ضمير متصل جو حرف جر سان الحاق:

        حرف جر سان ضمير متصل لڳائڻ جي صورت ۾ حرف جر جي لفظن جي ’اُ‘ ۽ ’اِ‘ پڇاڙي قائم رهندي آهي، مثلاً: مَنجهه، مَنجهِس، وَٽ، وٽم، ساڻُ ساڻنِ وغيره. مگر ’آ‘ جو اُچار مٽجي ’اَ‘ يا ’اِ‘ ٿي پوندو آهي، مثلاً: ڪنان، ڪَنِم، مٿانِ، مَٿَمِ، مَٿِسِ وغيره. البت شعر ۾ ’آ‘ جو آواز بعضي بحال رهندو آهي، جيئن: ڪنامِ، مٿامِ، منجهانمِ وٽانسِ وغيره.

        حرف جر سان ضمير متصل جو گردان:

          واحد                           جمع

                                        (ساڻُ)

متڪلم:       ساڻمِ                 ساڻون، ساڻِنهُون

                                        ساڻِنئُون

حاضر:        ساڻُءِ                       ساڻوُ

غائب:        ساڻُسُ                     ساڻُنِ، سيڻانِ (1)

                                        (ڪُنِ)

متڪلم:       ڪَنِمِ، ڪَڻِمِ، ڪنامِ  ڪَنُون، ڪَنهُون، ڪنئُون

                                         ڪَناهُون، ڪَنائُون

حاضر: ڪنِي، ڪڻِي، ڪَنِئِي          ڪَنَوَ، ڪَڻوَ، ڪَنانوَ،

غائب: ڪَنِسِ، ڪَڻِسِ،                 ڪَنِنِ، ڪَڻِنِ، ڪَنانِ،

                                                ڪيڻانِ

                                        (مٿي)

متڪلم:       مَٿَمِ، مَٿانمِ               مَٿُون، مَٿئُون، مَٿنِهُون

                                            مَٿِنئُون، مٿانهُون، مٿانئُون

حاضر: مَٿَيءِ، مٿاءِ، مٿانءِ                 مَٿَوَ، مٿانوَ، مٿانءِ

غائب:  مَٿَسِ، مَٿانُس،                    مَٿنِ، مَٿانِ، مٿاهُنِ،

        مٿاهنسِ، مٿانئسِ            

                                        (مَنجههِ)

متڪلم:       مَنجهمِ، مَنجهامِ             منجهُون، مَنجهَئُون

                                                مَنجهاهُون، مَنجهائُون

حاضر:          مَنجههِءِ مَنجهِي،              مَنجهِوَ، مَنجهانوَ،

                مَنجههِ ئي، مَنجهاءِ،           منجهانءِ

غائب:         مَنجهِس، منجهانسِ،  مَنجهِنِ، مَنجهانِ،

                منجهانئسِ                    منجهائنِ

                                        (وٽ)

متڪلم:       وَٽِمِ، وَٽامِ، وٽانمِ              وَٽُون، وٽَئُون، وَٽنِهُون،

                                                وَٽنِئُون، وَٽاهُون، وَٽائُون

                                                وَٽِوَ، وَٽانوَ، وٽانءَ

حاضر: وَٽءِ، وَٽِئِي، وَٽاءِ،                       وَٽِوَ، وَٽانوَ، وٽانءَ

                وَٽانءِ

غائب:  وَٽِسِ، وَٽانسِ                           وَٽِنِ، وٽانِ

        اهڙي طرح حرف جر جي ٻين ڪن لفظن، جهڙوڪ: ڏانهن ۽ کان وغيره سان به ضمير متصل جو الحاق ٿيندو آهي. ڪن حرف جر جي لفظن جي متصل صورت فقط غائب جي صيغي ۾ هوندي آهي، مثلاً: کي وغيره.

                        واحد                           غائب

غائب:          کيسِ                                  کينِ

        حرف جر سان ضمير متصل جو استعمال:

”جان جان ساڻءِ ساهه، تان پاڙج ڪومَ پنهونءَ سين.“
                                                (شاهه: معذوري)

”تان ڪي ساڻن اور، جان آهين اوطاقن ۾،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾ پاڻ مٿانئن گهور.“
                                                (شاهه: رامڪلي)

”هي سر سمانو گهوٽ مٿانوَ، گهوريان.“
                                               (شاهه: ڪيڏارو)

”تان سوعين جي غين جو مٿانئُس نقطو ڏور ڪرين.“
                                                  (شاهه: ڪلياڻ)

”جي ڪي ڪم سندام، جوٺا ڏٺا جيڏيين،
کِلن سڀ مٿانم، ساهيڙيون ۽ سرتيون.“
                                          (شاهه: ليلان چنيسر)

”سو سڀوئي حال مَنجهانئين معلوم ٿئي.“
                                                  (شاهه: ڪلياڻ)

”جي ڀانئين جوڳي ٿيان ته منجهي ٻري مر،
مَنجهِي بابو بکيا مَنجهِي گروءَ جو گهر.“
                                               (شاهه: رامڪلي)

”ڪنهن کي ڪين چونءِ، منجهِن، جو پريتڻو.“
                                             (شاهه: ڪوهياري)

”وٽن ويٺي آهيان، ڏسيو ڪين ڏسان.“
                                               (شاهه: رامڪلي)

”اردا سئمِ عمر کي ويجهو ٿي وٽانسِ.“
                                                   (شاهه: مارئي)

”ايڪ قصر در لک ڪوڙيين ڪڻسِ ڳڙکيون.“
                                                  (شاهه: ڪلياڻ)

”سٻاجهي ٻاجهه ڪئي، سڃاڻي سيڻانِ.“
                                                (شاهه: رامڪلي)

”سو ڪينءَ هينڙو جهليان، جهڄي جو ڪيڻانءِ.“
                                                 (شاهه: حسيني)

”مَٿَنِ ٽٻڪ ٽبڪڙا، چڪندڙا اچن.“
                                                  (شاهه: مارئي)

”مٿِمِ آهه ميار، هوتن حرف نه هڪڙو.“
                                              (شاهه: ڪوهياري)

”منهن نه لاهه مٿانمِ، آءٌ اوهان جي آهيان.“
                                            (سچل: ڪوهياري)

”هوت وٽــمِ جي هو، تا سک گذاريان ڏينهڙا.“
                                           (سڇل: ڪوهياري)

ضمير متصل جو ’سندو‘ لفظ سان عام الحاق ٿيندو آهي. ’سندو لفظ جو استعمال ٻن نمونن ۾ ٿيندو آهي: هڪڙو حرف اضافت جي معنيٰ ۾، جنهن جي معنيٰ هوندي آهي ’جو‘، مثلاً: ’سندم ڪلام‘ يعني ’منهنجو ڪلام‘، ’محبت سندو مچ‘ يعني ’محبت جو مچ‘ وغيره، ٻيو حرف جر جي معنيٰ ۾، جنهن جي معنيٰ هوندي آهي ’سنئون، سان يا گڏ، تائين ۽ جهڙو يا مثل‘ وغيره. مثلاً:

1.      هو سج سندو مون وٽ پهتو.

2.     مان رات سندو انتظار ڪندو رهيس.

3.     هن جي گلاب سندو چهرو هڪ گهڙيءَ ۾ زرد ٿي ويو.

پهرئين جملي ۾ ’سندو‘ لفظ جي معنيٰ آهي ’سنئون يا سان‘، ٻئي جملي ۾ ان جي معنيٰ آهي ’تائين يا ڀر‘ ۽ ٽئين جملي ۾ ان جي معنيٰ آهي ’جهڙو يا مثل‘ انهن ٽنهي جملن ۾ ’سندو‘ حرف جر آهي.

  ’سندو‘ مضاف يا اسم سان عدد ۽ جنس ۾ متفق رهندو آهي، مثلاً:

          واحد                           جمع

مذڪر: (ساوڻ) سندو (ڏينهُن) (سانوڻ) سندا ڏينهَن)

مؤنث: (ساوڻ) سندي (رات)  (ساوڻ) سنديون (راتيون)

        شعر ۾ ’سندو‘ لفظ اڪثر زور خاطر استعمال ٿيندو آهي،

        ’سندو‘ لفظ سان ضمير متصل جو گردان:

                        واحد                           جمع

مذڪر:        سَندُمِ، سَندومِ،                سَندَئون، سَندَنِهُون،

                سَدامِ، سَندامِ،                 سَندَنِئُون، سَنديُنِهُون،

                سَنديُمِ، سَنديَم،               سَنديُنِئُون، سَنديَنِهُون،

                سَنديامِ، سَندُيِهُون،            سَنديُنِئُون، سَندُنِم،

                سَندُنوُن، سَندِيهُون،            سَندَنِم، سَنديُنَمِ،

                سَندِيُئون                       سَنديَنِمِ

حاضر:         سَندُءِ، سُندوءِ،                 سندُئِي، سندَئي،

                سَندَم، سَنداءِ،                سندَيُنِي، سَندَيَنِي

                سَنديُيءِ، سَنديَيءِ،           سَندُنوَ، سَندَنوَ،

                سَندِياءِ، سَندُوَ،                سَندُنوَ، سَندَنوَ،

                سَندياءِ، سَندُوَ،                سَندَيُنو، سَندِيَنوَ

                سَندَوَ، سندَيُوَ،

                سَنديَوَ، سَنداوَ،

                سَندياوَ

غائب:         سَندُسِ، سَندوسِ،                سَندُنسِ، سَندَنسِ،

                سَندَسِ، سَنداسِ،                سَنديُنِسِ، َنديَنِسِ،

                سَنديُسِ، سُنديَسِ،              سَندُنِنِ، سَندَنِنِ،

                سَندياسِ، سَندُنِ،                سَندُينِنِ، سَندُيَننِ

                سَندونِ، سَندَنِ،

                سَندانِ، سَندَن،

                سَندانِ، سنديُن،

                سَندَينِ، سَندِيانِ

        ’سندو‘ حرف سان ضمير متصل جو استعمال:

”ٻيڙيءَ جيئن ٻڌي ويو سوڍو ساهه سندومِ.“
                                   (شاهه: مومل راڻو)

”سڻي ٻول سندانءِ، جم سمهين سسئي.“
                                        (شاهه: سسئي)

”پُرڻ پنهونءَ پٺ ۾ اِيءَ سعادت سنديامِ.“
                                       (شاهه: معذوري)

”ولاڙيو وڻين چڙهي، پسيو سگهه سندياسِ.“
                                       (شاهه: معذوري)

”ڏونگر ڏک سنداءِ، پرينءَ گڏجان ته چوان.“
                                    (شاهه: ڪوهياري)

”جنت سنديَنِ جُوءِ، فائق هليا فردوس ڏي.“
                                       (شاهه: ڪيڏارو)

”راڄ پرتو رب کي سومرا سندوءِ.“
                                            (شاهه: مارئي)

”وڏي سگهه سندياءِ، پاڻ وهيڻو آهيين.“
                                               (شاهه: ڏهر)

”اٿم سار ســندَنِ، پر اڄ پنهوار پري ٿيا.“
                                          (سچل: کنڀات)

”سندَمِ ڪِني ذات، پر ڄارو ڄام ڪلهي کنيو.“
                                        (سچل: ڪلياڻ)

”سوڍا سندُءِ ساءِ، آءٌ ويٺي ڪانگ اڏائيان.“
                                             (سچل: راڻو)

3. ضمير اشارو:

        اهو ضمير جو ڪنهن اسم ڏانهن اشارو ڪري يا ان جو حوالو ڏئي، تنهن کي ضمير اشارو چئبو آهي. مثلاً: هيءُ، هوءَ، اِهي ۽ اُهي وغيره. ضمير غائب به ضمير اشاري جو ڪم ڏيندو آهي.

        ضمير اشاري جا ٻه قسم آهن:

1.      ضمير اشارو قريب يا ويجهو

2.     ضمير اشارو بعيد يا ڏور

ضمير جو جيڪڏهن ڪنهن ويجهي اسم ڏانهن اشارو هوندو ته ان کي ضمير اشارو قريب يا ويجهو چئبو آهي. مثلاً: هيءُ، هيءَ، هي وغيره، ۽ جيڪڏهن ان جو ڪنهن ڏوراهين اسم ڏانهن اشارو هوندو ته ان کي ضمير اشارو بعيد يا ڏور چئبو. مثلاً: هو، هوءَ ۽ اُهي وغيره.

ضمير اشاري جو گردان ساڳيو ضمير غائب متصل وارو ٿيندو.

4. ضمير موصول:

        اهو ضمير جو ڪنهن اسم جو حوالو ڏئي ۽ جملي ۾ اتصال يا ڳانڍاپي جو ڪم ڪري، تنهن کي ضمير موصول چئبو آهي. موصول جي معنيٰ آهي. ڳنڍيل يا مليل، مثلاً.

1.      ’انسان لاءِ ڪافي آهي جو ڪجهه کيس جائز طريقي سان حاصل ٿئي.‘

2.     ’ورلي ڪو همدرد رهيو آهي جنهن سان ويهي دک درد ونڊجي.‘

3.     ’مٽ مائٽ ڇني نه ڇڏجن جهڙا به هجن.‘

مٿين جملن ۾ ’جو ڪجهه‘، ’جنهن‘ ۽ ’جهڙا‘ ضمير موصول جا مثال آهن. اهي لفظ جن کي ضمير موصول ڪوٺجي ٿو، تن جو عدد ۽ جنس مطابق گردان هيٺ ڏجي ٿو:

فاعلي حالت

                  واحد                           جمع

مذڪر:         جو، جو جو،             جي، جي جي،

                جو ڪجهه، جو ڪو،   جي ڪي، جي ئِي،

                جوئِي، جيڪو،         جيڪي، جيڪي ڪي،

                جيڪو ڪو، جيِڪي،  جيها، جهڙا،

                جيهو، جهڙو،

                جيڏو، جيترو

عام صورت

                واحد                                   جمع

مذڪر:        جَنهن، جَنهن، جَنهن،          جَن، جَن جَن، جِن،

                جِنهِن، جِنهن، جِنهن،          جِن جِن، جَنهِيَن،

                جَنهِين، جِنهِين،               جِنهِين، جِنِهِنِ،

                جَنهن، ڪَنهن،                 جَنِنِ، جِنِنِ،

                جِنهن ڪِنهن،                 جَنِي، جِنِي،

                جَنهن ئِي، جيهي،              جِنِين، جِنِين،

                جَنهن ئِي، جيهي،             جِنِين، جِنِين،

                جهڙي، جيڏي،                جَن ڪَن، جِن ڪِن،

                جيتري                         جن ئي، جيهن،

                                               جهڙن، جيڏن، جيترن

حالت فاعلي

                واحد                               جمع

مؤنث:

                جا، جاجا،                جي، جي جي، جي ڪي،

                جا ڪا، جائِي،          جي ئِي، جيڪي،

                جيڪا، جيڪا، ڪا،    جيڪي ڪي، جيهُون،

                جيهِي، جُهڙي،         جيهُيون، جهڙيون،

                جيڏِي، جيترِي،        جيڏيون، جيتريون

عام صورت

                واحد                           جمع

مؤنث:

                جَنهن، جَنهن، جَنهن،  جَن، جَن، جِن، جِن

                جِنهن، جِنهن، جِنهن،  جِن جِن، جَنِهين،

                جَنهين، جِنهِين،        جِنهِين، جِنِهن،

                جَنهن ڪَنهن،         جَنِن، جِنِنِ، جَنِي،

                جِنهن ڪِنهن،         جِنِي، جَنِين، جِنيِن،

                جِنهن ئي، جيهيءَ،    جَن ڪَن، جِن ڪِن،

                جهڙيءَ، جيڏِيءَ،       جن ئي، جيهيُن،

                جيترِيءَ                 جهڙيُن، جيڏيُن، جيتريُن

5. ضمير جواب موصول:

        اهو ضمير جو ضمير موصول جي حوالي جو جواب ڏئي يا، جو ضمير موصول جي جواب ۾ استعمال ٿئي، تنهن کي ضمير جواب موصول چئبو آهي.

مثلاً:

1.      ’انسان جيڪي پوکيندو سوئي لڻندو.‘

2.     ’جنهن کي ڌن دولت آهي، تنهن تي لازمي آهي ته مسڪينن ۽ محتاجن جي مدد ڪري.‘

3.     ’جيترو ڪمائجي، تيترو خرچ نه ڪجي.‘

مٿين جملن ۾ ’سوئي‘ ۽ ’تنهن‘ ۽ ’تيترو‘ ضمير جواب موصول جا مثال آهن.

        ضمير جواب موصول جو گردان:

حالت فاعلي

                واحد                           جمع

مذڪر:

                سو، سو سو،            سي، سي سي،

                سوڪو، سوئِي،      سي ڪي، سي ئِي،

                تيهو، اهڙو،             تيها، اهڙا،

                ايڏو، تيڏو،             ايڏا، تيڏا،

                اوترو، ايترو، تيترو     اوترا، ايترا، تيترا

عام صورت

                واحد                                   جمع

مذڪر:

                تَنهن، تَنهن تَنهن،             تَن، تَن، تَن، تِن،

                تِنهن، تِنهن تِنهن،            تِن تِن، تَنِهِين،

                تَنِهِين، تِنهِين،                تِنِهِين، تَنِي، تِنِي،

                تَنهن، ڪَنهن،                 تَنِين، تِنِين،

                تِنهن ڪِهن،                   تِنِنِ، تِنِهِنِ،

                تَنهن ئِي، تيهي،              تَن ڪَن، تِن ڪِن،

                اهڙي، تهڙي،                  تن ئي، تيهن،

                اوڏي، ايڏي،                    اهڙن، تهڙن،

                تيڏي، اوتري،                  اوڏن، ايڏن،

                ايتري، تيتري،                  تيڏن، اوترن،

                                                 ايترن، تيترن

حالت فاعلي

                واحد                           جمع

مؤنث:

                سا، سا، سا،             سي، سي سي،

                سا ڪا، سائِي،         سي ڪي، سي ئي،

                تيهِي، اهڙي،          تيهُيون، اهڙيون.

                تهڙِي، اوڏِي            تهڙيون، اوڏيون،

                ايڏِي، تيڏِي،           ايڏيون، تيڏيون،

                اوترِي، ايترِي           اوتريون، ايتريون،

                تيترِي                   تيتريون

عام صورت

                واحد                           جمع

مؤنث:

        تَنهن، تَنهن تَنهن،      تَن، تَن، تَن، تِن،

        تِنهن، تِنهن تِنهن،     تِن تِن، تَنِهِين،

        تَنِهِين، تِنهِين،        تِنِهِين، تَنِي، تِنِي،

        تَنهن، ڪَنهن،         تَنِين، تِنِين، تِنِنِ،

        تِنهن ڪِنهن،          تِنِهِن، تَن ڪَن

        تَنهن ئي، تيهيءَ،      تِن ڪِن، تِن ئِي،

        تَنهن ئي، تيهيءَ،      تِن ڪِن، تِن ئِي،

        اهڙيءَ، تَهڙيءَ،         تِهيُن، اهڙيُن،

        اوڏيءَ، ايڏيءَ،          تهڙيُن، اوڏيُن،

        تيڏيءَ، اوتريءَ،        ايڏيُن، تيڏيُن،

        ايترِيءَ، تيترِيءَ،       اوتريُن، ايتريُن، تيتريُن

        ضمير موصول ۽ جواب موصول جي ترتيب:

        1. ضمير موصول ۽ جواب موصول جو استعمال عام طرح هڪ ئي جملي ۾ ٿيندو آهي، جيئن مٿي ڏنل مثالي جملن مان ظاهر آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن ٻنهي ضميرن مان ڪنهن هڪ کي ڳجهو به رکيو ويندو آهي، يا فقط هڪ ئي ضمير استعمال ٿيندو آهي، جيتوڻيڪ معنيٰ ٻنهي ضميرن واري نڪرندي آهي.

مثلاً:

1.      جنهن به وقت وڃايو، پڇتائيندو.

2.     انسان جي تقدير ۾ جو ڪجهه هوندو، اوس ٿيندو.

3.     انسان جي دل ۾ خيال پيدا ٿيندا آهن، سي چڱا به هوندا آهن ته بڇڙا به.

4.     توکي چڱي نصيحت ڪري، تنهن کي تون خيرخواهه سمجهه.

پهرين ٻن جملن ۾ ضمير جواب موصول ’سو‘ ۽ ’اُهو‘ غائب آهن، اهڙي طرح پوين ٻن جملن ۾ ضمير موصول ’جيڪي‘ ۽ ’جيڪو‘ ڪم نه آندا ويا آهن. بهرحال معنى ۾ ڪو فرق ڪونه پيو آهي. چئني جملن جي مڪمل صورت هيٺ ڏجي ٿي:

1.      جنهن به وقت وڃايو، سو پڇتائيندو.

2.     انسان جي تقدير ۾ جو ڪجهه هوندو، اهو اوس ٿيندو.

3.     انسان جي دل ۾ جيڪي خيال پيدا ٿيندا آهن، سي چڱا به هوندا، ته بڇڙا به.

4.     توکي جيڪو چڱي نصيحت ڪري تنهن کي تون خيرخواهه سمجهه.

2. عام طرح جملي ۾ ضمير جواب موصول ضمير موصول کانپوءِ ايندو آهي، پر ڪڏهن اول به استعمال ٿيندو آهي، اهو انهيءَ حالت ۾ جڏهن ان جي اهميت ظاهر ڪرڻي هوندي آهي، مثلاً:

  1. هي انعام تنهن کي ملندو، جيڪو لائق هوندو.

  2. انسان کي سوئي ملندو، جيڪو سندس نصيب ۾ هوندو.

مٿين ٻنهي جملن ۾ اول ايندڙ ضمير، ضمير جواب موصول آهي.

3. ضمير موصول ۽ جواب موصول جا لفظ هڪ ٻئي سان گڏ به استعمال ٿيندا آهن. مثلاً: جيڪي سو، جنهن تنهن ۽ جهڙو تهڙو وغيره. ضمير جون اهڙيون ترڪيبون ضمير مبهم يا ڪنايه جي معنيٰ ڏينديون آهن. مثال طور ڪي جملا هيٺ ڏجن ٿا:

1. لالچ ۾ هو جيڪي سو وڃائي ويٺو.

2. جنهن تنهن سان دل جو راز نه سلجي.

3. جهڙو تهڙو به پنهنجو گهر چڱو آهي.

4. ضمير غائب به ڪڏهن ضمير جواب موصول جو ڪم ڏيندو آهي،

مثلاً:

  1. جنهن سان دوستي رکجي، اُنهيءَ سان نڀاهجي.

  2. جيڪو وعدو ڪجي، اُهو پاڙجي.

  مٿين جملن ۾ ’اُنهيءَ‘ ۽ ’اُهو‘ ضمير غائب جا لفظ آهن، جي هت ضمير موصول جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيل آهن.

5.     ضمير موصول يا جواب موصول جي جاءِ تي بعضي ظرف به استعمال ٿي سگهي ٿو.

1.      جيڪو مون کي سڪ سان سڏيندو اوڏنهن ويندس.

2.     جت منهنجي قلب کي سڪون ملندو اُهو منهنجو آستان آهي.

پهرئين جملي ۾ ’جيڪو‘ ضمير موصول آهي، جنهن جي جواب ۾ ’اوڏنهن‘ لفظ آيو آهي، جو ظرف آهي، ۽ ٻئي جملي ۾ ضمير جواب موصول ’اوڏنهن‘ لفظ آيو آهي، جو ظرف آهي، ۽ ٻئي جملي ۾ ضمير جواب موصول ’اُهو‘، ’جِتِ‘ لفظ جي جواب ۾ استعمال ٿيو آهي، جو پڻ ظرف آهي.

        6. ضمير موصول توڙي جواب موصول جڏهن ڪنهن اسم جي اڳيان ايندو آهي ته صفت جو ڪم ڏيندو آهي، جنهن جو بيان صفت جي باب ۾ ڪيو ويو آهي.

        ضمير موصول ۽ جواب موصول جو استعمال:

”جَنِين ساڻس وير، ٿئي تَنين جو واهرو.“
                                               (شاهه: ڪليان)

”جيڏوئي نالوءِ، ٻاجهه به اوڏيائي مڱان.“
                                                (شاهه: ڪلياڻ)

”سمنڊ جي سيوين، تَنين ماڻڪ ميڙيا،
چلر جي چوئين، تن سانکوٽا ۽ سُتيون.“
                                             (شاهه: سريراڳ)

”جن کي سڪ ساهڙ جي، سي گهيڙ پڇن نه گهاٽ،
جن کي عشق جي اُساٽ، سي واهڙ ڀانئن وکڙي.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”جنهن کي ساڻ پرينءَ جا سور،
تنهن کي ندي ناهه نگاهه ۾.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”ندي تن نَيڙ ٿئي، جي ترهي ريءَ تَرن.“
                                              (شاهه: سهڻي)

”ترهو تني بار، عشق جني آڪرو.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”دائم جا درياء ۾ سا مڇي ڪِني ڪوهه.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”جو اکنئون اوڏو آهه، سو پرين پراهو مَ چئو.“
                                                (شاهه: سسئي)

”لڳي جن لوري، ڏونگر سي ڏورينديون.“
                                                (شاهه: سسئي)

”مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿين نه مات،
”هوندا سي حيات، جيڻا اڳي جي جيا.“
                                              (شاهه: معذوري)

”جي هٿان هوت مرن، هوت تُنهِيِن جي هنج ۾.“
                                             (شاهه: معذوري)

”حب جنهن کي هوت جي، وندر تنهن کي وس.“
                                                (شاهه: ديسي)

”جا مرضن مروٽي، سا سرتيون ڪيئن سگهي ٿئي!“

                                            (شاهه: ڪوهياري)

”جيهِي جي تيهِي ته به ٻانهي ٻاروچن جي.“
                                           (شاهه: ڪوهياري)

”جي هٿ نه هوت سي پسن، ڪنهن پر ڪيچ پسنديون!“
                                                          (شاهه: حسيني)

”جيڪا ڪندي سڱ، مون جئن ٻاروچن سين.“
انگن چاڙهيو انگ، رئندي سا رت ڦڙا.“
                                               (شاهه: حسيني)

”کلي جو کنيوءِ، سو متان ور وسارئين.“
                                              (شاهه: حسيني)

”سو ڪو ڏيارينم ڏانُ، جو طمع کي ترڪ ڪري.“
                                               (شاهه: سورٺ)

”سا سڪ سلان ڪيئن، جنهن اندر آهيرا ڪيا.“
                                                  (شاهه: بروو)

”سي چلولا چئجن، جي در در لائين دوستي.“
                                                (شاهه: بروو)

”سهکو هوندو سو، جنهن جو عشق الله سان.“
                                                (شاهه: بروو)

”سوڍي ستي لوڪ، ڪاجا مون سين ڳالهه ڪئي،
سا جي پڌر پوءِ، ته سرتيون سمهي ڪانه ڪا.“
                                           (شاهه: مومل راڻو)

”جن نه ماري ميس، ناٿ نه نمي تن کي.“
                                             (شاهه: رامڪلي)

”جن من ۾ محب مڙهيو، سي گر کي گڏيا ڪاپڙي.“
                                            (شاهه: رامڪلي)

”گندي ۽ گراهه جن سنياسين سانڍيو،
انهن کان الله، اڃا اڳاهون ٿيو.“
                                             (شاهه: رامڪلي)

”تنهين حال ڪِهو، نڌر جنهين نجهرا.“
                                            (شاهه: رامڪلي)

”سي تو ويهي وڃائيا، جي ڪتڻ سندا ڏينهن.“
                                          (شاهه: ڪاپائتي)

”ڏات نه آهي ذات تي، جو وهي سو لهي.“
                                                (شاهه: پرڀاتي)

”وقت وڃي جو، سو قضا ٿئي ڪينڪي.“
                                                   (شاهه: آسا)

”اکيون سي ئي ٿئي ڌار، جن سان پسڻ پرينءَ جو.“
                                                  (شاهه: آسا)

”جن وڃايو وجود کي، سي فاني ٿيا في الحال.“
                                                  (شاهه: آسا)

”کر کاريندو سي، ماٺو جن پريتڻو،
جوش جلايا جي، ماري تن مات ڪيو.“
                                                  (شاهه: آسا)

”سو ڪانگ مَ، قاصد ڪر، جو سدا ڊونڍي ڍونڍ کي.“
                                                 (شاهه: پورب)

”جهڙا اچن ڏينهڙا، تهڙا ويٺي گهار.“
                                                 (شاهه: مارئي)

”هُوءِ جي حق ڀڃن، سي ڪيئن سَتيون سومرا.“
                                                (شاهه: مارئي)

”هي اُهائي جوءِ، جنهن مڻئي تي ور مٽيو.“
                                       (شاهه: ليلان چنيسر)

”تنهن کي گندري چوڻ گناهه،
جنهن جي جهوليءَ چنڊ جُهلي پيو.“
                                               (شاهه: ڪاموڏ)

”قول اهو پاڙيج، هو جو ڪيڙءِ هوت سان.“
                                          (شاهه: ڪوهياري)

*

”اهي ڀي انسان ها، جي ننگن تي نثار ٿيا.“
                                                  (سچل: راڻو)

”جن کي اديون اوچتي، ڪاٽيو ڪاريهر،
تن جي خاص خبر، جاچيو جوڳيڙن کان.“
                                            (سچل: ڪاريهر)

”ڏر اُنهيءَ جي ڏر، جنهين ڏر نه ڏيهه ۾.“
                                             (سچل: ڪاريهر)

”رڻ ۾ سي رهيون، جن پنڌ نه ڪيو پهاڙ جو.“
                                               (سچل: پهاڙي)

”لوچي سي لهن، جن سچو ٻڌو سندرو.“
                                               (سچل: پهاڙي)

”کڻي ساڻ کٿِي، جا آندم ملڪ ملير کان،
مٿي مارئيءَ تان اُها، لحظو ڪين لٿي.“
                                               (سچل: کنڀات)

”سڻيجو سوئي، جيڪِي چوي ڪانگڙو.“
                                           (سچل: مالڪوس)

”جَيڪِي ڏسين ڏيهه ۾، سو اٿي منجهه انسان.“
”نسورا نيشان، سچل سڀ سرير ۾.“
                                               (سچل: متفرقه)

*

”فضا جا ڪريم جي، ڪنهن تان ڪين ٽري.“(1)
                                            (شاهه: ڪوهياري)

”سوئي ساڻيهه منهنجو، ساجن جت سندوم.“(2)
                                              (سچل: حسيني)

”جت ماڻهن ميڙاڪو ٿئي، سا جوٺي جوڳين جاءِ.“(3)
                                                (سچل: جوڳ)

6. ضمير استفهام:

        اهو ضمير لفظ، جو سوال پڇڻ يا ڪابه معلومات حاصل يا دريافت ڪرڻ لاءِ استعمال ڪجي، تنهن کي ضمير استفهام چئبو آهي. ’استفهام‘ لفظ جي معنى آهي ’پڇا‘ يا ’جاچ‘.

        اهي لفظ جي ضمير استفهام ٿي ڪم اچن ٿا، سي آهن: ڪير، ڪنهن، ڪهڙو، ڇا، ڪجهه، ڪڄاڙو، ڪوهه يا ڪُهه ۽ ڪيهو. جن مان پهريان پنج: ڪير، ڪنهن، ڪهڙو، ڇا ۽ ڪجهه عام محاوري جا لفظ آهن، باقي ٻيا پراڻي سنڌيءَ جا لفظ آهن، جن جي معنى آهي ’ڇا‘ ۽ ’ڪهڙو‘. انهن جو ڪجهه استعمال سنڌ جي ڏاکڻي حصي ۾ ٿيندو آهي.

        ’ڪير‘ يا ’ڪنهن‘ ضمير جو استعمال ماڻهن يا ٻين جاندار جنسن سان ٿيندو آهي، ’ڪهڙو‘ لفظ ٻنهي جاندار توڙي بي جان شين سان لڳندو آهي ۽ ضمير استفهام جي باقي لفظن جو اطلاق بي جان شين تي ٿيندو آهي.

        ’ڪنهن‘، ’ڪير‘ لفظ جي عام صورت آهي، ’ڪڄاڙو‘، ’ڪوهه‘ يا ’ڪُهه‘ يا ’ڇا‘ جي معنيٰ ۾ ڪم ايندا آهن. ’ڇا‘ ۽ ’ڪجهه‘ ضمير جا لفظ عدد توڙي جنس ۾ اڻمٽ رهندا آهن. ضمير استفهام جي باقي لفظن: ’ڪير‘، ’ڪهڙو‘ ۽ ’ڪيهو‘ جو گردان هيٺ ڏجي ٿو:

                حالت فاعلي                   عام صورت

واحد                            جمع            واحد            جمع

                                        (ڪير)

مذڪر:

ڪيرُ                           ڪيرِ           ڪَنهن،        ڪَن، ڪِن

                                                ڪِنهن        ڪَنِنِ، ڪِنِنِ

مؤنث:

ڪيرَ                           ڪيرِ           ڪَنهن،        ڪِنَنِ، ڪِنَهن،

                                                ڪِنهن          ڪِنِهِن

                                (ڪهڙو)

مذڪر:

ڪَهڙو،         ڪَهڙا،         ڪَهڙي،        ڪَهڙَن

ڪِهڙو         ڪِهڙا،         ڪِهڙي،        ڪِهڙِن،

ڪيهڙو،      ڪيهڙا،         ڪيهڙي،      ڪيهڙَن.

ڪيڙهو،      ڪيڙها،         ڪيڙهي،       ڪيڙهَن

مؤنث:

ڪَهڙي،                ڪَهڙيون،              ڪَهڙِيءَ،       ڪَهڙيُن،

ڪِهڙي،                ڪِهڙيون،              ڪِهڙيءَ،       ڪِهڙِيُن،

ڪيهڙِي،              ڪيهڙيون،             ڪيهڙيءَ،     ڪيهڙيُن،

ڪيڙِهي،               ڪيهڙيون،             ڪيڙِهيءَ،      ڪيڙهيُن

                        (ڪيهو)

مذڪر:

ڪيهو،         ڪيها،         ڪيهي،        ڪَيهن،

ڪِهو،          ڪِها،          ڪِهي،         ڪِهن،

مؤنث:

ڪيهِي،        ڪيهُون،               ڪيهِيءَ،               ڪيهِن،

ڪِهِي،          ڪيهيُون،              ڪِهِيءَ،              ڪيهُين

                ڪِهُون                                         ڪِهِن

        ضمير استفهام ’اقراري‘ به ٿيندو آهي ته ’انڪاري‘ به. اهو ضمير استفهام جنهن جي جواب ۾ اقرار جو مفهوم نڪري، تنهن کي ضمير استفهام اقراري چئبو آهي ۽ جنهن جي جواب ۾ انڪار جي معنيٰ نڪري، تنهن کي ضمير استفهام انڪاري چئبو آهي، مثلاً:

1.      ڇا، توکي هن ڳالهه جو علم ڪونهي؟ (يعني آهي).

2.     ڇا، انهيءَ ڏوهه جو مان ڏوهاري آهيان؟ (يعني نه)

پهرئين جملي ۾ ’ڇا‘ ضمير استفهام اقراري ۽ ٻئي ۾ ضمير استفهام انڪاري آهي.

  ضمير استفهام به جڏهن ڪنهن اسم جي اڳيان ايندو آهي ته صفت جو ڪم ڏيندو آهي، مثلاً: ڪير شخص، ڪنهن ماڻهوءَ ۽ ڪهڙي شيءِ وغيره.

  ضمير استفهام جو استعمال:

”جي رهڻيءَ رهيو نه سپرين ته ڪهڻيءَ ڪبو ڪوهه؟“
                                     (شاهه: يمن ڪلياڻ)

”ساجن سندي سونهن جي آءٌ ڳالهه ڪريان ڪيهِي؟“
                                          (شاهه: کنڀات)

”پرين ڏيساندر پاند، ڳجهه ڳڙهيان ڪن سين؟“
                                         (شاهه: کنڀات)

”ڪاري رات ڪُنن ۾ ڪهڙو اٿئي ڪم؟“
                                           (شاهه: سهڻي)

”پاڻيءَ مٿي پير، قضا ريءَ ڪير ڌريءَ؟“
                                          (شاهه: سهڻي)

”منهنجو ڪڄاڙو ڀينر هن ڀنڀور ۾.“
                                          (شاهه: حسيني)

”ڪُهه ڄاڻان ڪوهه ٿيو، ڪيڏانهن ٿي وڃان؟“
                                          (شاهه: حسيني)

”ڀر ڀنجوءَ ويهي، ڪهڙِي ڪندين ڳالهڙي؟“
                                            (شاهه: بروو)

”مٿان مَنَهن منهنجي ڪنهن اُڏايو ڪانءُ؟“
                                          (شاهه: پورب)

”ڪلي ويل ڪِهو، جو سامهون ٿئي سَپَن کي؟“
                                          (شاهه: ڪرايل)

”سگهي ڪير پڙهي، هو جو نامو نيهه جو؟“
                                          (سچل: ڀيروي)

”ڪريان ڪوهه ڀنڀور ۾، ور بنا ويهي؟“
                                     (سچل: ڪوهياري)

”ڇا منجهارون ڇا ٿي آيس، اُهو اٿم ارمان.“
                                       (سچل: ڪاريهر)

”عاشق کي آر، ڪهڙو آهه قريب کان؟“
                                      (سچل: ڪاريهر)

”جي تون مهربان، ته ڪهڙي ڪاڻ ڪڙم جي؟“
                                         (سچل: ڪلياڻ)

”سمي سيباڻي نه ته ڪينجهر ڪني ڪير کڻي؟“
                                          (سچل: ڪلياڻ)

”ڪير سهندم سومرا، مارن ريءَ ماڻا؟“
                                         (سچل: کنڀات)

”ٿيا پنهوار پري، ڏيان ڏوراپا ڪنهن کي؟“
                                        (سچل: کنڀات)

”ريگستاني راڄ جي، آءٌ ڳالهه ڪريان ڪيهَي؟“
                                       (سچل: کنڀات)

”ڪيهي ڪام ڪانگڙو، ٿو ويڙهي منجهه وتي؟“
                                     (سچل: مالڪوس)

7. ضمير مبهم يا ڪنايه:

        اهو ضمير جو اسم جو تعين نه ڪري، يا ان کي پوشيده يا ڳجهو رکي، تنهن کي ضمير مبهم يا ڪنايه چئبو آهي. ’مبهم‘ يا ’ڪنايه‘ جي معنيٰ آهي ’لڪل‘ يا ’ڳجهي ڳالهه‘.

مثال:

        ’ڪو ته ماڻهو هوندو جنهن ڪنهن جي چوڻ تي هي ڪجهه ڪيو آهي.‘

        مٿين مثالن ۾ ’ڪو‘، ’ڪنهن‘ ۽ ’ڪجهه‘ ضمير مبهم يا ڪنايه جا مثال آهن.

        ضمير استفهام جا سمورا لفظ ضمير مبهم ٿي ڪم اچي سگهن ٿا، پر فرق اهو آهي جو استفهام جملو ’سوالي‘ هوندو آهي ۽ ضمير مبهم وارو جملو ’بياني‘ هوندو آهي، جنهن ۾ سوال جي نشاني ’؟‘ نه هوندو آهي.

        ضمير مبهم به جڏهن ڪنهن اسم جي اڳيان ايندو آهي ته صفت ٿي پوندو آهي.

        ضمير مبهم جي ڪن لفظن جو گردان:

حالت فاعلي

                واحد                                   جمع

مذڪر:

        ڪو، ڪوڪو، ڪوجو،          ڪي، ڪي ڪي

        ڪوئِي، ڪِي، ڪي جو،        ڪِي جي، ڪيئي،

        ڪجهه، سڀڪجهه،             سَڀِ، سڀُ

        سڀڪو، سڀڪوئي،            سڀئِي، سڀيئِي،

        سڀڪِي، هر،                    مڙئي، مڙيوئي،

        هرڪو، هرڪوئي،               مڙيئي، هڙ، هڙئي

        هرهڪُ، هرَدو

مؤنث:

        ڪا، ڪاڪا، ڪاجا،

        ڪائي، سڀڪا،

        سڀڪائِي،

        هرڪا، هرڪائي،

        هرهِڪَ

عام صورت

        واحد                                           جمع

مذڪر:

        ڪَنهن، ڪَنهن، ڪَنهن،               ڪَن، ڪَن، ڪَن،

        ڪِنهن، ڪِنهن ڪِنهن،               ڪِن، ڪِن، ڪِن،

        ڪَنهِين، ڪَنهن جَنهن،               ڪَن جَن، ڪِن جِن،

        ڪِنهن جِنهن،                         ڪَنِي، ڪِنِي،

        سڀڪنهن، هرڪنهن                  ڪِنِنِ، ڪِنِنِ،

                                                ڪَنِين، ڪِنِين،

                                                سَڀَ، سڀن،

                                                سڀني، مِڙن،

                                                مڙني، هڙني

ضمير مبهم جو استعمال:

”موکيءَ سندي مٽ ۾ ڪوجو زهر ذرو.“
                                          (شاهه: يمن ڪلياڻ)

”ڪي جو ڪيڏانهن چانگو چکي آئيو.“
                                               (شاهه: کنڀات)¨

”سڀڪا چئي آءٌ سهڻي، لئي پريان پيئي،
صباح سڀيئي، پسيون پاتار ۾.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”ڪَنِي سانگو ساهه جو، ڪي گهوريس ڪيو گهڙن.“
                                                (شاهه: سهڻي)

”ڪَنهن ڪنهن ڪل پيئي ته هر دوئي هيڪ ٿيا.“
                                               (شاهه: سورٺ)

”تون سردار سڀن، اسين تابع تنهنجا.“
                                              (شاهه: سورٺ)

”ڪي ڪڏهن چڙهن نه چت تي، ڪي نه وسرن مور.“
                                                  (شاهه: بروو)

”ڪنهيِن سان اورن ڪينَ سناسي سوئي.“
                                             (شاهه: رامڪلي)

”ڏونگها ڏاڏي پوٽئين ڪن ڏنا ڪي ڏين.“
                                                (شاهه: مارئي)

”تون ڀي ڄاين وارو، آءٌ ڀي ڪنهن ڄائي.“
                                             (سچل: کنڀات)

”لکن منجهه لڀي، ڪا سورائتي سور سان.“
                                           (سچل: مالڪوس)

8.     ضمير مشترڪ:

اهو ضمير جو جملي ۾ ڪنهن اسم يا ٻئي ضمير سان گڏ تاڪيد يا زور خاطر استعمال ٿئي، تنهن کي ضمير مشترڪ يا ضمير تاڪيدي چئبو آهي. پاڻ، پَنهن، پنڊ، خود، ڌُر ۽ سِر وغيره. ضمير مشترڪ جا مثال آهن. ٻيا همجنس لفظ، جهڙوڪ: پاڻهين، پاڻيهي، پاڻان ۽ پاڻمرادو وغيره. ظرفي صورتون آهن، جن جو بيان ظرف واري باب ۾ ايندو.

        ضمير مشترڪ فاعلي توڙي عام صورت ۾ عدد ۽ جنس ۾ هڪجهڙو رهندو آهي.

        ضمير مسترڪ جو استعمال:

”سڀ ۾ پنهون پاڻ، ٻيو ناهه ٻروچ ري.“
                                          (شاهه: سسئي)

”قادر پنهنجي قدرت سين قائم آهه قديم.“
                                         (شاهه: ڪلياڻ)

”بستي ڏور مَ بر، تون خود آهين تڪيو.“
                                        (شاهه: رامڪلي)

”پوڄا ڪرمَ پاڻ کي، جوڳي رکج جوڳ.“
                                         (شاهه: رامڪلي)

”جي مون موڙهي مت، ته تون پاڻ سڃاڻج سپرين.“
                                    (شاهه: ليلان چنيسر)

”مون کي ماريائون، پاڻ پرچي آئيون.“
                                               (شاهه: آسا)

”پاڻ پڙهج، پاڻ پهج، پاڻ ئي سجدو ڪج.“
                                              (سچل: آسا)

”قدر ڄاڻي پانهنجو، ڪڍ ٻانهپ سندو ٻول.“
                                              (سچل: آسا)

”پاڻيءَ ۾ پناهه، پرور ڏنس پاڻ کي.“
                                         (سچل: متفرقه)

        ’توهان ڌر ويندا ته جلد فيصلو ٿيندو.‘

        ’مان انهيءَ ڳالهه جي پنهنجي سر جاچ ڪئي آهي.‘

        انهيءَ موقعي تي مان پِنڊ (1) موجود هوس.‘

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ