سنڌي ڪپهه جي هلندڙ ڪهاڻي

ادي امريڪي ڪپهه تو جڏهن سنڌ ۾ اوائلي پير پاتا ته آءٌ وڃي هن وقت جي سانگهڙ ضلعي ۽ اتر سنڌ ۾ رهيس سانگهڙ طرف مون مَکي ڍنڍ جا گهاٽا ٻيلا به ڏٺا. انهيءَ ڍنڍ مان پاڻيءَ جا وڏا واهڙ يعني ڦاٽ ٻيلن ۾ جت ڪٿ پکڙيل هئا جن ۾ واڳون رهندا هئا. اتي انگريزن جي دؤر ۾ بچو بادشاهه ۽ پيرو وزير نالي حُرن جو وڏو ڏهڪاءُ هوندو هو. انهن گهاٽن ٻيلن کي پوءِ انگريز سرڪار وڍائي زمينن کي آباديءَ هيٺ آندو. انهيءَ وقت منهنجي اها جنس پوکي ويندي هئي جنهن کي زردا گل هئا ۽ اها سياري جي پڇاڙيءَ وارين سردين جي سٽ جهلي نه سگهندي هئي. اهو حال ڏسي مون مان سڄاڻن اڇي گل واري جنس ڳولي ڪڍي، جنهن جو تاندورو ڪجهه وڏو، وڌيڪ اڇو ۽ کهرو هوندو هو. انهيءَ کي گرم ڪپڙي جي ڪارخانن وارا ڏاڍو پسند ڪندا هئا. انهيءَ ڪپهه جي ملاوت سان رڍن جي اُن مان وڌيڪ نرم، لسو ۽ سنهون اوني ڪپڙو اڄ به تيار ٿي رهيو آهي. افسوس اٿم جو هاڻي انهيءَ مَکيءَ جي ڍنڍ جو نالو نشان به نه رهيو آهي. وري جو پاڪستان سرڪار ڪاٽن ڪنٽرول ائڪٽ يعني ڪپهه جي ضابطي وارو قانون ڪڍيو. ان بعد ته هاڻي وڃي سنڌ جي صرف پنجن تعلقن ۾ رهي آهيان. اهي تعلقا آهن: نوشهروفيروز، مورو، ڪنڊيارو، ميرواهه ۽ فيض گنج.“ سنڌي ڪپهه جي ڳالهه ٻڌي مصري ڪپهه چئي ڏنو ته ”ادي! ٺٽي ضلعي ۾ به ته ڪينجهر ۽ سونهري ڍنڍون ٺٽي ۽ جهرڪن جي وچ ۾ ٽڪرين جي تري ۾ هيون جن کي هاڻي ملائي ڪلري ڍنڍ چئجي ٿو، جيڪا اڄڪلهه ڏاڍي وڻندڙ ۽ عمدي تفريح گاهه آهي. ڀيڻ، مون کي ٻڌاءِ ته سنڌ ۾ ٻيون به ڪي ڍنڍون تو ڏٺيون؟“

سنڌي ڪپهه پنهنجي ڪهاڻي جاري رکندي چيو ته ’ادي‘ توکي خبر آهي ته انهيءَ ڪينجهر ۽ سونهري ڍنڍ تي ڪنهن زماني ۾ سنڌ جو بادشاهه ڄام تماچي سمون ۽ سندس پَٽَ راڻي نوري ٻيڙيءَ ۾ چڙهي چانڊوڪي راتين ۾ سير ڪندا هئا. ٻيڙيءَ جي سڙهن جو ڪپڙو پڻ مون مان ئي ٺهيل هو. ها ادي، ٻي بوبڪن ڀرسان منڇر ڍنڍ جيڪا هن وقت به دنيا جي عظيم کنڊ ايشيا ۾ سڀ کان وڏي ڍنڍ آهي. ڪو وقت هو جو هيءَ ڍنڍ ويهه ميل ڊگهي ۽ ڏهه ميل ويڪري هئي. هن ڍنڍ تي هاڻي به سياري ۾ ٻين سڀني ڍنڍن کان وڌيڪ شڪار ٿئي ٿو، جنهن ۾ بدڪون، آڙيون جام ملن ٿيون. منڇر مان پٻڻ، بهه، لوڙهه ۽ مڇي به جام ٿي ملي. منڇر ڍنڍ جي طرف واريون زمينون به ڀليون آهن ۽ واهه جا فصل اُپائين ٿيون. هن ڍنڍ ۾ کيرٿر جبل جو برساتي پاڻي، الهندي ناري ۽ اڙل واهه رستي اچيو ڪٺو ٿئي، پوءِ سياري ۾ پاڻيءَ لهڻ وقت سندس ڪيترو ئي پاڻي اڙل واهه رستي موٽيو وڃيو سنڌو درياءَ ۾ پوي.

اتي مون (امريڪي ڪپهه) دانهن ڪئي ته ”تو ڪپهه جو سنڌ جي ڍنڍن سان ڪهڙو واسطو؟“ ان تي سنڌي ڪپهه وراڻيو ته ’ادي، انهيءَ منڇر ڍنڍ تي اڄ به هزارين ميربحر ٻيڙين جي گهرن ۾ گذارين ٿا، جن جو گذارو انهيءَ ڍنڍ مان حاصل ڪيل مڇين، پکين ۽ ٻين شين تي آهي. انهن ميربحرن جي ٻيڙين جا  سڙهه توڙي رسا منهنجي ئي ڪپهه مان ته ٺهيل آهن. ادي، اباڻي ديس جون وسريل يادگيريون ياد ڪري پيئي دل تڳايان. هاڻي توکي جڏهن اها ڳالهه نٿي وڻي ته باقي ڍنڍن جو بيان مختصر ٿي ڪريان:

ڪراچيءَ جي ڀرسان هاليجي ڍنڍ آهي. انهيءَ ڍنڍ ۽ ڪلري ڍنڍ جو پاڻي ڪراچيءَ وارن جي پيئڻ لاءِ ڪم اچي رهيو آهي. ٿر ۾ ڏيپلي  جي ڀرسان سارڻ ڍنڍ ۽ عمرڪوٽ ۾ سومري ڍنڍ آهي. هنن ڍنڍن مان ڪن ڍنڍن جي پاڻيءَ تي آبادي به ٿئي ٿي.

وري مصري ڪپهه پڇيو ته ”ڀيڻ، ٻڌائينم ته سهي ته اڳوڻي وقت جا ماڻهو ڪپڙا ڪيئن ڌوئيندا هئا؟“ جڏهن نه هو صابڻ موجود ۽ نه کار. ٻڌو اٿم ته سومرا سردار فقط نوان ڪپڙا هنڍائيندا هئا ۽ ميرا ٿيڻ تي سپاهين ۽ خدمتگارن کي ڏيئي ڇڏيندا هئا؟“ تنهن تي سنڌي ڪپهه چيو ته ”سومرا سردار اصل هندو مذهب جا پوئلڳ هئا ۽ انهن جون اهڙيون روايتون هيون. ميرا ڪپڙا ته پري ٿيا پر سندن راڻي ڪو ٻار ڄڻيندي هئي ته پوءِ ان راڻيءَ کي به پاڻ کان پري ڪري ڇڏيندا هئا. ساڍا ست سؤ ورهيه ٿيا جو سومرن جي مکيه سردار حضرت غوث بهاولحق ذڪريا ملتانيءَ جي نظر فيض اثر سان اسلام آندو، جنهن جو نالو محمّد طور رکيائون [1]. پوءِ محلاتن جي ايوانن اندر به ڌوٻي گهاٽ ٺهيا ۽ سردارن ڌوتل ڪپڙا به اوڍيا. جڏهن سومرن جي ڦٽي ته سندن اولاد ڌوٻيءَ جو ڌنڌو اختيار ڪيو ۽ ڪن وري واڍڪو ڌنڌو پسند ڪيو.“

مصري ڪپهه وري پڇيو ته ”ڀيڻ، ٻين بادشاهن جي اولاد حڪومتن جي پڄاڻي بعد ڪهڙا ڌنڌا اختيار ڪيا؟“ تنهن تي ديسي ڪپهه ڳالهه جي اپٽار ڪندي چيو ته ”جن بادشاهن حڪومت وقت جنهن به ڌنڌي طرف وڌيڪ چاهه رکيو، انهن جي اولاد پڻ زوال بعد اهي ڌنڌا اختيار ڪيا. جيئن ته مغلن کي عمارت سازي جو شوق هو ته انهن جي اولاد رازڪو ڌنڌو اختيار ڪيو ۽ ڪن وري لوهارڪو ڌنڌو ڪيو. سومرن بعد سمن مڇي مارڻ، ٻيڙي هلائڻ ۽ ڍنڍ جي پکين ۽ پٻڻين بيهن ۽ لوڙهن جي واپار جو ڌنڌو ڪيو. ڪلهوڙا جيڪي اوائلي دعا ڏيندڙ درويش فقير هئا، تن حڪومت وقت لالچ ۾ اچي سون ۽ رُپو گڏ ڪيو هو. انهن جي اولاد مان اڪثر سونارا ٿيا. ميرن وري پوک کيتي ۽ واپار طرف لاڙو ڪيو.“

اتي مصري ڪپهه ياد ڏياريو ته مون پڇيو هو ته ”اڳوڻي وقت جا ماڻهو ڪپڙا ڪيئن ڌوئندا هئا؟“ ان تي سنڌي ڪپهه وراڻي ڏني ته ’ادي‘ ڪلراٺي زمين ۾ هڪ ٻوٽو ٿيندو آهي، جنهن کي لاڻي چوندا آهن. انهيءَ جا پن گولائي تي ڊگها ٿيندا آهن. انهي لاڻيءَ کي باهه ڏيئي ساڙيندا ته انهن مان ڀترن وانگر ڳوڙها ٿي پوندا. انهن کي ڀڃي کار وانگر ميرن ڪپڙن کي پاڻي ۾ ٽهڪائي ڌوئندا هئا. هن وقت به ٻهراڙين جي غريبن وٽ اهو ئي دستور آهي. ان کان سواءِ منهنجي (سنڌي ڪپهه) جي وونئڻاٺين کي ساڙي ان جي رک يا ڇار به سوڍا کار وانگر ڪپڙن ڌوئڻ لاءِ ڪم آڻيندا هئا.“ اهي ڳالهيون ٻڌي، مون (امريڪي ڪپهه) پڇيو ته ”ڀيڻ“ اسان ڪپهه جي ٽِنهي خاندانن جو سڀاءُ ٻئي ٻئي نموني جو آهي؛ تنهنڪري اسان کي ڪنهن کي ڪٿي ۽ ڪنهن کي ڪٿي ۽ ڪنهن کي هڪ مهيني ۾ ۽ ڪنهن کي ٻئي مهيني ۾ پوکين ٿا سو ڇو؟ انهيءَ بابت به ته بيان ڪر.“ تنهن تي سنڌي ڪپهه ورندي ڏني ته ادي اچو ته اهڙي حقيقت ۽ ٻيا راز ڪڪڙن کان پڇون، جيڪي به اسان جي ڀرسان ڪارخاني ۾ ڍڳ ٿيا پيا آهن. پوءِ ته سنڌي ڪڪڙن توڙي مصري ڪڪڙن پنهنجي پاڙي واري امريڪي ڪپهه جي ڪڪڙي کي چيو ته ”ادا، تنهنجو سنڌ ۾ وڏو قبيلو آهي، تون ئي پنهنجي ۽ اسان جي پاران ڳالهه چور. اهو به ته ٻڌاءِ ته اسان جي جنس پوکڻ بعد ٻنيءَ ۾ چڱي طرح اُسري نٿي ۽ خال پيدا ڪري ٿي سو ڇو. انهيءَ بابت اسان جي پوکيندڙن کي ڪهڙيون هدايتون ڏيڻ گهرجن؟“ تنهن تي امريڪي ڪڪڙي هن ريت بيان جاري ڪيو:

امريڪي ڪڪڙي جي ڪهاڻي

ادا، مان پهريائين پنهنجو تعاف ڪرايان ٿو، اهو دل لائي ٻڌو: جڏهن ڪارخاني ۾ اسان ٽِنهي خاندانن جون ڦٽيون ٽاڻين ٿا، تڏهن اسان مان اٽڪل ٽيون حصو ڪپهه جو ۽ باقي ٻه حصا ڪڪڙا ملندا آهن. اسان ۾ به ڪي ڀريل هوندا آهن، ڪي ڪينئن کاڌل ۽ ڪي ٺلها. اڪثر ڦٽين جي پهرئين چونڊي وارا ڪڪڙ قد ۾ وڏا ۽ بت ۾ ڀَريل هوندا آهن، جن کي جيڪر پوکڻ لاءِ ڪم آڻجي ته فصل جي بِيهڪ ڀرتو رهي. اسان جي کل اهڙي ته سخت ٿيندي آهي، جو اسان جي جسم ۾ پاڻي مشڪل سان داخل ٿيندو آهي، يعني پاڻيءَ چهڻ جي خاصيت مڙيوئي گهٽ ٿيندي آهي؛ تنهنڪري اسان کي پوکڻ کان اڳ 9 کان 15 ڪلاڪ پاڻيءَ ۾ ضرور پسائجي ته جيئن اسان پنهنجي وزن جي اڌ جيترو پاڻي چوسي سگهون ۽ ڦٽڻ ۾ رنڊڪ نه پويسون.

اسان فقط پوکڻ جي ڪم ڪونه ٿا اچون پر اسان جا ڪمزور ۽ گاڏڙ ڪڪڙا چوپائي مال کي کارائين ته انهن ۾ طاقت ايندي. ڳئون کائين ته انهن جو کير گهاٽو ٿئي ۽ کير مان مکڻ گهڻو نڪري. اسان کي ڪارخاني ۾ ڪلن رستي پيڙي تيل ڪڍن. اسان جي تيل ۾ گاسيپال جو زهر موجود هوندو آهي، تنهن کي ڪيميائي طرح صاف ڪري بناسپتي گيهه ٺاهين، جو کاڌي پچائڻ ۾ هاڻي عام ڪم اچي رهيو آهي. اسان جو اڻ صاف ٿيل تيل وري صابڻ ٺاهڻ جي ڪم اچي. اسان جو کڙ چوپائي مال واسطي هڪ عمدو کاڌو آهي.

هاڻي انهيءَ ڳالهه کي اتي ڇڏي، اوهان کي ٻڌايان ته مون پنهنجي پيارين ۽ عزيز ڪپهن جي ڳالهه غور سان پئي ٻڌي. هڪڙيءَ ڀيڻ ته طعنو ڏنو ته مون ۾ ئي ته امريڪا کان گوگڙي جو گلابي ڪينئون آيو هو، جنهن پوپٽ بنجي آنا لاٿا ۽ انهن مان ٻيا ڪينئان ڦٽي وري پوپٽ ٿي نڪتا. هاڻي انهن، ونئڻن جي فصل ۾ گل ٻاٽي جي تباهي آڻي ڇڏي آهي. ادا، اهو سڀ سچ آهي. پر اسين ته انسان جي وس آهيون. پنهنجي وس ٿوروئي آهيون!

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ