مير صوبدار خان ٽالپر مير فتح علي خان ٽالپر

مير نصيرخان ٽالپر جعفري پٽ مير مراد علي خان ٽالپر

سنڌ جي درٻار جو احوال

انگريزن جي فوج، سنه 1819ع ۾، ڪڇ کي آخري طرح والاريو، تنهن وقت کان وٺي، اسان جي حڪومت جو سنڌ سان واسطو رهيو آهي ۽ اسان جي طرفان ميرن سان دوستاڻا تعلقات قائم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون ويون آهن. پر هنن سرڪش ۽ شڪي سردارن، اسان جي سلطنت جي انهيءَ قدم کي هميشه شڪي نظرن ۽ انديشي سان پئي ڏٺو آهي. تنهنڪري هنن جو ورتاءُ اسان سان هميشه غير دوستاڻو ۽ ناموافق پئي رهيو آهي. ائين آهي، ته هنن اسان سان جيڪي عهد و پيمان ڪيا هئا، مگر انهن ۾ صداقت ڪانه هئي. ڪنهن به يورپي عملدار کي ڪڇ مان سرحد ٽپي اچڻ جي اجازت ڪانه هوندي هئي. اسان جو هڪڙو وڪيل، جو سنه 1820ع ۾، هنن جي وزير جي دعوت تي ممبئيءَ کان سنڌ ڏانهن ويو هو، ان جو سندن درٻار ۾ ڪو پرجوش خير مقدم ڪونه ڪيو ويو هو، بلڪ هن کي پرپٺ گهٽ وڌ ڳالهايو ويو هو.

اسان کي ميرن سان لڙائي ڪرڻ جو ارادو ڪونه هو، تنهن هوندي به اسان کي هيسائڻ لاءِ ٻن موقعن تي- هڪڙو ته تازو سنه 1825ع ۾، ڪڇ ۾ ٻه فوجون تيار ڪري رکيون هيون- انهي مراد سان، ته اُهي عهدشڪني ڪري، ڀرتپور ۽ برما جي لڙاين جو فائدو وٺن. اسان جي ۽ اسان جي دوستن جي علائقن ۾ڪاهي پون. ان ۾ ذري جو به شڪ نه آهي، ته سنه 1825ع ۾، مياڻن (Meeanan) ڌاڙيلن، جو ڪڇ کي لـُـٽي سـُـڃو ڪيو هو، تن کي حيدرآباد جي درٻار جي ٽيڪ ۽ هـُـشي هئي. ان وقت، اهو صاف ظاهر هو، ته اِها اسان جي طاقت ئي هئي، جنهن ميرن کي اسان جي خلاف کليو کلايو جنگ جي اعلان ڪرڻ کان روڪيو هو، ۽ انهن کي اسان سان دوستاڻا تعلقات رکڻ جو ڪنهن به صورت ۾ ارادو ڪونه هو. هو اسان جي حڪومت ۽ ان جي يورپي عملدارن کان بيزار ۽ متنفر هئا. ان وقت اها ڳالهه ممڪن ئي نظر نه پئي آئي، ته ڪنهن انگريز عملدار کي، ڪنهن به بهاني تي، سنڌ ۾ دعوت ڏيئي گهرايو ويندو، تنهنڪري اسان کي نهايت تعجب ٿيو، جڏهن گذريل 23 - آڪٽوبر تي، ڪڇ جي سفير کي ميرن وٽان هڪ تمام دوستاڻي طرز ۾ لکيل خط پهتو، جنهن ۾ اها استدعا ڪئي ويئي هئي، ته مير مراد علي، جو گاديءَ وارن ميرن مان هڪ هو، بيمار هو، ۽ مون کي هڪدم هن جي علاج لاءِ حيدرآباد روانو ڪيو وڃي. اسان کي جي مخفي اطلاع مليا هئا، تن موجب مير صاحب جي حالت اهڙي خطري جهڙي ڪانه هئي، تنهنڪري اسين بدگمان ٿيڻ لڳاسين، ۽ اسان کي انهن جي اصلي مقصد متعلق قسمين قسمين شڪ پوڻ لڳا. ڪن جو خيال هو، ته ڀرتپور جي قلعي جي ڪـِـرڻ، ۽ برما جي لڙائيءَ پوري ٿيڻ ڪري، هندستان ۾ صلح ۽ سانت ٿي ويئي آهي ۽ روسي، ايران ۾ داخل ٿي چڪا آهن. تنهنڪري ميرن اسان جي حڪومت سان دوستاڻا تعلقات قائم ڪرڻ لاءِ، هيءُ طريقو مصلحتاً اختيار ڪيو آهي. هنن، جو مون کي گهرائڻ لاءِ سبب ڏنو هو، تنهن جي صداقت ۾ڪن ٿورن جو ايمان هو. منهنجن ڪيترن دوستن جي صلاح هئي، ته مون کي سنڌ ۾ جان جي حفاظت جي خاطريءَ کان سواءِ وڃڻ نه کپي.

هوڏانهن مون کي انتظار هو، ته ڪيئن به ڪري سرحد ٽپي، وڃي سنڌ جي تاريخي درياءَ جو معائنو ڪريان. تنهنڪري اها دعوت منهنجي لاءِ نهايت عزيز ۽ خوشگوار هئي، سواءِ ڪنهن اڳ پوءِ ڏسڻ ۽ سوچڻ جي. مون هڪدم خوشيءَ سان تياري ڪرڻ شروع ڪري ڏني. منهنجي تياريءَ ۾ گهڻو وقت ڪونه لڳو. مان 25- تاريخ شام جو، ڀـُـڄ جي ان سنڌي وڪيل سان گڏ روانو ٿي ويس، جنهن کي ميرن منهنجي حاضريءَ ۾رهڻ جو حڪم ڏنو هو. پاڻ سان حفاظت لاءِ 21- نمبر ديسي پيادل فوج جو هڪ ننڍڙو دستو، پوني جي سوار فوج جا ڪجهه سپاهي، ۽ ڪڇ جي راجا جا ڏهه- ٻارنهن گهوڙيسوار به ساڻ کنيم. ڀـُـڄ جي فوج جا سپاهي چونڊ جوڌا هئا. کين خاص سندن قد قامت ۽ شڪل شبيهه جي ڪري، مقرر ڪيو ويو هو. سنڌ ۾ هنن پنهنجو چڱو نالو ڪڍيو هو. ماڻهو کين ڏاڍو ڀائيندا ۽ ساراهيندا هئا.

ٿوري وقت کان پوءِ، مون جلد ئي محسوس ڪيو، ته منهنجي ساٿي وڪيل کي، سندس شڪي مالڪن، منهنجي مزاج ۽ ڪارواين جاچڻ لاءِ مقرر ڪيو هو، ’پر چڪر کي پڄي لتر‘- تنهنڪري مون به هن سان ساڳئي نموني جي روش اختيار ڪئي. مسافريءَ دوران، هن هر ممڪن ڪوشش ڪئي، ته جيئن مون کي صحيح خبرون نه ملن. بلڪ مون ائين به ڏٺو، ته هن مون سان هڪ دفعو ٺڳي به ڪئي. هو هڪ چالباز ۽ مڪار هندو هو- نالو هوس گوپالداس. هن وقت ڪي ٿورا هندو وڃي بچيا آهن، جن کي اڃا سنڌ جي تعصبي درٻار ۾، مسلمانن کان وڌيڪ تجمل، ۽ سياسي چالبازين جي علم هئڻ سبب، زياده اثر آهي. گوپالداس ۾، ميرن کي ايترو ته اعتبار هوندو هو، جو هنن کيس ڪابل جي وزير جي چالبازين معلوم ڪرڻ لاءِ موڪليو هو. هـُـن مشرقي سياستبازيءَ جي ميدان ۾، ٺڳيءَ ۽ ڪوڙ جي پوري پوري مهارت حاصل ڪئي هئي. حيدرآباد ۾ پهچڻ کان پوءِ، جلد ئي مون هن جو پاڻ وٽ اچڻ بند ڪري ڇڏيو، ڇاڪاڻ ته مون ڏٺو، ته هو جيڪي ٻڌندو هو، سو وڌاءُ ڪري، ميرن ۽ سندن وزيرن، مير اسماعيل شاهه کي وڃي ٻڌائيندو هو.

مون 28- تاريخ لکپت ۾ پهچي، حڪم ڏنو ته منهنجو سامان هڪدم موڪليو وڃي، پر منهنجي حيرت جي حد ئي نه رهي، جڏهن وڪيل چيو ته: ”جيستائين حيدرآباد مان حڪم نه ايندو، تيستائين مون کي توهان سان، سنڌ ۾ داخل ٿيڻ جي مجال نه آهي“. دڙڪو ڏنومانس ته: ”مان هڪدم ڀـُـڄ ٿو موٽي وڃان“، ۽ چتايومانس ته: ”ميرن جي مهربانيءَ واري دعوت کان پوءِ، مون کي ترسائڻ ۾، انگريز سرڪار جي توهـِـين آهي، جنهن لاءِ تون جوابدار ٿيندين“. مگر انهن ڳالهين جو مٿس ڪوبه اثر ڪونه پيو. جواب ڏنائين ته: ”جيڪڏهن مان ٻيو ڪو قدم کڻندس ته منهنجو سر ويندو“. پر آخر هن قبول ڪيو ته: ”مون تنهنجي اچڻ جو اطلاع درٻار کي اڳواٽ ڪونه ڏنو هو، ته متان تون پنهنجو ارادو بدلائي، مون کي بيعزتو نه ڪرائين، ۽ منهنجي ٻيڙي نه ٻوڙائين“. انهيءَ ڳالهه تي مون کي ڏاڍي مٺيان آئي، پر جيئن ته ان ۾ ميرن جو ڪو قصور ڪونه هو، تنهنڪري مون کي صبر سان ترسڻو پيو، جيستائين هن جو قاصد موٽي اچي.

لکپت جي شهر ۾ هڪڙو شاهي ڏنگو ڦڏو ۽ گهڻن پاسن سان قلعو آهي. ان جو گهيرو اڍائي ميل ٿيندو، ۽ اهو ڪڇ جي اولهائين ڇيڙي ۾ هڪءَي ٽڪريءَ تي سنڌونديءَ جي ”ڪوري ندي“ نالي، هڪڙيءَ شاخ جي ڀرسان آهي. انهيءَ  نديءَ ۾، سمنڊ جي وِير چڙهندي آهي، جنهنڪري وڏيون ٻيڙيون شهر تائين اچي وڃي سگهنديون آهن. هيءُ شهر اٽڪل ستر سال اڳي، راءِ گوري (Rao gore) اَڏايو هو، ۽ ڪڇ جي هاڻوڪي راجا جي تڙ ڏاڏي جونالو مٿس پيو.

اهو هن صديءَ جي شروعات تائين هڪ کليل معمولي ڳوٺ هو، پوءِ ان کي ڪڇ جو مشهور وزير يا ”جميدار“ (Jemidar) فتح محمد، ڪوٽ ٻڌارايو هو. وزير شناخت وارو هو ۽ سمجهيائين، ته ملڪ جي واپار کي ترقي ڏيڻ ۽ سنڌ جي وڌندڙ طاقت کي ٻنجي ڏيڻ لاءِ، اها هڪ نهايت موزون جڳهه آهي. هـُـن شهر کي وڌائڻ ۽ آباد ڪرڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي، مگر هن وقت ان جي آبادي ڇهه هزار ماڻهن کان وڌيڪ نه آهي. اهي سڀ ڌارين ملڪن جا باشندا آهن، ۽ سٽي جو واپار ڪندا آهن. انهن ۾ ڪي هندن جا به گهر آهن، جن سنڌ مان، مسلمانن جي تعصب ڪري، لڏي اچي پناهه ورتي آهي. ٻين شهرن جي مقابلي ۾،هن قلعي جي ديوارين کي سنه 1819ع واري زلزلي ۾ گهٽ نقصان ٿيو هو- ۽ اهي هن وقت چڱيءَ حالت ۾ آهن. مگر ماڻهن جون جايون، جي قلعي جو اٽڪل ٽيون حصو والارين ٿيون، سي زبون ۽ شڪسته حالت ۾ ٿي ويون آهن، ۽ ٺهيل به سٺيون نه آهن.

فتح محمد، جنهن جو مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي، سو هڪ وڏي هستي هو. هو اصل سنڌي نسل جو هڪ مسلمان هو، جنهن سنه 1788ع ۾، پاڻ کي هڪ ريڍار جي ٻار مان چاڙهي ملڪ جي وڏي ۾ وڏي عهدي تي پهچايو. هـُـن مقامي طور خواهه ٻاهر ڪڇ جي سڀني فرمانروائن کان وڌيڪ شهرت ۽ عزت حاصل ڪئي. انهيءَ پريشانيءَ جي وقت ۾، جڏهن هيءُ ڪڇ جو ”ڪرامويل“(1) ظاهر ٿيو، تڏهن مـُـلڪ، راءَ راهه دين (Rao Rahudin) نالي هڪ راڪاس جي ظلم هيٺ پائمال ٿي رهيو هو. راءَ راهه دين، مسلمانن جو دين اختيار ڪيو هو، ۽ مسلمان ٿيڻ کان پوءِ، هن به تلوار جي زور سان ساري ملڪ ۾ اسلام پکيڙڻ جو فيصلو ڪيو- ڀـُـڄ ۾ رت ريلا ڪري وهڻ لڳو. هن جو دستور هوندو هو، ته هو حبشين جو هڪ ٽولو پاڻ سان کڻـِـي، گهٽيون گهمندو هو. جيڪو ماڻهو پنهنجي ايمان يا ڊپ وچان اللهَ اڪبر نه چوندو هو، تنهن کي ماريو ويندو هو. راءَ کي، فتح محمد آخر حرفت ۽ بهادريءَ سان چريو ٺهرائي، قيد ڪيو. فتح محمد کي هڪ نجات ڏيندڙ سمجهي سندس آجيان ڪئي. هـُـن پنهنجي اختياري، استقلال ۽ دانائيءَ سان هلائي، ۽ ملڪ ۾ امن امان قائم ڪيو. اهڙيءَ طرح هو ڪيترا ورهيه حڪومت ڪندو رهيو. انهيءَ وقت ۾ هن اهڙي مدبريءَ، سخاوت ۽ بهادريءَ جو انگ ڏيکاريو، جو يورپ جا بادشاهه به جيڪر هن تي ريسون ڪن. سنه 1801ع ۾، بغاوت ٿيڻ ڪري هن کي سندس اعليٰ عهدي تان ڪيرايو ويو، مگر ٿوري ئي وقت ۾ هن همت ڪري، پنهنجي وڃايل طاقت وري هٿ ڪئي. مگر وري اختيار هٿ ڪرڻ کان پوءِ، هن جي سرشت ۾ ڦيرو اچڻ لڳو، هن ۾ بڇڙا ارادا نمودار ٿيڻ لڳا. هن جيڪي مصيبتون سـَـٺيون هيون، ۽ جا احسان فراموشي ڏٺي هئي، تنهن کان هن جو مزاج تلخ ٿي پيو، ۽ هو پنهنجن خانگي مـخالفن کي بيرحميءَ سان آزارڻ لڳو، ۽ بدنصيب رعايا، جنهن جي هو اڳي حمايت ڪندو هو، تنهن جي لاءِ هو هاڻي وڏي شامت ثابت ٿي پيو. ان هوندي به ڪڇ جي تاريخ ۾ فتح محمد ئي هڪ اهڙو شخص آهي، جو عزت ۽ نيڪناميءَ جي لائق آهي. هو بدامنيءَ جي اهڙي دؤر ۾ پيدا ٿيو، جڏهن هر بهادر جانباز لاءِ هڪ جولان گاهه هو. هن پنهنجي روشن دماغ جي زور تي حڪومت هٿ ڪئي، ۽ هن ۾، ملڪ ۾ امن امان قائم ڪرڻ جو سليقو هو، هن جا اعمال ان ڳالهه جا شاهد آهن. آسودگيءَ ۾ حڪومت جا پهريان ڏهه سال هـُـو دانشمند ۽ انصاف پسند هو- ۽ ماڻهو سندس ساراهه مان ڍاپندا  ئي ڪونه هئا. پر مصيبتن هن جو مزاج بلڪل ڦيرائي ڇڏيو. سندس دوست چون ٿا، ته هن پنهنجي روش مصلحتاً ڦيرائي هئي، مگر هن جا عمل ڏيکارين ٿا، ته هن سنجيدگيءَ جا سڀ اصول وساري ڇڏيا هئا ۽ پنهنجي موچاري نالي جو خيال نه رهيو هوس. پر جي اِهو تصور ٿو ڪجي، ته هن جي اوائلي حياتي ڪهڙي ماحول ۾ گذري هئي، ۽ هو ڪهڙا ڪهڙا خونخوار واقعا هر روز اکين سان ڏسندو هو، ته توهان کي هن جي بيرحميءَ تي تعجب ڪونه ٿيندو، بلڪ عجب لڳندو، ته هن ڪيئن هيترين لالچن هوندي به پاڻ ۾ نيڪ خصلتون ۽ خودضابطگيءَ جو انگ پيدا ڪيو هو! هيءُ اُهو حاڪم آهي، جنهن جي اڳيان ڪرنل واڪر (Colonel Walker) ”ٻالڪ هتيا“ جي رواج کي بند ڪرڻ جي ناڪام، پر اعليٰ تجويز پيش ڪئي هئي. هن، انهيءَ صاحب جي دليل جي جواب ۾، هڪ ڊگهي تشريح ڪري، دعويٰ ڪئي هئي، ته اهو شيطاني رواج الاهي حڪمن مطابق هو! پر هن جي ٻين مسئلن تي روشن خيال ڏيکارين ٿا، ته اهو انهيءَ رواج جو دراصل حامي ڪونه هو. هن اهو رواج زور سان بند نه ڪيو، تنهن لاءِ به ساڳيو اهو ئي سبب آهي جنهن جي بناء تي اسان ”سـَـتي لڪڙيءَ“ جي هيلتائين اجازت پئي ڏني آهي. هو سنه 1813ع ۾، پنهنجي حڪومت ٻن وڏن پٽن جي حوالي ڪري، گذاري ويو، پر هن جا پٽ حڪومت سنڀالي نه سگهيا.

لکپت جي آسپاس وارو علائقو، هڪ بـُـٺ، ويران، غيرآباد ۽ ناموافق ملڪ آهي. ڀڳل ڀـُـريل سپون ۽ سمنڊ جون ٻيون پيدائشون، جي ان ۾ ڪثرت سان لڀنديون آهن، سي ڏيکارين ٿيون، ته اهو ملڪ ڪنهن زماني ۾ پاڻيءَ هيٺان هوندو هو. قلعي جي ديوارين هيٺان ڪو هڪ - ٻه ننڍو باغيچو آهي، انهيءَ کان سواءِ شهر جي پنجن - ڇهن ميلن اندر ٻي ڪابه آبادي ڪانه آهي. ٿورا ميل پري، ڏکڻ - اوڀر طرف، ٽڪرين جي تري ۾، ”واگم چاؤڙن جو دڙو“ نالي (Wagum Chaora ka ghud) هڪ ڦٽل شهر جا نشان آهن،  جن جو مان ڀانئيان ٿو، ته اڳي ڪنهن به مصنف ذڪر ڪونه ڪيو آهي. خيال ڪيو وڃي ٿو، ته اهو شهر نـَـوَ صديون اڳ آباد هوندو هو، ۽ چاؤڙا راجپوتن ٻڌايو هو، جي ان وقت ملڪ جي هن حـصي تي حڪومت ڪندا هئا. لکپت جو قلعو انهيءَ شهر جي پٿرن مان ٺهيل آهي.

سنڌ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ مناسب آهي، ته ان جي تاريخ ۽ انقلابن جو ڪجهه احوال ڏجي، جن جي وسيلي حڪومت جون واڳون ميرن جي هٿ ۾ آيون.

سڪندر اعظم جي زماني کان وٺي حضرت محمد (صلي الله عليه وسلم) جي ولادت تائين، جو نون سـَـون ورهين جو عرصو گذريو آهي، تنهن عرصي جي سنڌ جي تاريخ تي گهڻي روشني ميسر ڪانه ٿي آهي، پر اها خبر آهي، ته انهن ٻنهي واقعن وقت، بختر جي يوناني بادشاهن جي ڏينهن ۾، سنڌ ۾ هندو راجا حڪومت ڪندا هئا. اسلام جي تيز ترقيءَ ۽ عربن جي حڪومت جي اوچتي عروج، هن ملڪ خواهه ٻين قومن جي تاريخ ۾ هڪ نئون ورق ورايو. هجري سن جو اڃا ويهون سال ئي نه گذريو هو، ته خليفي حضرت عمر رضه الله تعاليٰ عنه، سنڌونديءَ جي واديءَ جي سرسبز علائقن تي قبضي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. هن فرات جي ڪناري تي بصري جو شهر آباد ڪري، هڪدم ايراني نار جي بندر ”بحرين“ کان انهن علائقن کي قبضي ۾ آڻڻ لاءِ جانبازن جو هڪ دستو موڪليو، مگر سندس اها ڪوشش ڪامياب نه ٿي. ساڳيءَ صديءَ جي آخر ڌاري، جڏهن اسلام جي جانباز سپاهين، هڪ طرف هسپانيا، ته ٻئي طرف سمرقند پئي فتح ڪيا، تنهن وقت عرب مسلمانن جي دلين ۾ ڪافر هندن ۾ ’خدا ۽ ان جي رسول جي دين پکيڙڻ‘ لاءِ هڪ عجيب جنون پيدا ٿيو هو. ان سان گڏ کين پنهنجي نالي ڪڍڻ، ۽ ملڪ گيريءَ جو به سوداءُ هو. پر سنڌ جي حالت ۾ کين هڪ ٻيو اڻ شانائتو مطلب هو، .... ...(1) انهن سببن ڪري اميه گهراڻي جي خليفي وليد جي سجستان ۽ قنڌار واري نائب، حجاج بن يوسف، پنهنجي سالار، محمد بن قاسم کي موڪليو، ته وڃي سندس پاران سنڌ ۽ هندستان تي قبضو ڪري. ان کان پوءِ، سنڌ سنه 391 هه تائين شام ۽ بغداد جي خليفن جي هٿ هيٺ ”سرسبز ۽ شاداب“ رهي، تان جو ان سال عزنيءَ جي سلطان ان کي فتح ڪيو(1) .

پوءِ هلندي هلندي، ملڪ ۾ انقلاب آيو، ۽ حڪومت جون واڳون فاتح ۽ ڪمزور اولاد جي هٿن مان کسجي ويون. ڪجهه وقت لاءِ ملڪ کي ڌارئي راڄ کان نجات ملي، ۽ سومرن جي مشهور سنڌي قوم، جنهن جي هٿ ۾ مڪاني حڪومت جون واڳون هونديون هيون، خودمختياريءَ لاءِ ڪوشش ڪرڻ جو موقعو مليو. پر هنن کي جلد ئي محمد کي غوريءَ جي فاتح لشڪر هٿان شڪست نصيب ٿي، ۽ هن جي بهادر جاءِ نشين، التمش سنه 612 هه ۾، پاڻ کي سنڌ جو والي پڌرو ڪيو. سنڌ دهليءَ سان ملائي ويئي ۽ سڄيون ساريون ٻه صديون دهليءَ جي تخت جي خراج گذار رهي. انهيءَ وچ ۾، سومرا ختم ٿي ويا، ۽ انهن جي حڪومت سما گهراڻي جي هٿ آئي، جي ان وقت مڪران جي سرحد تي رهندا هئا. روايت موجب، سما پنهنجو نسل بابل جي زوال کان ڇڪين ٿا: حالانڪ ڪي هندو ذاتيون جي شايد ساڳئي خاندان جي نسل مان آهن، جن مان ڪي شايد هندستان جي پهرين مسلمان فاتحن جي اچڻ تي لوڌجي ڀڳيون هيون، اڃا ڪڇ جو راءُ، ۽ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جي راجپوت جاڙيجن ۾ موجود آهن. تيمورلنگ جي خوفناڪ حملي، جو ملڪ ۾ وڳوڙ پيدا ڪيو، تنهن ۾ سمن آزادي حاصل ڪئي، ۽ هو ڄامن جي لقب سان ڪيترين پيڙهين تائين، بعضي دهليءَ جي سايي هيٺ ۽ بعضي خودمختيار حيثيت سان، سنڌ ۾ حڪومت ڪندا رهيا، تان جو مشهور بادشاهه بابر جي طاقت ۾ اچڻ سان، هنن جي طاقت به بنهه ختم ٿي ويئي.

اڪبر جي وقت ۾، جڏهن مغلن جي حڪومت کي صوبن ۾ ورهايو ويو، تڏهن سنڌ ملتان سان لاڳو ڪئي ويئي هئي. بعضي بعضي سنڌ جي درٻار مان مقرر ڪيل جدا نائب به حڪومت ڪندا هئا. اهو دستور نادرشاهه جي ڪاهه تائين هلندو آيو. پوءِ نادرشاهه ۽ محمد ٻئي (محمد شاهه)جي وچ ۾ جو عهدنامو ٿيو، تنهن جي شرطن موجب سنڌ، ايران سان ڳنڍي ويئي. عهدنامي جي مهذب لفظن موجب، محمد شاهه ”پنهنجي پدري محبت ۾ برادرانه شفقت“ جي ڪري، سنڌونديءَ جي ڪناري وارا سڀ ملڪ، جي فاتح جي قبوليت لائق هئا، سي صلح جي ڏن عيوض سندس حوالي ڪيا ويا. هن معاملي طيء ٿيڻ کان پوءِ، نادر شاهه پاڻ خود ٺٽي ۾ منزل انداز ٿيو، پر تنهن کان پوءِ جلد ئي نادرشاهه خراسان جي مشهور شهر، مشهد ۾ قتل ٿي ويو، ۽ ميدان سندس سالار، احمد خان سڌوزئيءَ جي ڪارستانين لاءِ خالي ٿيو. احمد خان پاڻ کي ڪابل جو حاڪم پڌرو ڪري، دراني حڪومت جو پايو وڌو. ٿوري عرصي کان پوءِ، سنڌ هن جي تابعداري قبول ڪئي، ۽ ان وقت کان وٺي، سندس تابعداري سمجهي وڃي ٿي.

ڪلهوڙن جو خاندان پنهنجو نسل، محمد رسول صلي الله عليه وسلم جن جي چاچي حضرت عباس رضي الله تعاليٰ عنه جي اعليٰ حسب مان ڇڪي ٿو. پر سنڌ ۾ انهن جي اقتدار جو باني، ميان آدم شاهه ڪلهوڙو هو. جو اصل بلوچستان جو رهاڪو هو. هو هڪ عابد پرهيزگار شخص هو، ۽ هڪ مشهور مبلغِ سيد ميران محمد جونپوري مهدي اسلام جو خاص مريد ۽ خليفو هو، جنهنڪري هـُـن پندرهين صدي عيسويءَ (1) جي وچ ڌاري چڱو اثر رسوخ حاصل ڪيو. هن جا پويان سندس نقش قدم تي قائم رهيا، ۽ کين سندن روحاني طاقت جو حصو ورثي ۾ مليو، ۽ وڏا درويش ڪري سمجهيا ويندا هئا، تان جو سنه 1705ع ڌاري اورنگزيب کيس پروانو ۽ جاگير عطا ڪئي. مذهبي تعظيم سان گڏ هنن کي جو دنيوي مرتبو مليو، تنهن هنن جو شان آقي باقي وڌائي ڇڏيو. آخر ٿورن ئي سالن جي اندر هو وڃي اوج کي رسيا، ۽ هنن کي شهنشاهه جي مـُـهر سان هڪ فرمان مليو ۽ هنن جي عيوضيءَ کي ٺٽي جي نائبي ڏني ويئي.

انهيءَ عهدي جو پروانو اٽڪل سنه 1725ع ۾، ميان نورمحمد ڪلهوڙي(1) کي مليو هو، جو هن خاندان جو چشم و چراغ هو. دهليءَ جي عهدنامي کان پوءِ، نور محمد ايران جو مطيع ٿيو. هن عرض و معروض ۽ خوشامد ڪري، پنهنجو عهدو نادرشاهه کان پڪو ڪرايو: جيستائين هو جيئرو هو، تيستائين هن اهو منصب ماڻيو. سندس وفات کان پوءِ، اهو هن جي وارثن کي نصيب ٿيو. جڏهن هن وفات ڪئي، تنهن وقت احمد شاهه افغانستان جي تخت تي اڏول ٿي ويٺو هو. سنڌ کان خراج وصول ڪرڻ لاءِ، سيوستان جي طرف وڌي رهيو هو. پهريون- پهريون شخص، جنهن هن جي بيعت ڪئي، سو هو ميان نورمحمد ڪلهوڙي جو وڏو پٽ، محمد مرادياب خان، جو اميرن جي مدد سان مسند تي ويٺو هو، ۽ بادشاهه هن جي منصب جي تصديق ڪئي، پر هو انهيءَ عزت جي لائق ثابت نه ٿيو، ۽ کيس معزول ڪيو ويو، ۽ اهو مرتبو سندس ننڍي ڀاءُ، ميان غلام شاهه کي ڏنو ويو، جنهن پنهنجي مڙسيءَ ۽ بهادريءَ سان اڳيئي حڪومت جون واڳون هٿ ڪيون هيون. هن پنهنجي پندرنهن ورهيه حڪومت جو ڪاروبار هلايو، جيتوڻيڪ انهيءَ دوران هن ڪي شڪستون به کاڌيون.

خانه جنگيءَ جي بند ٿيڻ کان پوءِ، هن پاڻ پنهنجي سر ”ڪڇ جي ڪافرن“ تي به حملا ڪيا، ۽ راءَ جي لشڪر کي جهاره (Jarrah) جي لڙائيءَ ۾ خوفناڪ شڪست ڏنائين. اها لڙائي راجپوتن جي وحشت کان مشهور آهي. جڏهن هنن ڏٺو، ته فتح جي اميد خير ڪا آهي، تڏهن هنن پنهنجين ئي زالن ۽ ٻارن کي، دشمن جي ور چڙهڻ کان بچائڻ لاءِ، پنهنجن تلوارن جو بک بڻايو. اتهاس نويس لکن ٿا ته، لک لاشا ميدان تي پيا هئا! ڪنهن ڪٺور کان ڪٺور دل ماڻهوءَ جي طبع ۽ بدلي جي باهه به اهڙيءَ خونريزيءَ کان پوءِ ٿڌي ٿي وڃي ها، پر غلام شاهه جو پيٽ اڃا نه ڀريو. جڏهن هن کي پنهنجي حڪومت ۾ هڪ نئين صوبي ملائڻ جي تسلي بخش اميد نه رهي، ۽ آزاديءَ لاءِ هڪ لڙندڙ قوم جي اهڙي بيباڪي ۽ بهادري ڏٺائين، تڏهن هن کي سخت مٺيان لڳي، ۽ ان کان وير وٺڻ لاءِ هڪ اهڙي عجيب سٽ سٽيائين، جا فقط مشرقي ماڻهن جي ئي خيال ۾ اچي سگهي ٿي جا هميشه لاءِ هن جي غصي ۽ ڪيني جو يادگار رهندي. حڪم ڏنائين، ته سنڌونديءَ جي اڀرندي واريءَ شاخ ۾، سندس حڪومت جي حد اندر، هڪ بند ٻڌايو وڃي. ساڳئي وقت ان مان ٻيا واهه به کوٽارايائين ته جيئن پاڻيءَ جو هڪ ڦڙو به ڪڇ ڏي نه وڃي. هن اهڙي حڪمت عملي سان، آخر پنهنجي دشمن جي اڌ آمدني وڃائي، هزارن خاندانن جون اميدون ۽ آسرا برباد ڪري، هڪڙي سرسبز ساريالي علائقي کي ويران ۽ غيرآباد ڪري، پنهنجو ڪينو پاڙي، دل کي ٿڌو ڪيائين. اهو نقصان ايترو پائيدار ثابت ٿي چڪو آهي، جو سمنڊ جي چڙهندڙ لهندڙ ويرن، ساري علائقي کي هڪ ويران ۽ ڪلراٺي ڌُٻڻ بنائي ڇڏيو آهي، ۽ ان کان پوءِ ڪڇ جو صوبو اڃا سنئينءَ ڪونه ٿيو آهي.

سنڌ جي تختگاهه (حيدرآباد) جي ڀرسان هڪ عظيم الشان مقبرو آهي، جو هن ظالم جي ڪارنامن جي يادگيري تازي ڪري ٿو. مقبري ۾ هڪ سنگمرمر جي قبر آهي، جنهن تي دعائون، ۽ رحم و ڪرم جي عادتن کي ساراهيندڙ عربي آيتون اُڪريل آهن. سنڌ جا ماڻهو هن کي هڪ بهادر ۽ ڪامياب حاڪم ڪري سمجهندا آهن. سنه 1771ع ۾، هو اوچتو بيمار ٿي پيو ۽ ٻن- ٽن ڪلاڪن اندر ساهه ڏنائين. ديندار مسلمانن جو چوڻ آهي، ته هو هڪ فقير جي بد دعا ڪري مري ويو هو، جنهن جي جهوپڙي هن حيدرآباد جي قلعي جي تعمير وقت ڊهرائي هئي.

ميان غلام شاهه جي وفات کان پوءِ، هن جو وڏو پٽ ميان محمد سرفراز خان سندس مسند تي ويٺو. هو قابليت ۾ پيءُ کان گهڻو گهٽ هو، پر بداعمالين ۾ هن ئي جهڙو هو، ۽ عام خيال آهي، ته ڪلهوڙن جي خاندان جو خاتمو هن جي ئي انڌ ڌنڌ ۽ ظلمن جي ڪري ٿيو. هن جي درٻار ۾، سڀ کان مشهور شخص، بلوچ قوم جي ”ٽالپر“ گهراڻي جو سردار، مير بهرام خان هو. سنڌ ۾ ٽالپر ڪيترن پيڙهين کان وڏن عهدن تي رهندا آيا هئا. ميان محمد سرفراز حسد ۽ شڪ وچان، جنهن لاءِ تاريخ ۾ ڪو مناسب سبب ۽ جواز ڪونه ٿو ملي، مير بهرام ۽ سندس پٽ صوبدار خان کي مارائي ڇڏيو. انهيءَ ناحق ۽ ظالماڻي ڪاروائيءَ ڪري ئي پنجن ورهين جي حڪومت کان پوءِ، هن کي معزول ڪيو ويو.

ميان محمد سرفراز کان پوءِ، هن جو ڀاءُ ميان محمد خان ۽ سؤٽ ميان صادق علي خان گاديءَ تي ويٺا. انهن ٻنهي مان ڪنهن به ٻارهن مهينن کان وڌيڪ گادي ڪانه ماڻي. کين ميان محمد سرفراز سان گڏ سندن ڏوهه يا بيعقليءَ جي سزا ڏني ويئي، ۽ هو عمر ڀر لاءِ قيد ڪيا ويا. مشرق جي محلن ۾، بدبخت شهزادن کي اندرئي اندر پورو ڪيو ويندو آهي! انهيءَ رواج مطابق آخر هنن جي حياتي به اوچتو ختم ڪئي ويئي. ان کان پوءِ، ميان غلام شاهه جو ڀاءُ ميان غلام نبي، ملڪ جو علم بردار ٿيو. هن سواءِ ڪنهن اڳ پوءِ ڳڻڻ جي، پنهنجي ٽن ڀائٽن جو جيڪو انجام ٿيو هو، سو وساري، ٽالپرن جي باقي بچيل سردار، بهرام خان جي پٽ، بجر خان جي قتل ڪرڻ جي سازش شروع ڪئي، جو پيءُ جي خون وقت مڪي شريف حج لاءِ ويل هو. پر هن جون خفيه ڪوششون بلڪل ناڪام رهيون، ۽ نتيجو اهو نڪتو، جو خود پنهنجو تخت وڃائڻو پيس. هو لڙائيءَ ۾ دشمن جي ماڻهن هٿان مارجي ويو، ۽ سنڌ جي حڪومت جون واڳون مير بجر خان جي هٿ ۾ آيون، جنهن غيرمعمولي فياض دليءَ کان ڪم وٺي، مغلوب دشمن جي ڀاءُ ميان عبدالنبيءَ جي بيعت ڪئي.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ