[4]

خط تنهنجو پهتو ۽ احوال معلوم ٿيو. توکي خبر هئڻ کپي ته خط لکڻ، پڙهڻ ۽ ان کي سمجهڻ، سمجهائڻ ۽ سمجهي وڃڻ پنهنجي مٿي هڪ وڏو فن هوندو آهي. هونئن به هرهڪ فن جون پنهنجون خوبيون ۽ خاصيتون، ادائون ۽ ادراڪ هونداآهن. تنهنجي خط پڙهڻ کانپوءِ مان سمجهي رهيو آهيان، ته تون زندگيءَ جي هڪ اهڙي منجهائيندڙ ماحول ۾ منجهي پيو آهين جتي توکي اميد ۽ آسري جا آثار ۽ اهڃاڻ نظر نٿا اچن، جنهنڪري نااميديءَ ۽ نراسائيءَ جي ور وڪڙن وارن وهڪرن جي ور چڙهي ويو آهين ۽ خط ۾ ڪٿي به بهادري ۽ بيباڪي، همٿ حوصلي، شان ۽ شوڪت، مان ۽ مرتبي، حيثيت ۽ حقيقت جي حڪايت ڏسڻ ۽ پسڻ ۾ نه ٿي اچي، ۽ نه وري تو طلب ۽ تنوار، طاقت، تڙپ ۽ تازگي جي تنگ کي تند ۽ تورڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. دنيا ۽ دنيا وارن کي ويجهو ويهي ڏسڻ ۽ پسڻ کانپوءِ زماني جي لاهين، چاڙهين، اٿڻين، ويهڻين، مندن ۽ موسمن، بوندن، لهرن، لهسن، هيٺاين ۽ مٿاين کي پرکڻ کان پوءِ توکي پوري پرک پئجي ويندي. انهن مٿين حالتن جي مشاهدي ڪرڻ کان سواءِ تو پاڻ کي هيڻو سمجهي هٿيار ڦٽا ڪيا آهن، جنهن ڪري تون پنهنجو وجود وڃائي ويٺو آهين.

منهنجا پٽ! اسان پڪن پوڙهن جون پائدار ۽ پختيون ڳالهيون تو جهڙن ننڍن نيٽن نوجوان نينگرن جي سمجهه ۽ سوچ کان مٿانهيون ۽ مٿڀريون هونديون آهن. انهن کي سمجهڻ ۽ سوچڻ، سهڻي سليقي سان گڏ عمر ۽ تجربي، آزمودي ۽ مشاهدي جي ضرورت هوندي آهي.

پٽڙا! تون مڙس ٿي پاڻ ۾ جيئڻ جي جوت جاڳائڻ جي ڪوشش ڪر ۽ ڀرپور اعتماد سان پنهنجي منزل ۽ مقصد ڏانهن وک وڌائڻ ۾ ڪنهن به قسم جي ڪا به ڪمي پيشي، ڪوتاهي ۽ ڪسر نه ڇڏ جيئن زندگيءَ کي تنهنجي ضرورت پوي. انسان جي حيثيت جو سمورو دارومدار سندس همٿ ۽ حوصلي سان هوندو آهي. جڏهن ۽ جتي به هٿ ۽ حوصلو هارجي ويندو، تڏهن ائين سمجهڻ گهرجي ته حيثيت ختم ٿي ويئي ۽ حيثيت ختم ٿيڻ کان پوءِ ويچارو انسان نه گهر جو نه گهاٽ جو، نه پاڙي جو نه اوڙي جو، نه پنهجن جو نه پراون جو، نه ڪنهن ڳالهه جو نه ٻولهه جو، نه تڙ جو نه تات جو، نه سار جو نه سنڀال جو، نه سڏ جو نه ساٿ جو، نه مهل جو نه موقعي جو، نه طلب جو نه تنوار جو، نه ڳڻ جو نه ڳوت جو، نه بيهڪ جو نه بناوت جو، نه ڪم جو نه ڪار جو، نه عزت جو نه احترام جو، نه محبت جو نه مروت جو، نه ڪرت جو نه ڪاروبار جو، گويا زندگيءَ جي هر ادا جي حرڪت ۽ برڪت کان هيسجي، حيراني ۽ پريشانيءَ جي پنڌن ۽ پيچرن ۾ هٿوراڙيون هڻڻ جو هيراڪ ٿي پوندو آهي. تنهنجن خطن مان زندگيءَ جي ڪا به جهلڪ، جوش ۽ جرڪائيندڙ جوهر نظر نه ٿو اچي جنهنڪري خط جو هر هڪ لفظ تنهنجي اندر جي ترجماني ڪندو گويا پٽ ۽ پاراتي جا مثال ڪندو رهي ٿو. ڪڏهن تون پنهنجي حقن جي حاصل ڪرڻ لاءِ حيران ۽ پريشان آهين ۽ ڪڏهن وري تون پنهنجي پيٽ پالڻ جي پوڄا ۽ پرستش جي پهن ۽ پورن پچائڻ ۾ پورو آهين. ڪڏهن جيجل ماءُ جي جهولي ۾ جهڪندو رهين ٿو، ڪڏهن ملڪ جي مٽي کي مشڪ سان مشابهت ڏيڻ جي ڪوشش ۾ قابو آهين ڪڏهن سنڌوءَ جي سينڌ ۾ سنڌور وجهي سينگارڻ، سنوارڻ ۽ سڌارڻ جي سار سنڀال جي سوداءُ ۾ سوگهو آهين.

پٽ! توکي خبر هجڻ کپي ته بزدل، بيڪار ۽ بي عمل قوم جا ماڻهو هميشه هنجون هاريندا، ڳوڙها ڳاڙيندا، لڙڪ لاڙيندا، نيڻن مان نيرن جا نار نروار ڪندا، ريهون ۽ رانباهه ڪندا، روڄ ۽راڙا ڪندا، آهون ۽ دانهون ڪندا، سينو پٽيندا، پار ڪڍندا، پاراتا ڏيندا، پهه پچائيندا، سکڻا سڏڪا ڀريندا ۽ سور سهندا رهندا آهن. جنهن ڪري ڪڏهن به ۽ ڪنهن به قسم جو نيڪ نتيجو نڪري نروار ڪو نه ٿيندو آهي. افسوس جو سندن سمورا درد ڀريا داستان نااميدين ۽ نراسائين، حيرانين، پريشانين ۽ حسرتن جي وهندڙ واهڙن ۾ وهي ويندا آهن. انسان کي ڪڏهن به آسمان ڏانهن اڏامڻ جي اٻهرئپ  ۽ارڏائيءَ جي ڪوشش نه ڪرڻ گهرجي. جن کي گهرڻ جي سانڀر کان اڳ ۾ ئي سبن سان ستي پيل هوندي آهي، سي وٺڻ جي هر هڪ طور طريقي جي فن کان وانجهيل، ويڳاڻا ۽ وائڙا هوندا آهن. توکي وٺڻ ۽ گهرڻ جي تفاوت کان واقفيت هئڻ گهرجي. هر وقت ۽ هر هڪ ڳالهه تي روئڻ به بيڪار ۽ بيسود ثابت ٿيندو آهي ۽ هر ماڻهوءَ سان پنهنجي ڪمزورين ۽ ڪوتاهين جي شڪايت ڪرڻ ايئن هوندي آهي، ڄڻ شڪايتن جي خلاف شڪايت ڪرڻ.

پٽ! دنيا جو هي عجيب دستور آهي ته گهرندڙ جي گهرجن ڏانهن ڪنهن به قسم جو ڌيان نه ڌريو ويندو آهي، مگر وٺندڙن جي هر هڪ ادا جو احترام ڪيو ويندو آهي. تون سجاڳي ۽ بيداري کان بيزار ڇو آهين، تون شرافت ۽ شائستگي کان شرمسار ڇو آهين، تون پنهنجي حقن کي حاصل ڪرڻ کان ڇو هٻڪندو آهين. پاڻ تي ۽ پنهنجي نئين نسل تي رحم ڪر، ڇو ته تنهنجي حالت تي ڪنهن کي به رحم نه اچڻو آهي.

تو کي معلوم هئڻ کپي ته عمل ۽ رد عمل اهي ٻئي وصفون لازم ۽ ملزوم آهن. ان کان سوءِ نفرت ۽ حقارت هڪ اهڙي بڇڙي بلا آهي، جنهن جو نتيجو هميشه نقصانڪار نڪرندو آهي ۽ اڳتي هلي اها نفرت، نفرت ڪندڙ طبقي جي ڳچيءَ ۾ پئجي ويندي آهي. موجوده صديءَ کي سجاڳي، بيداري ۽ پنهنجي کسيل حقن حاصل ڪرڻ جي صدي چيو وڃي ٿو. تنهنڪري تون وقت ۽ حالتن جو جائزو وٺي اڳتي وڌڻ جي ڪوشش نه ڪندين ته هميشه لاءِ پوئتي رهجي ويندين ۽ اڳتي وڌندڙن جي وکن ۽ تيز رفتاريءَ کي ڏسندو، افسوس جا لڙڪ حسرت جي دامن سان اگهندو رهندين.

منهنجا پٽ! مان هن خط ۾ توکي ڪي نوان نڪتا ٻڌائڻ گهران ٿو. تون مهرباني ڪري انهن نـُڪتن کي ڌيان سان پڙهجانءِ، مون کي اميد نه پر يقين آهي ته منهنجي خط جي جيڪڏهن ڪنهن به اکر تي عمل ڪندين ته ان ۾ تنهنجي ڀلائي ۽ بهبودي آهي. دنيا ۾ طاقت ۽ عقل جا ڪيئي قصا، ڪهاڻيون ۽ داستان دهرايا وڃن ٿا ۽ دهرايا ويندا. عقل انسان ذات لاءِ الله جي طرفان هڪ اعليٰ نعمت عطا ٿيل هوندي آهي، جنهنڪري عاقل پنهنجي عقل جي اوزار سان دنيا وارن جا ڪيترائي منجهيل مسئلا ۽ معاملا حل ڪندو رهندو آهي. طاقت به هڪ عجيب شيءِ آهي،  جنهن جي ڪمن ۽ ڪارنامن جي ڪا به ڀيڻي ڀر، ڪپر ۽ ڪنڌي ۽ سندس پاتال جي پاڙن جو ڪو به پتو پار ۽ پرو پانڌ نه هوندو آهي. بهر صورت طاقت غلط هجي يا صحيح، طاقت طاقت آهي. تاريخ هن ڳالهه جي شاهد آهي ته دنيا ۽ دنيا وارن گهڻو ڪري عقل جي ڳالهه کي تسليم نه ڪيو آهي، مگر هميشه ئي طاقت اڳيان سر نوائيندا ۽ سجدو ڪندا سندس پاٽ پوڄا جا پهه پچائيندا رهندا آهن. تاريخ اڳتي هلي عقل ۽ طاقت جو پاڻ ويهي فيصلو ڪندي. منهنجو پنهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته ڪڏهن به طاقت جي اڳيان عقل جي ڳالهه نه ڪجي ته بهتر آهي، ان ۾ عاقل جي عاقبت ۽ عافيت سمايل هوندي آهي. پر جيڪڏهن ڪو به عاقل تڪڙ ڪري طاقت جي اڳيان عقل جي ڳالهه ڪندو ته اڪابر جي پڳ وڃي پڌري پٽ پري پوندي. طاقت هميشه ئي غلط استعمال ڪئي ويندي آهي، جڏهن ۽ جتي به طاقت صحيح استعمال ڪبي ته ان طاقت کي طاقت نه چئبو آهي. ڇو ته انسان جي عجيب فطرت هوندي آهي ته هو زور، ظلم، زبردستي ۽ زيادتي، ڏر، ڏاڍ، ڏمر ۽ ڏهڪاءُ اڳيان جهڪندو رهندو آهي. پوءِ اهو غلط هجي يا صحيح، انسان جي جهڪڻ جا به سوين ساٺ سنوڻ، ڏينهن ۽ ڏڻ، عقيدا ۽ارادا هوندا آهن. ڏٺو ويو آهي ته انسان نهايت ئي مجبوري جي حالت ۾ سجدا ۽ سلام ڪندو رهندو آهي، ڪڏهن ڪڏهن هن کي سجدن ۽ سلامن مان ڪو انڌو منڊو فائدو به پهچندو آهي، ڪڏهن وري نقصان به ٿيندو رهندو آهي.

طاقت هر هڪ ڳالهه کي هضم ڪرڻ جي هيراڪ هوندي آهي، صرف طاقت عقل جي اولڙي کان ڪؤ کائيندي، لاڙو ڪندي، لنوائڻ ۽ ڪيٻائڻ جي ڪوشش ڪندي رهندي آهي، ان کانسواءِ طاقت ان ڪوشش ۾ هوندي آهي ته عقل کي تباهه، تاراج  ۽تلف ڪيو وڃي ۽ عقل وري پنهنجي عادت کان مجبور هوندو آهي ته هو طاقت اڳيان سڀ ڪنهن حقيقت ۽ حڪايت، قصي ۽ ڪهاڻيءَ کي نهايت ئي بيباڪي ۽ بهادري سان بيان ڪندو رهي. جا ڳالهه طاقت کي پسند نه هوندي آهي. جنهنڪري طاقت جي زوال ۽ زبون ٿيڻ جون نشانيون جلد ظاهر ٿي پونديون آهن، ۽ هو پڌري پٽ اچي پوندي آهي. ڪٿي ۽ ڪڏهن به طاقت ۽ عقل پاڻ ۾ گڏ رهي نه سگهندا آهن. ڇو جو جتي طاقت هوندي اتي عقل جو اولڙو به پئجي نه سگهندو آهي. جتي وري عقل جو علم اوچو ۽ اعليٰ هوندو آهي اتي طاقت جو تر جيترو به تعلق نه هوندو آهي. ان کانسواءِ عشق وارن سان به عقل جي ڳالهه نه ڪبي آهي. ڇو جو جتي عشق هوندو، اتي عقل جي ڳالهه ڪرڻ بنهه بيوقوفيءَ جي برابر هوندي آهي. عقل ۽ عشق، ٽن ٽن اکرن جا سهڻا، صاف، دلڪش ۽ دلنشين مجموعا آهن. جيئن ته عشق جو پهريون اکر ”ع“ سان شروع ٿئي ٿو ۽ ”ق“ به هن ۾ قابو ٿيل آهي. اهڙي طرح عقل جي پهرئين اکر جي شروعات به ”ع“ سان ٿئي ٿي ۽ ”ق“ به هن ۾ قائم ۽ دائم آهي. ٽيئي اکر پاڻ ۾ هڪٻئي سان ڳنڍيا ۽ ڳتيا پيا آهن. ڪا به سندن بيهڪ، بناوت  ۽ وجود ۾ وٿي ۽ وڇوٽي ڪا نه آهي ان جي باوجود عقل ۽ عشق جا رستا ۽ راهون، پنڌ ۽ پيچرا، گس ۽ گام، ارادا ۽ عقيدا، منزلون ۽ ماڳ، مقصد ۽ مطلب مختلف ۽ جدا جدا هوندا آهن. عشق جا به ٻه قسم هوندا آهن. هڪ عشق ميل ميلاپ لاءِ واجهائيندو منزل مقصود تي پهچي وصال ڪرڻ کانپوءِ وسامي ويندو آهي. ٻيو عشق وصال لاءِ واڪا ڪندو رهي ٿو، مگر وصال جي منزل تي پهچڻ جي ڪوشش نه ڪندو آهي، صرف وصال لاءِ واجهه وجهيو واجهائيندو، عشق کي اجاريندو رهندو آهي. اهڙي طرح عقل به ٻن قسمن جو هوندو آهي. هڪ عقل، خوف ۽ خطري جي خدشي کان بلڪل بي نياز ۽ بي پرواهه ٿي ڪري پنهنجا ٻول ٻوليندو ۽ باتيون بيان ڪندو رهندو آهي. ٻيو عقل پيدا ٿيندڙ حالتن ۽ حقيقتن جي نزاڪت کي سامهون رکي ماحول ۽ مصلحتن جي منجهائيندڙ معاملن ۾ منجهي ڪري وقت جو غلام بنجي ان جي اشارن تي نچندو رهندو آهي.

منهنجا پٽ! دنيا ۾ هر هڪ ڪم ڪار، ڪاروبار، وڻج واپار، ڏيتي ليتي، ڏيڻ وٺڻ، سودي سلف، مال ۽ ملڪيت، زمين ۽ زر ۾ ڀائيواري، ڀائيچاري ۽ برابري ٿيندي رهندي آهي .مگر صرف ٻن جاين ۽ معاملن ۾ ڪٿي به ۽ ڪڏهن به ڀائيواري ۽ برابري نه ٻڌڻ ۾ آئي، نه پڙهڻ ۾ آئي ۽ نه ڏسڻ ۾ آئي. هڪ اقتدار ۾ ۽ ٻي محبت ۾. ائين ڇو آهي، ڇا لاءِ آهي، ڇا جي ڪري آهي ۽ ڇو ٿيندو رهيو آهي. اهي نهايت ئي باريڪ نڪتا آهن، جن کي سمجهو ئي ڪي سمجهن.

سنڌ ۽ سنڌين جي اها تاريخي بدبختي آهي جو هو اجتماعي طرح ڪنهن به علمي، ادبي ۽ عوام جي ڀلائي ۽ بهبود، واڌاري ۽ سڌاري، تعمير ۽ ترقي واري اداري کي عروج ۽ اوج تي پهچائڻ جي بدران ذاتي ۽ شخصي منجهيل معاملن کي سامهون رکي انهن ادارن کي تباهي ۽ تنزل جي تحت السريٰ جي تري ۾ اڇلائڻ جا عادي ٿي رهيا آهن. اول ته ڪنهن به ڪم ڪندڙ کي اڳتي وڌڻ جي بجاءِ ان جي راهه ۾ روڙا اٽڪائيندا رهندا آهن، سنڌ جي سياسي ۽ ادبي تاريخن جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته سياست توڙي ادب ۾ هميشه گروهه بندي ٿيندي رهي آهي. جنهنڪري اسان زندگي جي هر شعبي کان دور رهندا آيا آهيون. افسوس!

(وفائي)

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ