جو ڪم
اڃا پري آهي، تاهم ان متعلق بنيادي مواد گڏ ڪرڻ
جون ڀرپور ڪوششون جاري آهن.
شاهه صاحب بابت لکيل ڪتابن ۽ ٻئي مواد جو اڀياس ڪندي،
ڪيئي خال سامهون آيا آهن ۽ متعد سوال ذهن ۾ اڀريا
آهن. اهڙن مسئلن جو تنقيدي ۽ تحقيقي طرح، تسلي بخش
جواب ڳولڻ کان سواءِ، اسين پنهجي هن عظيم شاعر جي
مڪمل ۽ ٺوس سوانح حيات لکڻ جهڙا نه ٿينداسين. لطيف
جي سوانح پڙهندي، منهنجي ذهن ۾ هونئن ته ڪيئي سوال
اڀريا آهن، پر في الحال ٻن نقطن جو ذڪر ڪرڻ گهران
ٿو.
(1) ته، شاهه صاحب ڳوٺ ”ڀئي پور“ هالا حويليءَ ۾ پيدا
ٿيو،
(2) ته، شاهه صاحب جي ڄ۾ ۽ وفات جا، صحيح صحيح سال، مهينا ۽
تاريخون هجري ۽ عيسوي ڪئلينڊر موجب!
ڪجهه وقت ٿيو ته همعصر عالم محترم قريشي حامد علي
خانائي، پهريئن سوال تي ڀرپور روشني وجهي، هڪ
مقالو شايع ڪري چڪو آهي (1). جيتريقدر ٻئي سوال جو
تعلق آهي ته، هيءُ مسئلو ڪنهن حد تائين حل هجڻ جي
باوجود به (2) شعوري ۽ لاشعوري طرح، ڀٽائيءَ جي
شاگردن نوٽ نه ڪيو آهي، ۽ ان متعلق ابتدا کان ڪري
اڄ تائين غلط بيانيءَ کان ڪم ورتو پئي ويو آهي. هت
اسين ٻئي نقطي جو مستند ۽ صحيح جواب ڳولڻ جي ڪوشش
ڪنداسين.
اوائلي سوانح نگارن جي راءِ:
سڀ کان اول هي ڏسبو ته حضرت شاهه صاحب جي ابتدائي سوانح
نگارن، ان متعلق ڪهڙي راءِ قائم ڪئي آهي، ۽ اسان
جي رهبري واسطي ڪهڙو مواد ڇڏيو اٿن؟
(الف) مير علي شير قانع: شاهه صاحب جي سوانح نگاريءَ جو
بنياد ٺٽي جي هن مثالي محقق رکيو. هن صاحب بپنهنجن
ٽن ڪتابن: ”مقالات الشعراعه“، تحفته الڪرام“ ۽
”معيار سالڪان طريقت“ ۾ ڀٽائيءَ جو سرسري احوال
ڏنو آهي (3) مير صاهب جي تحرير جو خلاصو هن ريت
آهي.
”شاهه عبداللطيف هڪ ولي هو. سندس ڪرامتون بي شمار آهن،
جن جي بيان لاءِ ڌار دفتر گهرجي. جنهن ڏينهن شاهه
صاحب فوت ٿيو، ان موقعي تي ڪيئي مريد سندس ڏک ۾
مري ويا. سندس مزار تي عاليشان گنبذ ٺهيل آهي.
جيسلمير جي راجا درگاهه لاءِ هڪ نوبت عطا ڪئي آهي.
سندس وفات تي شاعرن تاريخي شعر چيا، جن مان سال
1165هه نڪري ٿو.“ (4) هي اقتباس مقالات الشعراعه ۽
تحفته الڪرام تان کنيل آهن. مٿئين اقتباس ۾، مير
علي شير نه ته شاهه جي ڄم جو سال تحرير ڪيو آهي ۽
نه وري سندس وفات جي تاريخ تحرير ڪيئ آهي. البته
مقالات ۾، هن رجا شاعر جي هڪ ڊگهي شعر جون ٻه سٽون
ڏينون آهن، جن مان شاهه صاحب جي وفاتجو سال 1125هه
نڪري ٿو (5)
شاهه صاحب ذوالمواهب سيد عبداللطيف
انکه قطب وقت خود بوده ست از مردان حق
چون ز جام ارجعي مخمور نوش وصل شد
گفت ملهم غيب سال رحلتش رضوان حق (6)
1165هه
مير عبدالحسين سانگي قدري اخلتال سان ساڳيو شعر ”لطائف
لطيفي“ ۾ نوٽ ڪيو آهي ۽ شاعر جو نالو قاضي ابراهيم
هالائي ٻڌائي ٿو. هي قطعو شاهه صاحب جي مقبري جي
اتر ۾ موجود مسجد جي دروازي تي پڻ اڪريل آهي. مير
علي شير جي هن قلمي ڪشالي مان صرف هن ڳالهه جي خبر
پوي ٿي ته ڀٽائي صاحب سال 1125هه ۾ وفات ڪئي.
ڏينهن، تاريخ ۽ مهينو ڪهڙو هو، يا وري اهو ته وفات
وقت شاهه صاحب جي ڄمار ڪيتري هئي هي سڀ مسئلا لطيف
جي پهرئين سوانح نگار حل طلب ڇڏيا آهن. سندس ڪتاب
معيار سالڪان طريقت دستياب ڪونهي، ان ڪري چئي نه
ٿو سگهجي ته مذڪوره ڪتاب ۾ شاهه صاحب بابت ڪهڙو
مواد ڏنل آهي؟
(ب) رچرڊ برٽن: شايد مير علي شير قانع کان پوءِ شاهه
صاحب بابت مختصر احوال، وري مشهور انگريز مصنف
رچرڊ برٽن ڏنو آهي. سندس ماخذ معيار سالڪان طريقت
آهي برٽن موجب:
”ڀٽائي صاحب 1680ع ۾ ڄائو، ۽ 1161هه ۾ وفات ڪيئاين (7).
(ت) فريئر صاحب: سنڌ جي ڪمشنر سر بارٽل فريئر جي نياڻي.
سنڌ بابت ڪو ڪتاب لکڻ گهريو ٿي، جنهن ۾ ڀٽائيءَ
بابت به نوٽ اچڻو هو. حڪم موجب سرڪاري ترجمان (؟)،
شاهه صاحب جي سوانح تي هڪ نوٽ تيار ڪيو، جيڪو پوءِ
قلمي صورت ۾، ڪمشنر لائبريري ڪراچيءَ ۾ محفوظ هو.
هي نوٽ پوءِ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري (جتان پوءِ وري
ڊاڪٽر دائود پوٽي، سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو)، ڊبليو.
سائودي سال 1970ع ۾ لنڊن مان ڪتابي شڪل ۾ شايع
ڪيو. ان موجب:
”شاهه صاحب 1102هه/1690ع ۾ چائو، ۽ 1165هه/1751ع ۾ فوت
ٿيو“ (8)
نامعلوم سرڪاري ڪارندي ۽ سائودي صاحب جي هن محنت کي
اسان جي اتهاس ۾ ٻيڻي اهيت حاصل آهي. هڪ ته شاهه
صاحب جي سوانح تي هي پهريون پيپر هو، جو ڪتابي شڪل
۾ نروار ٿيو هو، ۽ ٻيو ته ان ۾ سنڌ جي هن مثالي
برزگ جي حياتيءَ متعلق عيسوي ۽ هجري ڪئليندڙ ۾،
پهرين شعوري مطابقت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪيل ڏسجي ٿي.
(ج) ڊاڪٽر ٽرمپ: نامور جرمن محقق ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ
جڏهن رسالي جو پهريون ايڊيشن شايع ڪيو، تڏهن ان جي
انگريزي پيش لفظ ۾، شاهه صاحب جي سوانح جو ذڪر
ڪندي لکيو اٿس:
”هي اٽڪل روءِ 1680ع ۾ ڄائو، ۽ سن 1161هه ۾ هن دنيا مان
لاڏاڻو ڪيائين“ (9).
هن صاحب جو مدار رچرڊ برٽن تي هو، جنهن جو ذڪر مٿي اچي
چڪو آهي.
(ح) يوان ڏيارام گدو مل: شاهه صاحب جي ابتدائي سوانح نگارن ۾، ديوان
ڏيارام گدو مل جو آخري اسم اچي ٿو. ان بعد ڀٽائيءَ
تي مڪمل ڪتابن لکڻ جو زمانو شروع ٿيو. غالباَ
ديوان صاحب پهريون عالم آهي، جنهن هت اٿاريل مسئلي
ج افاديت سمجهي ۽ پنهجي تحرير ۾ ان تي بحث ڪيو،
لکي ٿو:
”ڊاڪٽر ٽرمپ (جنهن جو ذريعو برٽن آهي)، ۽ اڻ ڇپيل
تذڪري[1]،
جنهن جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي، ۾ شاهه صاحب جي ڄم ۽
وفات جا مختلف سال ڏسجن ٿا،. پهريئن موجب لطيف سال
1680ع ۾ ڄائو، ۽ سن 1161هه ۾ فوت ٿيو. پوئين موجب
هي بزرگ 1690ع ۾ ڄائو، ۽ وفات 1751ع/ 1165هه ۾
ڪيائين“ (10)
ديوان صاحب کي هنن ٻنهي راين سان اختلاف ڏسجي ٿو. سندس خيال آهي
ته :
”مسجد تي لڳل قطعو نه ته 1161هه، ۽ نه وري 1165هه
ڏيکاري ٿو، ان مان سن 1160هه نڪري ٿو. ڇو ته صحيح
معنيٰ ۾ تاريخي شعر جي سٽ هن ريت آهي:
”گرديد محو عشق وجو لطيف مير.“
”ان سان گڏ مون کي معلوم ٿيو ته، شاهه صاحب 63 سالن جي
ڄمار ۾ وفات ڪئي ۽ گڏوگڏ اڻ ڇپيل تذڪري (ڪشمنر
لائبريري) مان گمان نڪري ٿو ته ڀٽائي گهوٽ سن
1097هه ۾ ڄائو........انڪري چئبو ته شاهه صاحب
1097هه ۾ ڄائو. ۽ وفات سن 1160هه ۾ ڪيائين“(11)
ديوان صاحب جو تنقيدي اڀياس قابل تعريف آهي، ليڪن جنهن
تاريخي شعر ذريعي 1160هه ڪڍيو اٿس، اهو هن ريت
آهي.
گرديده محو عشق وجود لطيف مير.
۽ ان مان سال 1165هه نڪري ٿو، جيڪو ئي لطيف جي وفات جو
سال آهي. رهيو سوال اڻ ڇپيل ذريعي جو (ڪمشنر وارو)
اهو ته بلڪل چٽو آهي. جيئن ديوان صاحب ابتدا ۾ پاڻ
حوالو ڏنو آهي يا وري جيئن اسان مٿي نقل ڪيو آهي.
پوءِ خبر نه آهي ته شاهه صاحب جي هن شارح سن
1097هه ڪٿان آندو؟ ڏسجي ائين ٿو ته ديوان صاحب
1160هه موجب حساب ڪري 1097 هه وارو کورو هنيو
آهي،جيڪو اندازي کان وڌيڪ نه سمجهڻ گهرجي.
ابتدائي مڪمل سوانح نگارن جي راءِ:
ڏيارام گدو مل تي پهچي، ڀٽائي صاحب متعلق، مختصر ۽
سرسري خاڪن لکڻ جو دور پورو ٿيو. ان بعد حضرت شاهه
صاحب بابت مڪمل ڪتابن لکڻ جو زمانو اچي ٿو. هت
اسين صرف ٽن عالمن جو مطالعو پيش ڪنداسي، جن سڀ
کان اول لطيف جي سوانح تي مڪمل ڪتاب تيار ڪيا.
(الف) مرزا قليچ بيگ مرحوم: جهڙيءَ ريت مير علي شير
قانع، شاهه صاحب جي سوانح نگاريءَ جو بنياد رکيو،
ٺيڪ ان ريت مرزا صاحب پهريون ڪتابلکيل تيار ڪيو.
بعد ۾ ٻين محققن به هن موضوع تي جدا جدا ڪتاب تيار
ڪيا. ڏسجي ائين ٿو ته مرزا صاحب پهريون اهل قلم
آهي، جنهن هي ٻڌايو ته شاهه صاحب 14_ صفر 1165هه
تي وفات ڪئي، يعني ته مهينو ۽ سال هن عالم جي محنت
سبب پڌرا ٿيا، جن تي ڀٽائي يگهوٽ رحلت فرمائي.
مرزا صاحب، لطيف جي سوانح اول انگريزيءَ ۽ پوءِ
سنڌي زبان ۾ تيار ڪئي. ڀٽائيءَ جي وفات ۽ ڄم جي
سالن بابت، هو صاحب ٻنهي ڪتابن ۾ ڪافي الجهن ۾
ڏسجي ٿو. انگريزي ايڊيشن ۾ سندس راءِ آهي ته:
”شاهه ڀٽائي 1102هه/1688ع ۾ ڀئي پور ڳوٺ، تعلقي هالا ۾
ڄائو. پاڻ تاريخ 14 صفر 1165 هه برابر 1851ع تي
ٽيهٺ سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪيائين“ (16)
ساڳيو عالم، ساڳئي ڪتاب جي سنڌي ايديشن ۾ لکي ٿو:
”شاهه عبدلالطيف سال 1102هه/1689ع ۾ ڄائو... سندس وفات 1165هه
يعني 1752ع ۾ صفر مهيني جي چوڏهين تاريخ تي
ٿي“(13)
پڙهندڙ ٿورو غور ڪندا ته هڪ ئي مصنف جي راءِ ۾، شاهه جي
طبعي زندگيءَ جي زماني متعلق ڪيڏو نه چٽو فرق ڏسڻ
۾ ايندو!
(ب) مير عبدالحسين سانگي: مير صاحب هن موضوع تي پنهنجو
ڪتاب فارسي زبان ۾ تيار ڪيو. سائودي (ڪمشنر وارو
ڪتابڙو) کان پوءِ، هي پهريون صاحب آهي، جنهن شاهه
صاحب جي ڄم ۽ وفات وارن سالن جي، عيسوي ۽ هجري
ڪئلينڊر موجب مطابقت پيدا ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي
آهي. ڪتاب جي متن ۾ سانگي مرحوم، صرف هجري سال ڏيڻ
تي اڪتفا ڪئي آهي.
”سندن پيدائش ”ڀئي پور“ ۾، جيڪوکٽيياڻ ڳوٺ جي ويجهو
آهي، سن 1120هه ۾ ٿي ۽ وفات 1165هه (متن ۾ 1204هه
آهي، جيڪا ڪتابن جي غلطي ڏسجي ٿي) ۾ ٿي“ (14)
ساڳئي ڪتاب ۾ جيڪي ضميما ڏنل آهن، انهن ۾
ڏاڍي سهڻي نموني ۾، عيسوي ۽ هجري ڪئلينڊر کي پيوست
ڪيو ويو آهي.
1.
هي اشارو ڪمشنر لائبريري واري قلمي ڪتاب ڏي
آهي. ديوان صاحب ان ڪتاب جو ذڪر پنهنجي ڪتاب
جي صفحي 7 تي ڪيو آهي ڏسجي ٿو ته کيس
سائوديءَواري ڇاپي جي خبر نه هئي
|
