|
ڀاڱو پنجون
علم معنيٰ ۽ ان جي سماجي حيثيت
بنيادي معنيٰ ۽ واحد آواز.
عڪس
Image
۽ معنيٰ.
عڪسي ٻوليءَ جا مثال.
معنيٰ ۽ ان جا مونجهارا.
سڄي ڀاڱي تي سرسري نظر.
مهاڳ:
هن ڪتاب جي پهرئين حصي ۾ اسان سماج جو اڀياس ڪندي ٻوليء، ڪلچر ۽
سماجيات جو اڀياس به جڳهه جڳهه تي ڪندا آيا آهيون.
ڪتاب جي ٻئي ڀاڱي ۾ اسان سنڌي ٻوليء جي ادب جو اڀياس ڪندي،
انهيءَ نتيجي تي پهتا آهيون ته اهي ڪهڙيون وڏيون
ادبي روايتون آهن، جيڪي تاريخي ۽ ارتقائي طور تي
اسان جي ادب ۾ موجود رهيون آهن. هن باري ۾ اسان
ادب ۽ سماج جي تعلق جي باري ۾ به ۽ جدا جدا ادبي
صنفن جي سماجي ڪردار جي باري ۾ به غور ڪيو آهي.
ڪتاب جي ٽئين حصي ۾ اسان ٻوليءَ ۽ عام رواجي ٻوليءَ جي ڪن طرزن،
محاوري ۽ اصطلاح جو سماجي ۽ نفسياتي اڀياس ڪيو
آهي. ان حصي ۾ اسان، سماجي نفسيات جي عام اصولن جي
غير ضروري بحث کان سواءِ ئي، ٻوليءَ مشاهدي تي
پنهنجي سماج جو هڪ نفسياتي اڀياس ڪيو آهي.
ڪتاب جي چوٿين حصي ۾ اسان اڻ ڳالهايل ٻوليء جي معنيٰ ۽ سماجي
ڪارج تي لکيو آهي ۽ کولي بيان ڪيو اٿئون ته ڪيئن
نه انسان لفظن کان سواءِ به پنهنجي من جي ڪهاڻي
بيان ڪري سگهي ٿو. هن مان اها ڳالهه به معلوم ٿئي
ٿي ته معنيٰ رڳو لفظن سان ادا نٿي ٿئي پر ان جا
ذريعا اشارا به آهن.
ڪتاب جي هن حصي ۾ (پنجين ڀاڱي) ۾ اسان معنيٰ جي علم جي باري ۾
هڪ عام بحث ڪري رهيا آهيون. ان پڄاڻان اسان سنڌي
ٻوليء جي معنيٰ ۽ ان باري ۾ نشان
(Signal)،
علامت
(Sign)،
اهڃاڻ
(Symbol)،
۽ عڪس
(Image)
جو اڀياس ڪنداسون. هي سڀ معنيٰ
جا وسيلا آهن، جن جي وسيلي معنيٰ پيدا ٿئي ٿي ۽
پکڙجي ٿي، معنيٰ جا ٻيا اهم مامرا جيڪي اسان کي
بحث هيٺ آڻڻا آهن، اهي آهن:
معنيٰ جي باري ۾ ڪي مونجهارا.
معنيٰ جي اظهار جا ڪي طريقا.
معنيٰ جو علم
Semantics
۽ ان جو دائرو:
عام طور اسان مان هر هڪ اهو سمجهي ٿو ته ٻولي، لکيل توڙي اڻ
لکيل يا ڳالهايل، اها شيء آهي، جا معنيٰ منتقل
ڪري. هن طرح بنيادي طور تي ٻوليءَ جي اڀياس جو
مطلب اهو ٿو نڪري ته اسان ٻوليءَ جي اڀياس ڪرڻ مان
حقيقت ۾ انهيءَ معنيٰ جو اڀياس ڪرڻ ٿا گهرون، جيڪا
ٻوليء جو مقصد آهي. معنيٰ جي انهيء اڀياس کي هاڻي
باقاعدي هڪ علم جي حيثيت ملي چڪي آهي، ۽ اهو علم
هاڻي معنيٰ جو علم يا
Semantics
ٿو سڏجي.
اُهو جيڪو شاعري ٿو ڪري، پرچار ٿو ڪري، لکي ٿو، نقل ٿو ڪري،
سياسي تقريرون ٿو لکي، اخبارون جون خبرون ٿو لکي،
تحقيق جو ڪم ٿو ڪري، ريڊيو تي خبرون ٿو پڙهي يا
اسٽيج تي تقرير ٿو ڪري، سو ٻوليء جو بامقصد
استعمال ٿو ڪري ۽ پنهنجي مطلب کي ادا ڪرڻ لاءِ
ٻوليء جي مدد ٿو وٺي. هن طرح معلوم ٿو ٿئي ته
معنيٰ جي اڀياس جو مطلب آهي ٻوليء جو اڀياس. پر
اڄڪلهه معنيٰ جي اڀياس، يا معنيٰ جي علم جو واسطو
انهن تاريخي تبديلين سان قائم ٿي چڪو آهي ۽ انهن
نفسياتي قوتن سان به قائم ٿي چڪو آهي، جن جو تعلق
لفظن جي معنائن کي تبديل ڪرڻ سان آهي. معنيٰ جي
تبديل جو هڪڙو مطلب آهي معنيٰ کي مختلف نمونن سان
ادا ڪرڻ. معنيٰ جي هن تبديل يا ادائگيءَ جي باري ۾
اسان پنهنجيءَ هن تحقيق جي ڪم جي ڀاڱي ٽيئن ۾ وڌيڪ
تفصيل سان لکيو آهي.
اهڃاڻ اها شيءِ آهي، جنهن مان ڪنهن ٻيءِ شيءِ جي معنيٰ نڪري. ان
ڪري اهڃاڻ کي به معنيٰ جي علم جي اڀياس جي باب ۾
شامل ڪيو ويو آهي. اهڃاڻ کي پنهنجي خاص معنيٰ ڪلچر
وٽان ملي ٿي. مثال طور ڪارا ڪپڙا پائڻ اسان وٽ
ماتم جي نشاني آهي. اهڙيءَ طرح نشان ۽ علامت، جن
جو تفصيلي ذڪر اڳتي اچي ٿو، سي به معنيٰ جا وسيلا
آهن. پر انهن مان هر هڪ جو ڪم مختلف آهي. عڪس
(Image)
معنيٰ پيدا ڪرڻ جو حواسياتي
(Sensual)
طريقو آهي، ۽ اهڙيءَ ريت ان جو گهڻو واسطو هن دنيا
جي انهيءَ حقيقت سان آهي، جنهن کي سوچڻ
(Thinking)
ٿو چئجي. پر مٿ
(Myth)
انهيء روايتي تاريخ
(Traditional history) جو نالو آهي، جيڪا سنن ۽ سالن جي بجاءِ سماج جي اٽل اصولن ۽
واقعن جي بنياد تي اهڃاڻ جيان پيدا ٿئي ٿي. مٿ سڄي
هڪ اهڃاڻ آهي، جنهن ۾ سڄي سماج، سڄيءَ قوم، سڄيءَ
تاريخ جي معنيٰ موجود آهي. ان ڪري مٿ کي سماجي
اهڃاڻ
(Social Symbolism)
آهي، جيڪو سنڌي سماج جي معنيٰ ڏئي ٿو ۽ ان جي
روايتي تاريخ ٻڌائي ٿو. اهڙيءَ ريت اسان جو محاورو
به هڪ سماجي اهڃاڻ آهي.
معنيٰ جي باري ۾ ڪٿي ڪٿي معنيٰ کي رواجي
(Denotative)
۽ جذباتي
(Connotative)
معنائن ۾ ورهايو ويو آهي. لفظ جي رواجي معنيٰ اها
آهي، جيڪا ان جي پهرين معنيٰ آهي يا جيڪا عام
(General)
۽ غير جذباتي
(Non-emotional)
معنيٰ آهي. هيءَ معنيٰ نالن، شين
(Objects)
۽ تصورن
(Concepts)
جي پهرين ۽ رواجي معنيٰ آهي ۽ اهڙيءَ ريت لفظ جي
جذباتي معنيٰ اها آهي، جا لفظ جي روايت معنيٰ اسان
لاڳاوپو رکندي، ان ۾ جذبات ۽ احساس کي شامل ڪري
ٿي. هيءَ معنيٰ صفتن ۽ ظرفن جي معنيٰ هوندي آهي.
مثال طور، لفظ ماڻهو کي گرامر ۽ عام رواجي طور
تي هڪ عام معنيٰ آهي، (جنهن مطابق ماڻهو معنيٰ
ڪوبه هڪ فرد. هن حالت ۾ماڻهو لفظ کي جا معنيٰ
آهي اها رواجي
(Denotative)
آهي، پر جڏهن اسان چئون ٿا ته ماڻهو سڀ نه سهڻا
يا ماڻهو اهو جنهن ۾ ماڻهپو هجي، تڏهن اسان لفظ
ماڻهوءَ کي جذباتي معنيٰ بخشيون ٿا. اهڙيء طرح
لفظ يا ته عقل کي متاثر ڪن ٿا يا جذبن کي ۽ تصورن
کي. عقل کي متاثر ڪرڻ جي حالت ۾ لفظ پهرين معنيٰ
ڏين ٿا، پر جزبن ۽ تصورن کي متاثر ڪرڻ وارا لفظ ٻي
معنيٰ
(Higher Meaning)
ڏين ٿا.
ٻي معنيٰ يا مٿانهين معنيٰ يا جذباتي معنيٰ اها معنيٰ آهي، جا
پاڻ ۾ اختيار ڪيل
(Implied)
يا ورتل
(Suggested)
معنيٰ سمائي ٿي. انهيءَ حالت ۾ لفظ اسان کي محسوس
ڪرڻ، ٻڌڻ، چکڻ، سنگهڻ ۽ ڏسڻ لاءِ اڀارين ٿا. هن
حالت ۾ ضروري نه آهي ته شيون اسان جي مشاهدي لاءِ
اسان جي اڳيان موجود هجن. انهيءَ طرح مٿانهينءَ
معنيٰ جون خصوصيتون هن طرح ڳڻي ٿيون سگهجن.
اها معنيٰ اسان جي تصورات ۾ عڪس پيدا ڪري ٿي.
اها معنيٰ اسان ۾ جذباتي سوچ پيدا ڪري ٿي.
اها معنيٰ ٻوليءَ جي اضافي قوت کان ڪم وٺي ٿي.
اها معنيٰ يادگيريءَ کي جاڳائي ٿي.
اهڙيء طرح هن پهرين قسم کان پوءِ اسان معنيٰ جي علم جي وڌيڪ اهم
مامرن تي سوچڻ جي لاءِ اڳتي وڌنداسون ۽ اهو معلوم
ڪنداسون ته اهڃاڻ، عڪس، مٿ، ۽ نشان، علامت ۽ ٻيون
اهڙيون شيون ڪهڙيءَ ريت ٻوليءَ جي علم سان تعلق
رکن ٿيون ۽ اهي ڪهڙو ڪهڙو ڪم ڪن ٿيون.
روسيڪ
(Roucek)
پنهنجي ڪتاب
Social Control ۾ ڄاڻائي ٿو ته سيمئنٽڪس
(Semantics)
جو لفظ يوناني ٻوليء جي مادي
Sema
مان نڪتو آهي، جنهن جي لاءِ لفظ
Semantekos
به ڪم آندو ويو آهي، جنهن جو مادو آهي
Semasialogio
جنهن مان وڌيڪ لفظ نڪتو آهي
Semasiology
(1). انهيءَ حالت ۾ هي لفظ
(Semantics)
گهڻو 1887ع کان پوءِ ٻڌڻ ۾ آيو، جڏهن مئڪس ملر
(Max Muller)
جو ڪتاب ڇپيو (2). ان کان پوءِ مچل بريل
(Michal Breal)
جو مشهور ڪتاب ڇپيو(3)، جنهن ۾ لفظ
(Semantics)
ڪم آندو ويو. ماريوپي ۽ فرائڪ گينر وارا پنهنجي
لغت ۾
Semantics
جي معنيٰ هيءَ ٿا ڏين: علم معنيٰ اهو علم آهي،
جيڪو لفظ ۽ ملفوظ
(Referant and Referend)
جو باهمي لاڳاپو ڏيکاري ٿو- لفظن ۾ لفظ، محاورا ۾
اڌ جملا به اچي ٿا وڃن، ۽ ملفوظن ۾ شيون ۽ تصور
اچي ٿا وڃن، جن ڏانهن لفظ اشارو ٿا ڪن، تنهن کان
سواءِ هيءَ سائنس انهيءَ ڳالهه سان به واسطو رکي
ٿي ته هر لفظ جي تاريخ ڪهڙي آهي ۽ لفظن جي معنيٰ ۾
تبديليون ڪهڙيون ۽ ڪيئن ٿيون آهن (4). ساڳئي ئي
صفحي تي هيءَ لغت
Semasiology
لفظ جي معنيٰ ڏيندي لکي ٿي: هيءُ لفظ علم معنيٰ
(Semantics)
جو متبدل آهي. اهڙيءَ ريت هيءُ لغت
Semantics جي لاءِ لفظ
Sematology
به ڪم آڻي ٿي. هنن ڳالهين مان معلوم ٿو ٿئي ته علم
معنيٰ يا معنيٰ جي علم يا ارت وديا مان جيڪو
مطلب ورتو ويو آهي، اهو آهي ته هيءُ علم:
لفظ، محاوري ۽ جملي جو تعلق انهن شين ۽ تصورن سان ڏيکاري ٿو، جن
ڏانهن اهي اشارو ڪن ٿا، ۽
لفطن جي تاريخ ۽، انهيءَ تاريخ جي دورن ۾، لفظن جي معنيٰ ۾ آيل
تبديليءَ جو اڀياس ڪري ٿو.
هيءَ لغت پنهنجي سٽا مطابق علم علامت يا علامت جي نظريي
Semiology or Sign Theory)
کي معنيٰ جي علم کان جدا ٿي سمجهي. لفظ
Semiology
جي باري ۾ هيءَ لغت ڄاڻائي ٿي ته اهو لفظ اصل ۾
ساڳئي اُچار واري فرانسيسي لفظ جي معنيٰ ڏئي ٿو،
جيڪو لفظ ايف- ڊي- ساشوريءَ
(F. De Sessure) استعمال ڪيو هو، جنهن مان هن جو مطلب هو علامتن جي اڀياس جو
علم. ساشوري
(Semantics)
علم معنيٰ کي علامتن جي اڀياس واري علم جي رڳو هڪ
شاخ ٿو سمجهي. اڳتي هلي، وڪٽر ڪرافٽ
(Victor Kroft)
جي حوالي سان هيءَ لغت
(Semiotics)
جي لفظ لاءِ لکي ٿي ته-
هيءُ علم ٻوليءَ جي استعمال جون ٽن طريقن سان اڀياس ڪري ٿو:
(الف) عملي ۽ مقصدي طريقو
(Pragmatic)،
(ب) معنيٰ جي استعمال وارو طريقو
(Semantic)،
۽
(ت) وياڪرڻي جوڙجڪ وارو طريقو
(Syntactic).
(5)
هن طرح ڏٺو ويندو ته اسان جي سمجهڻ جي ڳالهه اها آهي ته-
Sematics
جو لفظ رڳو لفظن جي معنيٰ جي اڀياس سان واسطو رکي
ٿو، جنهن ۾ لفطن جي معنائن جون تبديليون به شامل
آهن؛ پر (2)
Semiotics
جو لفظ معنيٰ جي اڀياس کان سواءِ ٻوليءَ جي مقصدي
۽ وياڪرڻي جوڙجڪ جو اڀياس به ڪري ٿو. هن ڳالهه جو
هڪڙو نتيجو هي به نڪري ٿو ته ٻيئي لفظ معنيٰ جي
علم سان تعلق رکن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو اسان جي
هن موضوع جي تقاضا هيٺ اسان کي ٻنهي لفطن جو اڀياس
ڪرڻو پوندو.
روسيڪ پنهنجي ڪتاب ۾ معنيٰ جي علم جي دائري جي باري ۾ به ڪي
نقطا ڏنا آهن، جن مان هن علم جي نوعيت جي خبر پوي
ٿي. اهي نقطا هيٺ ڏجن ٿا:-
هيءَ علم خيالات
(Thoughts)
جي وسيلي طور ڪم ڪري ٿو، يعني هيءَ علم لفظن ۽ علم
يا معلومات جي گڏيل خزاني جو تعلق ڏيکاري ٿو.
هيءُ علم اهڃاڻ
(Symbolism)
جي عمومي مطلب سان تعلق رکي ٿو.
هيءُ علم لفظن
(Terms)
جي عمومي ۽ عام معنيٰ ڏئي ٿو.
هيءُ علم لفظن جو ڇيد ڏئي ٿو يا ترڪيب سان تعلق رکي ٿو.
هيءُ علم عام رواجي سوچ ۾ مدد ڪري ٿو.
هيءُ علم اهو به ٻڌائي ٿو ته لفظن جي معنائن جي باري ۾ عام طور
ڪهڙيون غلطيون ٿين ٿيون ۽ انهن جا سبب ڪهڙا آهن.
هيءُ علم فني ۽ خصوصي لفظن
(Professional Terminolgoy) جو اڀياس ڪري ٿو. (6)
هن طرح ڏٺو ويندو ته روسيڪ معنيٰ جي علم جو دائرو تمام وسيع ٿو
سمجهي: پر ان هوندي به هو علم جو واسطو لفظن جي
انهيءَ معنيٰ سان ٿو سمجهي، جا عمومي، بنيادي ۽
عام رواجي
(Basic, common and Popular) معنيٰ آهي. توڙي جو روسيڪ اهڃاڻن جو ذڪر به ڪري ٿو، پر ان باري
۾ به هو اهڃاڻ جي معنيٰ عام طور تي علامت جي مطلب
واري ڏئي ٿو. هن جو هڪ لازمي نتيجو هي ٿو نڪري ته
معنيٰ جي باري ۾ اسان جي جاکوڙ وري به ٻن علمن جي
اصولن تي مدار رکندي، يعني اسان پنهنجي بحث ۾
(Semantics)
کان سواءِ
(Semiotics)
جي اصولن جو خيال به رکنداسون. هنن ڳالهين کي خيال
۾ رکي، اسان پنهنجي اڀياس جو جيڪو دائرو مقرر ڪري
ٿا سگهون، ان جا اهم نقطا هي ٿي ٿا سگهن:
علم معنيٰ
(Semantics)،
۽
علم علامت
(Semiotics).
علم علامت ۾ اسان جو تعلق خصوصي طور تي نشان،
علامت، عڪس، اهڃاڻ ۽ ٻين اهڙين شين سان هوندو.
معنيٰ جو علم- هڪ عام بحث:
شروعات ۾ ائين سمجهيو ويندو هو ته معنيٰ لفظ ۽ ملفوظ جي وچ ۾
موجود لاڳاپي جو نالو آهي- جيئن اڳ ۾ ذڪر ڪيو ويو
آهي. بعد ۾ اهو ئي لاڳاپو ائين بيان ڪيو ويو ته
معنيٰ اهو اڀياس آهي، جيڪو ٻوليءَ، خيال ۽
ڪارڪردگيءَ جي باهمي لاڳاپن سان تعلق رکي ٿو. هن
وصف مان اها ڳالهه ظاهر ٿي ته لفطن ۽ انهن جي
معنائن جو انسان جي عمل تي اثر پوي ٿو.
Semantics
جو لفظ لفظن جي معنائن جي تبديل جي تاريخي اڀياس
جي مفهوم سان به ڪم آندو ويو آهي.
Semantics
معنيٰ جي علم جي مفهوم سان پهريائين ليڊي
وايولاويلبيءَ
(Lady Violowelby) ڪم آندو آهي. هن حالت ۾ ليڊي ويلبيءَ جي خيال ۾
Semantics
رڳو لفظن جي معنيٰ جي اڀياس جو نالو نه آهي، پر هي
لفط عملن ۽ حالتن جي اڀياس جو مفهوم به ڏيڻ لڳو
هو. هن حالت ۾
Semantics
مان اها مراد ورتي ويندي هئي ته هي اهو علم آهي،
جيڪو فرد جو اهو ردعمل واضح ڪري ٿو، جيڪو هو علامت
۽ علامت جي صورتحال
(Sign and Sign situation) ڏانهن ڏيکاري. هن طرح معنيٰ جو علم دل جي دنيا
(Mind)
جو هڪ طريقه ڪار هو. اوجن ۽ رچرڊس هن لفظ کي
اهڃاڻن جو علم
(Science of Symbolism) ٿا سڏين.
مالينو وسڪي
(Bronis Law Molinowshky 1884- 1942)،
جيڪو علم الانسان جو ماهر هو، تنهن اونداهي دور جي
ٻولين واري اڀياس جي نتيجي ۾ معلوم ڪيو ته ٻوليءَ
جو اهو نظريو ته اها خيالن جو خزانو آهي، هڪ طرفو
نظريو آهي، ۽ اهو ٻوليءَ جو پورو ڪردار نه ٿو
سمجهائي: ٻولي ته عملن جو هڪ طريقو آهي. هن طرح
اها ڳالهه معلوم ٿي ته ٻولي رڳو لفظي معنيٰ ڏيڻ
جو ڪم نه ٿي ڪري؛ ٻولي ته انسانن جي رسمن، رواجن،
سماجي ادارن ۽ ڪارڪرگيءَ جو هڪ حصو آهي. علم
الانسان جو هڪ ٻيو وڏو ماهر، جنهن ٻوليءَ جي سائنس
جي وڌيڪ خدمت ڪئي، اهو هورف
(Benjamin lee whrof 1897- 1941)
هو. هورف جو چوڻ هو ته خيال جا قاعدا
(Laws of thought)، جيئن اڳ ۾ سمجهيو ويندو هو، سڀني ٻولين جي حالت ۾ هڪجهڙا
(Universal)
ڪونه ٿا ٿين. نفسيات جي ماهرن مان پيا جي
(Piaget)
۽ ڪوفڪا
(Koffka)
معنيٰ جي سائنس جي باري ۾ وڌيڪ تحقيق ڪئي. معنيٰ
جي سائنس جي باري ۾ اڃا به وڏو ڪم ڪورزبسڪيءَ
(Alford Korzbsky) ڪيو. پنهنجي ڪتاب
(Science and Sanity, 1933) ۾ هن معنيٰ جي سائنس جو هڪ مڪمل طريقو ڏنو- جنهن ۾
معنيٰ جا مختلف نظريا ڏنا ويا هئا. هنن نظرين جو
تعقل به علامتن ۽ انهن جي صورتحال سان هو، پر هن
حالت ۾ استدلال ۽ طريقو وڌيڪ سڌاريل هو. هنن طريقن
۾ سوچڻ جي عمل کي سائنسي بنيادن تي استوار ڪرڻ جي
تلقين هئي. ڪورزبسڪيءَ جو چوڻ هو ته عقلي سوچ فقط
اها آهي، جيڪا سائنسي آهي. معنيٰ جي سائنس جو
عملي استعمال رچرڊس پنهنجي ڪتاب عملي تنقيد
Practical Criticism (1929) ۾ ڏنو- جنهن ۾ هن ٻه طريقا آزمايا- هڪ طريقي پٽاندر
نظمن جو نثر
(Paraphrase)
ڏنو ويو ۽ آزمايو ويو، ۽ ٻئي طريقي ۾ نظمن کي آسان
ترين نثر ۾ لکيو ويو. هن ڪتاب ۾ رچرڊس ڏيکاريو ته
نظم کي سمجهڻ جي ڳالهه خاصي مشڪل هئي، ۽ تعليمي
ادارن ۾ ان باب ۾ سائنسي طريقن ۽ سوچ جي حقيقتن جي
خيال کان ڪوبه ڪم نه ٿي ڪيو ويو. رچرڊس نظم تي ۽
هيواڪاوا ۽ وال پول
(S. I. Hayakawa and R. Wal- pole)
نثر لکڻ
(Composition)
تي آمريڪا ۾ ڪم ڪيو. رچرڊس پنهنجي هڪ ٻئي ڪتاب
ادبي تنقيد جا اصول
(Principles of Lieterary Criticism, 1924)
۾ اهو ڏيکاريو ته شاعراڻي ٻوليءَ جو به ڪو سائنسي
طريقو هئڻ گهرجي. هن ان ڪري وٿ
(Value)
جو هڪ نفسياتي نظريو ڏنو، جنهن ۾ ڏيکاريو ويو ته
شاعريءَ جهڙو آرٽ به وٿ
(Value)
جي وڌائڻ جو هڪ خاص وسيلو آهي. ٻيو وڏو ڪم هن باب
۾ ڪينٿ برڪ
(Kenneth Burke) ڪيو. پنهنجي ڪتاب
(Philosophy
of Literary Form, 1941) ۾ هن اهو ڏيکاريو ته انسان جي اها ڪارڪردگي
(Behaviour)
جيڪا اهڃاڻوي
(Symbolic)
آهي، سا خاصي منجهائيندڙ آهي. برڪ شاعريءَ لاءِ
چيو ته اها زنده رهڻ لاءِ دليل مهيا ڪري ٿي.
برڪ ڏيکاريو ته شاعريء ۾ انساني ڪاڪردگيءَ جا اهڃاڻ هڪ ئي
بنياد مان نڪرن ٿا سوسن لينگر
(Susanne. K. Langer) پنهنجي ڪتاب ۾ وڌيڪ اهو ڏيکاريو ته آرٽ، مذهب، شعر، ۽ مٿ ۾
اهڃاڻ وڏو ڪم ڪن ٿا. (ڏسو
Philosophy in a New Key 1942).
جيستائين معنيٰ جي سائنس جو تعلق ادب سان آهي، اُن
جون خصوصيتون هي آهن:-
ٻوليءَ جا سائنسي ۽ ادبي نظريا هڪٻئي جا مخالف نه آهن، پر هڪٻئي
جا مددگار آهن، ۽ ٻيئي انسان جي وجود جي لاءِ ۽
بقا جي لاءِ هڪ جيترا اهم آهن.
آرٽ اهڃاڻوي عمل
(Symbolic Activity) جو هڪ نمونو
(Sample)
آهي، جنهن ۾ وڏو ڪم انسان جو آهي، ۽ آرٽ جو تعلق
انسان جي ٻين اهڙن عملن سان به رهي ٿو جن ۾ انسان
جو ڪو هٿ ضرور آهي.
آرٽ جو ڪم به حياتياتي اصولن جي ڪم جهڙو آهي- جيئن برڪ چوي ٿو
ته آرٽ حياتياتي هير
(Adapation)
جو هڪ نمايان ۽ مڪمل نمونو آهي.
آرٽ جي هر شاهڪار ۾ پڙهندڙ جو رد عمل مرڪزي حيثيت رکي ٿو.
ادب ۾ معنيٰ جي سائنس وارو نظريو اهڙو آهي، اهو آرٽ کي سڄي ڪلچر
سان ملائي ٿو ۽ اهڙيءَ ريت معنيٰ جي سائنس جي خيال
کان آرٽ جو مقصد رڳو ۽ سکڻو آرٽ پيدا ڪرڻ نه آهي،
پر آرٽ جو مقصد آهي زندگيءَ کي سنوارڻ ۽ سڌارڻ.
(7)
معنيٰ جي سائنس جو مقصد بيان ڪندي، برڪ لکي ٿو ته معنيٰ جي
سائنس جي معيار جو مقصد آهي اهڙا لفظ پيدا ڪرڻ،
جيڪي دنيا ۾ پيدا ٿيڻ وارن واقعن مان هر هڪ کي
نالو ۽ پتو ڏين (8). هن طرح معنيٰ جي سائنس کي
تمام وڏي ڪشادگي ڏئي ٿو.
3- شاعراڻي معنيٰ
(Poetic Meaning)
۽ معنيٰ جي سائنس:
جڏهن شاعراڻي معنيٰ ۽ معنيٰ جي سائنس جو پاڻ ۾ تعلق ڏيکارجي
ٿو، تڏهن معلوم ٿو ٿئي ته شاعراڻي معنيٰ کي جذباتي
قيمت
(Emotional value) آهي. ان مان اسان کي رجحان
(Attitudes)
ملن ٿا. رجحان اها شيءِ آهي، جنهن مان اسان کي عمل
جو ڪو اندروني طريقو معلوم ٿئي. مثال طور:-
الف- ڪرسي! او هوءَ پئي ٿي ڪرسي!
ب- ڪرسي ڪرسي ! ! اجها اجها ! !
ت- ڏسيانو ڇا ته ڪرسي ڪٿي آهي !
پهريان ٻه جملا رجحان ۽ شاعري جذبو ڏيکارين ٿا، ۽ ٽيون جملو
معنيٰ جي سائنس واري معنيٰ ڏئي ٿو يا اها معنيٰ
ڏئي ٿو، جا گهٽ ۾ گهٽ بنيادي معنيٰ کي ويجهي آهي.
هن طرح معلوم ٿو ٿئي ته شاعراڻي ٻوليءَ کي جيڪا اتهاسڪ يا
اخلاقي معنيٰ آهي، اها عام رواجي معنيٰ ۾ موجود
ڪانه ٿي ٿئي- ڇو ته عام رواجي ٻولي رجحانن کي قبول
ڪونه ٿي ڪري، پر شاعراڻي ٻوليءَ جو وڏو تعلق آهي
رجحانن سان. اهڙيءَ ريت شاعراڻي ٻولي رجحانن جي
ٽڪر
(Conflicts of attitudes) جي ڪري وڌيڪ اخلاقي ٿئي ٿي. اهڙيءَ ريت عام رواجي معنيٰ
جي حالت ۾ جذباتي عنصر
(Emotional factors) ڇڄي ڌار ين ٿا، پر شاعراڻي معنيٰ ۾ جذباتي عنصر وڌيڪ گرم ۽
اثرائتا ٿين ٿا. عام يا رواجي عمل اهو آهي، جيڪو
هاڻي
(New)
سان تعلق رکي، ۽ اخلاقي عمل جو تعلق سڀاڻي سان
ٿو ٿئي. اهڙيءَ ريت ٻين ڳالهين سان گڏ اخلاقي
(Moral)
عمل ۾ اسلوب
(Style)
جو هئڻ تمام ضرور آهي ۽ اهو ئي اسلوبن آهي جيڪو
معنيٰ جو اٽوٽ انگ ٿئي ٿو. سنڌي شاعريءَ جو هن قسم
جو اڀياس ادب جي انهيءَ نظريي سان گهاٽو تعلق رکي
ٿو جنهن جو بنياد اسلوب تي آهي. هن طرح سنڌي
شاعريءَ جي معنيٰ عام رواجي معنيٰ کان گهڻو مٿي
رجحانن، جذبن ۽ اخلاقي آداب جي معنيٰ ثابت ٿئي ٿي.
اهو ئي سبب آهي، جو ڪتاب جي ٻئي ڀاڱي ۾ بحث هيٺ
آيل ادب جي نظريي جي باري ۾ اها راءِ قائم ڪئي
ويئي آهي ته اهو اسان جي ادبي تقاضائن جي خيال کان
وڌيڪ مڪمل ۽ ڪارائتو آهي. برڪ چوي ٿو: انهيءَ ڪري
اسان جو خيال آهي ته شاعراڻي معنيٰ اها آهي، جنهن
۾ اخلاقي زور
(Moral Weight) ۽ اسلوب ٻيئي موجود هجن.
شاعراڻي معنيٰ جو وڏو ڪمال ناٽڪ جي شاعراڻي ٻوليءَ ۾ ڏسي سگهبو.
عام رواجي معنيٰ ۾ ناتڪ جو زور موجود ڪونه ٿو ٿئي،
پر شاعراڻي معنيٰ ۾ اهو زور لازمي آهي جيڪو ناٽڪ
تي ٻڌل هجي.
اهو برابر آهي ته ٻنهي حالتن ۾، جيئن ڪينٿ برڪ ٿو چوي، حق ۽
ناحق
(Good and evil)
جو ڪو هٿ ڪونهي، پر شاعراڻي معنيٰ عمل جو عڪس ڏئي
ٿي- جڏهن ته عام رواجي معنيٰ ۾ عڪس ڪونه ٿا ٿين.
ساڳي ڳالهه اهڃاڻ جي به آهي. اهڃاڻ معنيٰ جو اهو
مٿانهون مقام آهي، جنهن ۾ عام رواجي معنيٰ کي ڪو
دخل ڪونهي. شاعراڻي معنيٰ جي حالت ۾ نظر اچي ٿو ته
شاعر خود اداڪاريءَ ۾ شامل آهي ۽ جنگ ۾ شريڪ
آهي. شاعر جي حالت ۾ عمل جي لاءِ عڪس تيار ڪري
ٿو. انهيء ڪري برڪ چوي ٿو: شاعراڻي معنيٰ ناٽڪ جي
آسپاس گهمڻ کان نه پر ناٽڪ ۾ اندر حصي وٺڻ سان
مڪمل ٿئي ٿي.
شاعراڻي معنيٰ جو وڏو ڪم آهي جوش
(Awe)
پيدا ڪرڻ، ۽ جوش پيدا ڪرڻ جو مقصد آهي مڪمل جوش
اختيار ڪرڻ ته جيئن جوش کان پوريءَ ريت نجات
(Releif)
ملي.
هن جو مطلب اهو آهي ته شاعراڻيءَ معنيٰ جي وسيلي هڪ طرف جذبا
گرم ٿين ٿا ته ٻئي طرف انهن تي ڇنڊو پوي ٿو. پر
عام رواجي معنيٰ جوش ۽ جذبي جو اظهار ڪونه ٿي ڪري،
پر جيڪو ڪري ٿي ته به انهن لفطن ۾ ڪري نه ٿي سگهي
جيڪي جوش اڀاريندڙ ٿين ٿا.
عام رواجي معنيٰ اختيار ڪرڻ جي حالت ۾ اسلوب پيدا ڪونه ٿو ٿئي؛
اسلوب رڳو تڏهن پيدا ٿئي ٿو، جڏهن عام رواجي معنيٰ
جا قانون ٽوڙجن ٿا ۽ ان جون حدون اورانگهجن ٿيون.
(9)
4- معنيٰ ۽ نفسيات
(Psycho- Lingauistics)
عام رواجي طور تي من وديا جا عالم انسان جي انهيءَ انفرادي عمل
جي ڇنڊڇاڻ سان تعلق رکن ٿا، جيڪو هو نفسياتي
تقاضائن جي بار هيٺ اچي اختيار ڪري ٿو. سماجيات جا
عالم وري سماجي طريقن جي تحت اختيار ڪيل عملن سان
تعلق رکن ٿا، جڏهن ته علم الانسان جا ماهر انسان
جي ڪلچري تهذيب جي عملن سان تعلق رکن ٿا. انهيءَ
حالت ۾ سماجي نفسيات جا ماهر توڙي هو انفرادي عملن
جي طريقن تي پنهنجي تحقيق جو بنياد رکن ٿا؛ سندن
مقصد اهو آهي ته هو انفرادي ڪارڪردگيءَ جو اڀياس
نفسياتي، سماجياتي ۽ تهذيبي يا انساني اصولن جي
روشنيءَ ۾ ڪن. (10)
ڏٺو ويندو ته هن طرح معنيٰ جي سائنس هاڻي هر اهو عمل اڀياس هيٺ
آڻي ٿي، جيڪو انسان جي طرفان ان جي نفسياتي،
سماجياتي، تهذيبي، توڙي سماجي- نفسياتي
(Socio Psychological)
حيثيتن ۾ اختيار ڪيو ٿو وڃي. هن طرح ٻوليءَ جي
اڀياس جي لاءِ نفسيات، سماجيات، ڪلچر ۽ سماجي
نفسيات جو اڀياس به لازم ٿئي ٿو. مٿي هن ڪم ۾ اسان
سنڌي سماج ۽ سماجيات جو اڀياس پهرئين حصي ۾ ڪيو
آهي، ۽ ان جي حصي ۾ اسان سنڌ جي ڪلچري ۽ تهذيبي
ڳالهين تي بحث ڪيو آهي، جن جو واسطو ٻوليءَ سان
هو. ٻوليءَ جو نفسياتي اڀياس ۽ ان جو سماجي-
نفسياتي اڀياس اسان ان حصي ۾ ڪيو آهي. جنهن ۾ اسان
سنڌي ٻوليءَ جي نمونن تي، بحث ڪندي؛ انجي محاوري ۽
اصطلاح تي به بحث ڪيو آهي. ٻوليءَ جو محاورو
هڪ سماجي- نفسياتي-
(Socio- Psychological)
اڀياس يا مامرو آهي. ڇو ته هر محاورو سماج جي
انهيء من جي ڪهاڻيءَ جو هڪ باب آهي، جيڪا سماج جي
سماجي- نفسياتي صورت مقرر ڪري ٿي. هن طرح ان باب ۾
هڪ طرف اسان سماج جو نفسياتي اڀياس ڪيو آهي، ته
ٻئي طرف ٻوليء جي معنيٰ جو نفسياتي اڀياس- نفسياتي
۽ سماجي- نفسياتي اڀياس جي خيال کان ان باب تي
وڌيڪ بحث ڪتاب جي پڄاڻيء ۾ هڪ جدا باب ۾ به آندو
ويندو.
هن جاءِ تي اهو ڏيکارڻو آهي ته جديد نفسيات ٻوليء جي اڀياس جي
باري ۾ ڪهڙي مدد ڪري رهي آهي. جديد نفسيات جو وڏو
سوال اڄڪلهه اهو آهي ته گهٽ ۾گهٽ ايترو ممڪن ٿي
وڃي ته اسان انسان جي من جي دنيا
(Mentalism)
جو هڪ تجرباتي دائرو مقرر ڪري سگهون. من جي دنيا
اها شيءِ آهي، جنهن جي سڄي جوڙجڪ جو نالو آهي
ٻولي. اهڙيءَ ريت نفسياتي اڀياس اسان کي سڀاويڪ
طور تي ٻوليءَ جي اڀياس ۾ مدد ڪري ٿو، ۽ ٻوليء جو
اڀياس اسان کي نفسياتي اڀياس ۾ مدد ڪري ٿو، جيئن
اسان محاوري جي اڀياس سان سماجي- نفسياتي معلومات
حاصل ڪئي آهي. حياتيء واري نظام (جيو) جي دماغي
زندگيءَ جو علم
(The Science of mental life of organism)
ڪا نئين ڳالهه ڪانهي. اها ڳالهه گيسٽالٽ
(Gestalt)،
ورز برج
(Wurz burge)
۽ ٽئچنر
(Fichiner)
جي نظريات ۾ به شامل هئي. ورز برج حقيقت ۾ انهيءَ
ڳالهه جو بنياد وڌو ته دماغي طريقا
(Mental processes)
جيڪي عملي دنيا لاءِ جوابدار آهن، سي نفسياتي جا
موضوع آهن. هيءَ ڳالهه وڃيو ٿي ڊيسڪارٽس
(Deseartes)
سان ملي. پر ٻوليءَ جي اڀياس جي باري ۾ نفسيات جي
عالمن جي ڪاميابي رڳو انهيءَ ڳالهه ۾ آهي ته اهي
هاڻي سمجهن ٿا ته ماڻهو جيڪي ڳالهائين ٿا، سو
انهيءَ جو ردعمل آهي جيڪي ماڻهو سوچين ٿا، محسوس
ڪن ٿا، پسند ڪن ٿا، يا ياد رکن ٿا. (11)
تمام ويجهڙائيءَ ۾ ٻوليءَ جي نفيسات جي باري ۾ جيڪا تحقيق ٿي
آهي، ان جو تعلق هيٺ ڏيکاريل ٽن ڳالهين سان آهي:
جملن ٺاهڻ جو اهو قانون
(Syntax)،
جنهن ۾ جملن جي پاڻ ۾ رد و بدل
(Transformation)
جو طريقو اختيار ڪيو ٿو وڃي.
انهن نظرين جو اڀياس ڪيو ويو آهي، جيڪي ٻوليء جي نفسيات جي باري
۾ وڌيڪ دوست ۽ اعتبار جوڳا هئا، ۽ اهو نتيجو ڪڍيو
ويو آهي ته اهو غلط آهي ته دماغي نفسيات جا نظريا
عملي طور تي ڪا حقيقت ڪانه ٿا رکن.
ٻوليء جي اڀياس کي نفسيات جي اڀياس جي قريب تر
آندو ويو آهي. (12)
ٻوليء ۽ نفسيات جو جيڪو تعلق ڏيکاريو ويو آهي، اهي
ٽن نمونن جو آهي:
نَويل
(Novice)
کي تجرباتي ادب جي تقاضائن کي سمجهڻ جي لاءِ ضروري
مواد فراهم ڪيو ويو آهي.
اهو ٻڌايو ويو آهي ته ٻوليء جي علم ۾ دليل بازيءَ جو طريقو ڪهڙو
آهي، ۽
اهو به سمجهايو ويو آهي ته ٻوليء ۽ نفسيات جي باري ۾ جديد ترين
۽ اهم سوال
(Current cruxes)
ڪهڙا آهن، ۽ اڳتي ڪم ڪهڙو رخ اختيار ڪندو.
هن باري ۾ هڪڙو وڏو قدم آمريڪا ۾ 1950ع ڌاري کنيو ويو. هيءُ قدم
انهيء باري ۾ هو ته معلوم ڪجي ته ڳالهائڻ وارا
پنهنجي ٻوليء جي باري ۾ ڇا ٿا ڄاڻن، ۽ سندن اها
ڄاڻ لفظي ڪارڪردگيء
(Verbal behaviour) ۾ ڪيئن ٿي ڪم آڻي سگهجي. هن خيال مان انهيء ڳالهه جو جواز پيدا
ٿي پيو ته ٻوليء جي بناوت ۾ قائم ڪيل مفروضا انهن
مفروضن سان ڳنڍيل رهن ٿا، جيڪي نفسياتي ميڪانيت جي
باري ۾ قائم ڪجن ٿا ۽ جن مان ٻوليء جي نفسيات جا
نظريا قائم ٿين ٿا. (13)
هن اڀياس ۾ مشهور نفسيات جي عالم ڪلارڪ هل
(Clerk Hull)
جي نفسياتي تحقيق کان ڪم ورتو ويو آهي، ۽ هل جي
تحقيق کي ٻوليءَ تي استعمال ڪرڻ وارن کي
Structuralists
چيو ٿو وڃي.
اهڙيءَ ريت لاڳاپي جو هڪ اهڙو نمونو لڀي پيو، جيڪو سادو هو ۽
جنهن جي بنياد نفسيات جي قانون
(Psychological Laws) جي وچ ۾ موجود هو. (14)
پر تڏهن به هن لاڳاپي جي بنياد تي ڪو ڀروسي جهڙو ٻوليءَ جو
نفسياتي نظريو قائم ٿي نه سگهيو- توڙي جو اهو
معلوم ٿي ويو ته اهڙي قسم جي نظريي جو ميدان ۽
مقام ڪهڙو ٿي سگهي ٿو.
ڪومسڪيء
(Chomsky)
جي تحقيق جيڪا 1957ع ۾ شايع ٿي يعني
(Syntactic Structures) تنهن جي بنياد تي ويا ڪرڻ جو هڪ نئون نظريو وجود ۾ آيو، جنهن
کي معيار جو نظريو
(Standard theory) سڏيو ويندو آهي. هن نظريي مطابق وياڪرڻ جا ٽي حصا ٿيندا آهن:-
ٻوليءَ جي جوڙجڪ وارو حصو
(Syntax)،
ٻوليءَ جي صوتيات وارو حصو
(Phonology)،
۽
ٻوليءَ جي معنيٰ وارو حصو
(Semantics)
پهرئين حصي کي اونهي جوڙجڪ
(Deep structure) به چيو ويو آهي. هن نظريي مان اهو به ثابت ٿيو ته هر جملي جا
ٻه جوڙجڪي حصا ٿين ٿا: هڪ اونهو جوڙجڪي حصو ۽ ٻيو
مٿاڇري وارو جوڙجڪي حصو، ۽ اهو به ثابت ٿيو ته
ٻوليءَ جي علم يعني معنيٰ جو تعلق جملي جي انهيءَ
جوڙجڪي حصي سان آهي، جنهن کي اونهو جوڙجڪي حصو چيو
ٿو وڃي، ۽ اُن جي ترتيبي حصي جو تعلق جملي جي
مٿاڇري واري جوڙجڪي حصي سان آهي.
اهڙيءَ ريت خالص ٻوليء جي علم
(Pure Semantics) جي اڀياس مان جيڪي نتيجا ڪڍيا ويا آهن، اهي هي آهن:-
ٻوليءَ جو بنيادي جزو جملو آهي، نه لفظ.
جملن جو استعمال انهيءَ ڪري ٿو ٿئي ته ٻوليء جو عمل ادا ٿئي.
هر ڪو جملو ٻوليء جي ڪنهن نه ڪنهن عمل سان لاڳاپو رکي ٿو.
ٻوليءَ جي عمل
(Speech act) جا طبقا
(Classes)
به ٿين ٿا. هر جملي جي لاءِ ٻوليء جو هڪ خاص عمل
يا عملن جو هڪ خاص ڪلاس ٿئي ٿو. (15)
*
ٻوليء جي نفسياتي جائزي جي باري ۾ مختصر طور تي چئبو ته ٻوليء
جي نفسياتي جائزي جو دارومدار انهيء ڳالهه ٻولهه
Utterences
تي آهي ته ڳالهائڻ ٻولهائڻ
(Utterences)
جو عمل ٻڌندڙ ۽ ڳالهائيندڙ جي وچ ۾ اظهار جي ڏي وٺ
جو وسيلو ڪئين ٿو بڻجي. (16)
ٻوليء جي معنيٰ جي علم جي باري ۾ عام بحث جي دوران مٿي جيڪي
لکيو ويو آهي، ان مان اها ڳالهه پڌري ٿئي ٿي ته
ٻوليء جي معنيٰ جو واسطو هيٺين ڳالهين سان گهاٽو
آهي:-
سماجيات
Sociology
علم الانسان جو ڪلچر
Culture Anthopology
ادب Lieterature and folk literature
سماجي نفسيات
Scocial- Psychology
نفسيات
Psychology
ٻوليائي نفسيات
Psycho- linguistics
5- سوچڻ
(Thining)
۽ معنيٰ:
مٿي منڍ ئي ۾ اسان چيو آهي ته هڪڙي معنيٰ اها آهي، جنهن جو مقام
مٿو، ۽ ڪل (مشين) مغز يا دماغ (من) ٿئي ٿو. جنهن
مان اسان جو مطلب اهو هو ته معنيٰ سوچڻ سان ئي
پيدا ٿئي ٿي. ليويس
(Lewes)
چيو آهي ته اها اهڃاڻن جي مدد سان سوچڻ جي طاقت
ئي آهي، جيڪا ماڻهوءَ ۽ جانور جي وچ ۾ سنڌو (فرق)
ڏيکاري ٿي. اهڙيءَ ريت سوچ انهيءَ ماحول سان
تعلق رکڻ جو هڪ وسيلو آهي- جيڪو اکين اڳيان ۽
جسماجي صورت ۾ موجود نه آهي. هن طرح اها معنيٰ،
جا سوچڻ جي مدد سان پيدا ٿئي، سا ٻن درجن جي آهي،
هڪ رواجي معنيٰ، جا وجودي حقيقتن يا شين
(Objects)
جي مشاهدي يا اڀياس جي وسيلي ۽ دماغ جي مدد سان
پيدا ٿئي ٿي، ۽ ٻي محسوسات واري معنيٰ، جا تصورات
جي مدد سان پيدا ٿئي ٿي. هن جو مطلب ٿيو ته سوچ جي
لاءِ اهو ضروري نه آهي ته جنهن حقيقت جي باري ۾
سوچ ڪجي سا وجودي هجي. انسان اکين بند ڪرڻ سان به
سوچي ٿو. سوچ جو عمل سڀاويڪ آهي، ۽ نري سوچ
(Pure thinking) جسماني دنيا جي پابند ۽ محتاج نه آهي.
عالمن سوچ کي ٽن قسمن ۾ ورهايو آهي- اهي هي آهن:
اها سوچ، جيڪا ان وقت پيدا ٿئي ٿي، جنهن وقت اسان ڪنهن سوال يا
مرحلي کي حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا.
اها سوچ، جيڪا ڏينهن جو يا رات جو جاڳندي يا ننڊ ۾ خواب جي صورت
۾ پيدا ٿئي ٿي، جنهن ۾ اسان جون خواهشون عمل کان
سواءِ ئي پوريون ٿينديون نظر اچن ٿيون.
اها سوچ، جنهن جي مدد سان اسان ڪا نه ڪا ايجاد ڪريون ٿا ۽
سائنسي قسم جي تلاش ڪريون ٿا.
پهرئين قسم کي استدلال، ٻئي قسم کي خواب و خيال، ۽ ٽيئن قسم
کي تخليقي ڪمال
(Reasoning, artistic thinking, and creative
thinking)
چيو ويو آهي.
ٻوليءَ جي خيال کان سوچ جي وصف هيءَ ڪئي وئي آهي: سوچ هڪ اهرو
انساني عمل آهي، جنهن ۾ اهي شيون، جن جي باري ۾
سوچيو ٿو وڃي، تن جو مادي طور تي اکين اڳيان هئڻ
ضروري نه آهي: شين لاءِ اهڃاڻن تي به سوچي سگهجي
ٿو. (17)
اشارو، مورت ۽ لفظ (جئين ٻڌجي ۽ پڙهجي ٿو)، سي هن خيال کان
اهڃاڻ آهن. (اهڃاڻ جو وڌيڪ ذڪر اڳتي اچي ٿو.)
ٻوليءَ جي اظهار واري مقصد ٻوليءَ کي وڌي اهميت
ڏني آهي، ۽ هن خيال کان ٻولي نه رڳو سوچڻ جو هڪ
وسيلو آهي پر اها سوچڻ ۽ استدلال کي ٻين تائين
پهچائڻ جو هڪ ڪارآمد اوزار
(Tool)
پڻ آهي.
سوچڻ جا جيڪي نتيجا نڪرن ٿا، سي هي آهن:
سوچ جو نتيجو عمل
(activity or action) به ٿي ٿو سگهي.
سوچ مان نئين معنيٰ پيدا ٿئي ٿي.
سوچ مان اعتقاد ۽ اعتماد به پيدا ٿئي ٿو.
سوچ جي صورت پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ جي به ٿي سگهي ٿي.
سوچ جي هنن چئن ئي نتيجن مان جنهن نتيجي سان اسان جو واسطو آهي،
اهو آهي نئين معنيٰ پيدا ڪرڻ ۽ معنيٰ پکيڙڻ وارو.
هن باري ۾ سوچ جو تعلق مشاهدي
(Perception)
سان آهي. سوچ ۽ معنيٰ ٻيئي عمل معنيٰ ۽ اعتقاد وٽ
ختم ٿين ٿا. هن خيال کان سوچ خيالات
(Ideas)
جي انهيء ترتيب ۽ تنظيم جو نالو آهي، جيڪا انهن
شين ۽ واقعن سان تعلق رکي ٿ، جن جي نمائندگي انهن
جا اهڃاڻ ڪن ٿا. (18)
هن مان ظاهر ٿئي ٿو ته شين جون علامتون
(Signs)،
عڪس
(Images)
۽ اهڃاڻ
(Symbols)،
سڀ سوچ جي عمل ۾ وسيلن جو ڪم به ڏين ٿا ۽ پاڻ به
سوچ جي نتيجي ۾ پيدا ٿين ٿا. هن طرح معنيٰ مان
معنيٰ پيدا ڪرڻ وارو عمل روان دوان رهي ٿو. وري
شين جي نشان، اهڃاڻ ۽ عڪس سڀ انسان جي ماحول ۽ ان
جي ڪلچر ۾ معنوي صورت ۾ موجود آهن. هن طرح معنيٰ
هڪ سماجي وٿ
(Social value)
جي صورت ۾ پيدا ٿئي ٿي ۽ ڪم اچي ٿي. (19)
معنيٰ جي پيدا ٿيڻ جو عمل
(Process)-
مٿي ڪنهن جاءِ تي اسان ڄاڻايو آهي ته لفظن جو تعلق ٻن نظامن سان
آهي: هڪ صوتياتي نظام ۽ ٻيو معنوي نظام (20).
صوتياتي نظام جو تعلق آوازن
(Sounds)
سان آهي. آوازن کي معنيٰ ملڻ جي ڳالهه سڀاويڪ
طريقن تي ٻڌل آهي- جيئن، سنڌ ۾ پيدا ٿيندڙ ٻار
پنهنجي عمر جي منڍ ۾ ئي ڪي آواز ڪڍي ٿو، هنن آوازن
جا محرڪ ڪي سڀاويڪ عمل ٿين ٿا. مثال طور ماءُ جو
منهن سڃاڻڻ کان پوءِ هر دفعي ٻار ماءُ کي ڏسڻ سان
ما جهڙو آواز ڪري ٿو يا ڪوبه ٻيو، پر هميشہ
هڪجهڙو آواز ڪري ٿو ۽ ورجائي ٿو. هن حالت ۾ اهڙو
آواز سڀاويڪ آواز
(Natural sound)
آهي. پر آواز جي انهيءَ صورت کي ٻوليءَ واري ساڳئي
آواز سان جيڪو تعلق آهي، اهو تڏهن ٿو قائم ٿئي
جڏهن ماءُ ٻار جي ان آواز جو جواب
(Response)
ٻار سان مرڪڻ، ان کي هٿ سان ٿڦڻ
(Patting)
يا ٻار کي کڻڻ جي صورت ۾ ڏئي ٿي. اهڙيء ريت ماءُ
جڏهن پنهنجو عمل بار بار ٿي دهرائي، تڏهن ٻار به
ساڳيو ئي آواز بار بار ٿو دهرائي. ۽ اِئين
غيرجبلتي آواز ٻوليءَ جي صوتياتي نظام
(Phonetic discipline)
جي صورت وٺي ٿو، ۽ اهڙيءَ ريت ٻوليءَ جو هڪ
صوتياتي نظام به قائم ٿئي ٿو.
معنيٰ جي اوسر
(Tho evolution of meaning)-
معنيٰ جي خيال کان
Idea
هڪ غيرمحدود
(Absent)
شيءِ، صورتحال، واقعو يا لاڳاپو
(Ralationship)
آهي، جنهن جي نمائندگي ڪي حاضر
(Present)
اهڃاڻ
(Symbols)
ڪن ٿا. اهي اهڃاڻ آهن لفظ يا اشارا. سوچڻ جي حالت
۾ معنيٰ وارا لفظ ڳجها ٿا رهن پر اظهار واريء حالت
۾ معنيٰ وارا لفظ ۽ اشارا موجود رهن ٿا. سو پهرئين
ڏاڪي تي به معنيٰ سوچڻ جي حد تائين محدود رهي ٿي.
ٻئي ڏاڪي تي ٻار سڀاويڪ آواز ڪري ٿو، روئي ٿو، سڏڪي ٿو، هلڪڙا
ٽهڪ ڏئي ٿو، وغيره. هنن آوازن جو بنياد ٻار جون ڪي
جسماني ضرورتون آهن. هنن آوازن جي معنيٰ فقط ٻار
جي ماءُ ۽ دائي ۽ سندس گهر جا ڀاتي ئي سمجهي ٿا
سگهن.
ٽيئن ڏاڪي تي ٻار وڏن جا ڪيل آواز ورجائي ۽ دهرائي ٿو. اهڙيءَ
ريت هو سماج ۽ ماحول جي ٻوليءَ جي شروعات ٿو ڪري.
ٻار جي حياتيءَ ۾ معنيٰ جي اوسر جو چوٿون ڏاڪو آهي خاموشي
وارو. هن ڏاڪي کي نفسيات جي ڪتابن ۾
(Plateau stage)
چيو ويو آهي. هن عمل ۾ ٻار گهمڻ ۽ حرڪتن ڪرڻ ۾
دلچسپي وٺي ٿو. ان ڪري ڳالهائي تمام گهٽ ٿو.
معنيٰ جي اوسر جو پنجون ڏاڪو آهي ٻار جي انهيءَ حالت وارو، جنهن
۾ ٻار آسانيءَ سان گهمي ڦري ۽ ڪم ڪار ڪري ٿو سگهي،
يعني عمل، هن حالت ۾ ان جي هڪ عادت
(Habit)
بنجي ٿو وڃي. هن حالت ۾ وري هڪ دفعو هو ڳالهائڻ ۾
دلچسپي وٺي ٿو ۽ گهڻو ڪري گهڻ ڳالهائو ٿي ٿو
پوي. هن ئي عمر ۾ ٻار لفظن جي معنيٰ وارو استعمال
شروع ٿو ڪري. هن دور ۾ ٻار ڪي معنائون پيدا به ڪري
ٿو سگهي ۽ ان کان پوءِ سال بسال هن جي معنائن جو
تعداد وڌندو ٿو وڃي ۽ اهڙيءَ ريت ٻار جي ٻوليءَ
واري دنيا يعني سماج وڏو ۽ ويڪرو ٿيندو ٿو
وڃي(21). معنيٰ جو هي ڏاڪو اظهار
(Expression)
وارو ڏاڪو آهي.
معنيٰ جي اوسر جا ٻيا ڏاڪا آهن:-
لکيل لفظ پڙهڻ
(The use of graphic representation).
لفظن جي معنيٰ وارو ۽ محاوري وارو استعمال
(The growth of concepts).
لفظن جي ذخيري ۾ واڌاري وارو ڏاڪو
6- اهڃاڻ
(Symbol):
عالم ۽ اڪابر پنهنجي ڪلچري اڀياس جي آڌار تي ڪيترن ئي اهڙن
طريقن جو ذڪر ڪن ٿا، جن جي وسيلي هڪڙو ماڻهو ٻئي
سان ٻوليءَ جا اهڃاڻ
(Symbols)
ڪم آڻيندي، تعلق ۽ لاڳاپي ۾ اچي ٿو. هنن اهڃاڻن
مان عالم سڀ کان اڳ ۾ سينڍ، ڪوڪ ۽ سيٽيءَ جي وسيلي
ڳالهائڻ، جو ذڪر ڪن ٿا. سنڌ ۾ به آڳاٽين سوسائٽين
جيان سينڍ وسيلي ڳالهائڻ جو استعمال ٿيندو رهيو
آهي. اسان پنهنجي ننڍڙائپ ۾ سينڍ، ڪوڪ ۽ سيٽيءَ جا
ڪيئي قسم پاڻ آزمايا آهن. سينڍ جي قسمن ۾ پهريون ۽
لطيف نمونو سينڍ جو اهو آهي، جنهن سان ڪنهن ويندڙ
جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪائيندا هئاسون. سينڍ جو ٻيو
قسم هو ڪنهن کي چيڙائڻ جو. سينڍ جو ٽيون قسم هو
ڪنهن لاءِ ڪنهن کي جنسي جذبات جي اظهار جو. سينڍ
جو چوٿون قسم هو ڪنهن کي سنگل ڏيڻ جو. اهڙيءَ ريت
ڪوڪ جي وسيلي به پهريان ڪنهن کي وڏي کي يا ٻارن کي
سڏ ڪبو آهي ته اچو ته راند کيڏون. ٻئي قسم ۾،
لڪڻ کان پوءِ ڪوڪ ڪري، ڳولڻ واري کي ٻڌائبو آهي ته
مان ڪنهن هنڌ لڪو ويٺو آهيان. ڪوڪ اسان جي ملڪ ۾
رڙ وانگر به ڪئي وڃي ٿي، جنهن ۾ ڪنهن خطري جو
اطلاع ڏنو ويندو آهي. سيٽي به گهٽ وڌ اهڙن ئي
نمونن جي ٿيندي آهي.
هن قسم جي معنيٰ ٻين ملڪن ۾ به ٿئي ٿي. آفريڪا جي ڪيترن ئي
پرڳڻن ۾ سير ڪرڻ وارن ڏٺو آهي ته ڪنهن مفاصلي تان
سينڍ يا ڪوڪ جي وسيلي ڳالهه ٻولهه ٿيندي آهي. اتي
هيئن به ٿيو آهي، جو ڪنهن ٻاهرئين ماڻهوءَ جي آمد
جو اطلاع سينڍ جي وسيلي چاليهن ميلن تائين به ڏنو
ويو آهي.(22)
هن قسم جي معنيٰ سازن جي وسيلي به پيدا ٿيندي آهي. عيد جي ڏينهن
سج اڀرئي کان اڳ ۾ اسان جي ڳوٺن ۾ دهل وڄايو ويندو
آهي، جنهن جو مطلب اهو هوندو آهي ته چنڊ ڏٺو آهي
۽ اڄ عيد آهي. ڀير ۽ ٽاهو جا نمونا اسان جي
سماج ۾ خاص معنيٰ ٿا رکن. اهڙيءَ ريت ڌمال ۽ نقاري
جي وڄڻ جا ڪي نمونا به اسان سان ڳالهه ٻولهه ڪن
ٿا. (پنهنجي ڳوٺ ۾ آءُ پنهنجي مَنهن ۾ ويهي، اهو
سمجهي سگهندو آهيان ته دهل ڇيڙ ۽ ونگار جو آهي يا
ملاکڙي جو، شاديءَ مراديءَ جو آهي يا ماتم جو.)
اهڙيءَ ريت هٿن ۽ ٻين عضون جا اشارا به ڳالهائڻ ۾ مدد ڪن ٿا.
ڪتاب لکن ٿا ته. سليءَ جي بلوي ۾ جيڪو 1282ع ۾ٿيو
هو ۽ جنهن ۾ سڄي ملڪ ۾ قتل ۽ ڪوس ٿيو هو، تنهن جي
سٽڻ ۽ هلائڻ ۾ هڪ لفظ به ڳالهايو نه ويو هو، پر ته
به ڪوس پوري وقت ۽ ڏينهن تي ٿيو هو. (23)
چون ٿا ته هٿن، آڱرين ۽ ٻانهن جي اشارن جو تعداد آهي ستن کي
پنج ٻڙيون، ۽ چون ٿا ته رڳو چيني جيڪي اشارا ڪم
آڻيندا هئا انهن جو تعداد هو ستن کي ٽن ٻڙين
جيترو!
انڌن جي تعليم جو به اِئين سڀاويڪ علامتن جي ٻوليء
(sign language)
تي رکيو ويو هو.
(نوٽ: ڊاشيل صاحب هندستان ۾ هٿن جي اشارن جا 9 قسم ڏنا آهن.)
هت جي اشارن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، انهن کي انگريزيءَ ۾
(sign or signals)
چيو وڃي ٿو. (مون سنڌيءَ ۾ هنن لفظن لاءِ اشاري يا
نشان جو لفظ ڪم آندو آهي.)
معنيٰ جي خيال کان هنن اشارن جون جيڪي خاص ڳالهيون آهن، سي هن
هيٺ ڏجن ٿيون:
هي نشان ڏسڻ يا ٻڌڻ واري لاءِ هڪ جوابي عمل
(Reaction)
ڪرڻ جو جواز مهيا ڪن ٿا.
هي نشان فقط انهيءَ ماڻهوءَ لاءِ معنيٰ وارا آهن، جنهن هنن
نشانن جي معنيٰ اڳ ۾ ئي سمجهي ڇڏي آهي.
جوابي عمل جي لاءِ هي نشان سوچڻ جو
ڪم شروع ڪرڻ ۾ مدد ڪن ٿا.
هي نشان ٻن ماڻهن جي وچ ۾ هٿراڌو
(Artificial)
۽ روايتي
(Conventional)
نشانن
(Signs)
جي حيثيت رکن ٿا.
اهڃاڻ يا سمبل جيڪو ٻوليءَ جو گهڻو ترقي يافته وسيلو آهي، ان جو
بنياد به هنن سادن اشارن ۽ سنگلن تي آهي. يعني اهي
ئي اشارا آهن، جن جي سڌريل شڪل آهي اهڃاڻ. پر
اهڃاڻ لکيل ٻوليءَ ۾ تمام وڏي اهميت واري شيءِ
آهي. (خاص ڪري سنڌي ٻوليء ۽ شاهه جي شاعريءَ جي
اڀياس لاءِ اهڃاڻ جو اڀياس تمام ضروري آهي.)
اهڃاڻ هن طرح شاعراڻي ٻوليءَ جو هڪ طاقتور وسيلو ۽ اعليٰ
شاعريءَ جو هڪ ضروري ۽ اٽل جزو آهي.
لکيل ٻوليءَ ۾ اهڃاڻ جي ابتدا مورتن
(Pictographs)
سان ٿئي ٿي، جنهن ۾ مورت پنهنجي اصل جي شڪل جهڙي
هوندي آهي- اهڙين حالتن ۾ مورتن کي شين جا اهڃاڻ
چيو وڃي ٿو. (هنن مورتن جو آوازن سان ڪوبه تعلق
ڪونه هو.) مثال طور، ٻڌڻجي عمل واري اهڃاڻ جي
لاءِ، ڪنهن ماڻهوءَ جو مٿو تمام وڏن ڪنن سان
ڏيکاريو ويو آهي. اڳتي هلي، هن مورت مان ماڻهو ڪڍي
رڳو مٿو ۽ وڏا ڪن ڏيکاريا ويا هئا- هنن سڌريل
شڪلين جي حالت ۾ اهڃاڻ کي
(Hiero- glyphic) سڏيو ويندو هو. ههڙيون مورتون جڏهن شين جي نالن جي آوازن سان
ملايون ويون، تڏهن انهن کي
(Phonetic)
چيو ويو. هن حالت ۾ شين جا آواز به اهڙا ئي هوندا
هئا، جهڙا شين جا نالا. هن بنياد تي اسان جو خيال
آهي ته سنڌيءَ جا پهريان آواز اڄوڪي سنڌيءَ جي
نالن ۾ لڀن ٿا. جڏهن هنن آوازن واري ٻوليءَ ترقي
ڪئي، تڏهن هر هڪ آواز لاءِ الف- بي جو اکر مقرر
ٿيو ۽ پوءِ حروف صحيح ۽ حروف علت جي مدد سان
ٻوليون لکجڻ ۾آيون. هن حالت ۾ هر هڪ لفظ ٻوليءَ جو
هڪ سمبل يا اهڃاڻ ٿي پيو، پر شروعاتي حالت ۾ لفظ
مشين جا سڌا سنوان اهڃاڻ نه آهن. هي لفظ هن حالت ۾
رڳو گلي جي انهن آوازن جا اهڃاڻ آهن، جيڪي ڳالهائڻ
شين جي لاءِ ڪيا يا ڪڍيا ٿا وڃن. انهيء ڪري هن قسم
جا اهڃاڻ نثر ۾ ڪم اچن ٿا ۽ انهن جو گهڻو استعمال
ڳالهائڻ ۾ ٿئي ٿو.
مٿانهين قسم جو شاعراڻو اهڃاڻ شين جو سڌوسنئون اهڃاڻ ٿئي ٿو، ۽
اهو ئي اهڃاڻ آهي، جنهن جو تلعق ٻوليءَ جي معنوي
دنيا
(World Meaning) سان آهي.
شاعريء واري اهڃاڻ جي باري ۾ وڏي ۾ وڏي ڳالهه آهي اهڃاڻ جي مڃيل
حيثيت
(Standardization)
مقرر ڪرڻ جي. مثال طور شاهه لطيف سائينء وٽ اُٺ
ويريء جو اهڃاڻ آهي- اُٺ ويري اوٺار ويري، سج به
ويريء جو اهڃاڻ آهي- آءُ به گڏيس پرينء کي تون ٿو
لهين سج. گهوڙو ظاهري وسيلن جو اهڃاڻ آهي، ۽
اهڙيءَ ريت شاهه جو سڄو شعر هنن اهڃاڻن تي ٻڌل
آهي. هنن مثالن ۾ اُٺ ۽ سج کي شاهه سائينء هڪ مٿ
(Myth)
جي مڃيل صورت جي آڙ ۾ هڪ نرالي ۽ شاعراڻي معنيٰ
ڏيئي ڇڏي آهي. هن معنيٰ جو تعلق اُنهيءَ مٿ سان
آهي، جنهن کي تاريخ ۽ سڄي داستان جي سماجي حيثيت
اڳ ۾ ئي مليل آهي- هيءَ ڳالهه انهيء ماڻهوء لاءِ
وڏي اهميت واري آهي، جيڪو شاهه جي شعر جو شاعراڻو
اڀياس ڪري ٿو.
سمبل جون ڪي ٻيون صورتون آهن: انگ ۽ نقشا. هي ٻيئي صورتون به
انساني سماج ۾ تعليم وڏي ڪم جون رهيون آهن.
7- نشان، علامت، اهڃاڻ هڪ عمومي بحث، ۽ علم علامت:
نشان
(Signal)
کي سامهون رکڻ سان جيڪي ڳالهيون سمجهه ۾ اچن ٿيون،
سي هي آهن ته خيال جو ۽ انهيء شيءِ جو، جنهن سان
ان جو واسطو آهي، هڪ اهڙو مامرو آهي، جو ان کي ٻئي
ڪنهن به مامري سان ڀيٽي نٿو سگهجي.- هي مامرو بي
مثال
(Unique)
آهي. سوچ يا خيال جو مامرو وقت، جاءِ ۽ شخصيت جي
قيد کان ٻاهر آهي. هن جو مطلب هي آهي ته نفسياتي
طور تي جنهن وقت اسين سوچيون ٿا، ان وقت رڳو
سوچيون ٿا
(When we think we think).
نشان جي نفسيات جي سلسلي ۾ هڪڙي عالم (پروفيسر مارگن
Morgan)
ڏيکاريو آهي ته هن جي ڌاريل ڪڪڙ جي چوزن هڪڙي
ڏينهن هڪڙو پوپٽ پڪڙي ورتو، جيڪو رنگ جو پيلو ۽
ڪارو هو. چورا انهيءَ پوپٽ کي کائي نه سگهيا، ڇو
ته انهيءَ جو ذائقو شڪارين جي دل وٽان نه هو، ۽
ان ڪري هنن پوپٽ کي ڇڏي ڏنو. ان کان پوءِ هنن ڪنهن
به پيلي ۽ ڪاري رنگ جي پوپٽ کي نه پڪڙيو، ڇو ته
پوءِ پيلو ۽ ڪارو رنگ هنن جي لاءِ نفرت جو نشان
(Sign)
مقرر ٿي ويو.
اوجن ۽ رچرڊس هن جو مطلب هي ٿا ڪڍن ته جيڪڏهن اسان تي ماضيءَ ۾
ڪنهن شيءِ يا واقعي ڪو اثر ڇڏيو آهي، ته پوءِ ان
شيءِ يا واقعي جي رڳو ڪنهن حصي جي وجود ۾ اچڻ سان
اسان اهڙيءَ طرح عمل ڪنداسون، جهڙيءَ طرح اسان اصل
واقعي جي وقت عمل ڪيو هو.
هن جو مطلب اهو ٿيو ته نشان يا اشارو
(Signal)
هميشہ ۽ هر حالت ۾ انهيءَ اڀاريندڙ عمل
(Stimulus)
جهڙو ڪم ڪري ٿو، جيڪو سڄي يا بنيادي اڀاريندڙ عمل
جو هڪ حصو آهي. اهڙو اڀاريندڙ عمل انگرام
(Engram)
لاءِ اڪيلوئي ڪافي آهي. انگرام ڇا آهي، تنهن لاءِ
هينئن لکيل آهي:
To call up an excitation similar to that caused by the
original stimulus. (The Meaning of
Psychology).
هن مان معلوم ٿو ٿئي ته پوپٽ ۽ چوزن واريءَ ڳالهه ۾ چوزن جو وري
ٻئي ڀيري پيلي ۽ ڪاري پوپٽ جي ويجهو ئي نه وڃڻ
اهڙو آهي، جو هاڻي اهڙو پوپٽ ڪراهت
(Distaste sign)
جو سنگل يا نشان بڻجي پيو آهي.
اهڙيءَ ريت ڏسجي ٿو ته اشاري
(Signal)
جي ڳالهه نفسياتي ڳالهه آهي ۽ ٻوليءَ ۾ ڪنهن نشان
يا سنگل جو بنياد انسان جي من جي ضرورتن جي ڪري
پيو آهي. ظاهر ٿيو ته هن نشان يا اشاري جي معنيٰ
جو مدار سوچ تي نه پر انساني من جي ضرورتن ۽ انهن
ضرورتن جي طرف انسان جي جوابي عمل
(Response)
تي آهي. هن مان وڌيڪ معلوم ٿيو ته نشان جي حالت ۾
به معنائون ٻه آهن ۽ جيڪڏهن هڪ جو واسطو سوچ سان
آهي ته ٻيءَ جو انسان جي من جي ڪهاڻيءَ جي مٿ
(Myth)
سان آهي. ڏٺو ويندو ته ڪلچر به انسان جي من جي
ڪهاڻيءَ جي انهيءَ مٿ جو نالو آهي.
هن مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته ٻوليءَ جو گهڻو حصو انسان جي سماج،
ڪلچر ۽ ن جي ڪهاڻيءَ سان تعلق رکي ٿو.
لفظن جي ٻوليءَ واري حيثيت
Word Situation-
مٿي لفظن جي ٻوليءَ واريءَ حيثيت تي جو ڪجهه به لکيو ويو آهي،
ان ۾ ڏيکاريو ويوآهي ته ٻوليء جي عادتن
(Language habits) ۾ سوچ جي مدد سان بنيادي آوازن مان لفظ ٺهن ٿا، جيڪي ٻوليءَ ۾
شين جي نالن جي آوازن جا اهڃاڻ آهن. هتي اهو
ڏيکاريو ويندو ته لفظ رڳو آوازن جي پيداوار نه
آهن- لفظ ته هڪ اهڙي اثر جي پيداوار آهن، جنهن کي
لفظن جو جادو
(Word magic)
ٿو چئجي. لفظن جي هن جادوگريءَ جو وڏي ۾ وڏو ڪمال
اسان جي مٿانهين شعر ۾ ڏسي ٿو سگهجي، جتي لفظ
اهڃاڻن جو ڪم ڪن ٿا.
لفظن جي باري ۾ سائوٿ
(South)
هيئن ٿو چوي: جيڪو به هن باري ۾ چڱيءَ ريت ويچار
ڪندو، سو سمجهي ويندو ته لفظن ۾ هڪڙو جادو موجود
آهي، جيڪو انهن کي انهيءَ طاقت کان به وڌيڪ طاقت
ڏئي ٿو، جنهن طاقت جو اسان بيان ڪري ٿا سگهون.
ظاهر آهي ته سائوٿ جو اشارو لفظن جي اهڃاڻن واري حيثيت ڏانهن
آهي، جنهن ۾ لفظ بيان ڪرڻ کان مٿي به ڪا معنيٰ رکن
ٿا.
منڍ کان ئي وٺي اهي اهڃاڻ، جيڪي انسان ڪم آڻيندو رهيو آهي، سي
حيرت ۽ جادوءَ جو ڪم ڏين ٿا. آڳاٽن مصري ماڻهن جي
رويي کان وٺي اڄڪلهه جي وڏن شاعرن تائين ڏسجي ٿو
ته لفظن جي باري ۾ ماڻهن جو خيال گهڻو ڪري ساڳيو
آهي.
وٽمن
(Witman)
جو چوڻ آهي ته لفظ روحاني شيون آهن.
فريزر ٿو چوي: جيڪڏهن اسان ماڻهوءَ جو مٿو کولي ۽ اهو ڏسي
سگهون ته هڪ ئي ملڪ ۽ دور جا ٻه ماڻهو جدا جدا
خيال ٿا رکن، ته معلوم ٿيندو ته اُهي هڪٻئي کان
ايترو پري آهي، جو ڀانئبو ته ڄڻ جدا جدا مخلوقون
آهن. فريزر اڳتي لکي ٿو ته ڀرم اڃا تائين قائم
آهن، ڇو ته جيتوڻيڪ اهي ذهين ۽ سڌريل ماڻهن کي عجب
۾ ٿا وجهن، ته به اهي اڃا به اڻ سڌريل ماڻهن جي
خيالن جي معيار وٽان آهن.
|
